MAVZU: TILSHUNOSLIK FANINING BO‘LIMLARI. FONETIK SATH Reja : 1. Tilshunoslik sohalari. 2. Fonetikaning o‘rganish ob’ekti va vazifalari. 3. Asosiy fonetik birliklar. 4.Nutq tovushlari tasnifi: unli va undosh fonemalar. 5.Tovushlarning nutqdagi pozitsion va kombinator o‘zgarishlari.

1. Tilshunoslik sohalari: fonetika, morfologiya, sintaksis, leksikologiya, leksikografiya, semasiologiya, etimologiya, stilistika, kommunikativ tilshunoslik, sotsiolingvistika. Tilshunoslik fanining asosiy muammolaridan biri tilning ichki qurilishini, uning tuzilishini o‘rganishdir. Til o‘z tabiatiga ko‘ra ko‘p aspektli hodisa bo‘lgani uchun til ichki qurilishini o‘rganishda tizim va qurilma tushunchalaridan keng foydalaniladi. Har bir konkret tilda bir-biri bilan uzviy bog‘langan tovush tizimi, lug‘at tarkibi, grammatik qurilishi mavjud bo‘lib, ular birgalikda bir butunlikni tashkil etadi. Tildagi tovush tizimi so‘zlar va grammatik shakllarni hosil qilishda muhim moddiy baza bo‘lib xizmat qiladi. Bunday nutq tovushlarisiz tilning o‘zi ham bo‘lmas edi, chunki inson tili tovush tilidir. Lug‘at tarkibi konkret tilning so‘z xazinasidir. So‘z va iboralar til uchun qurilish materiali bo‘lib xizmat qiladi. Fikrni ifoda etuvchi gaplar esa ana shu so‘zlardan, so‘zlarning o‘zaro sintaktik birikuvidan tashkil topadi. Tilning grammatik qurilishi so‘z, so‘z birikmasi va gapning morfologik, sintaktik xususiyatlarining yig‘indisini ifoda etadi. Tilning struktural elementlari, ya’ni tovushlar tizimi, lug‘at tarkibi, grammatik qurilishi o‘zaro mahkam bog‘langan bo‘lib, biri ikkinchisining bo‘lishini taqozo etadi. So‘zlar tovushlarning bo‘lishini talab qilsa, grammatik qurilish lug‘at tarkibini talab qiladi. Har bir konkret til o‘zining tarkibiy qismlari bilan bir butun tizimni tashkil etadi. Ular quyidagilar: 1. Fonetika. 2. Lug‘at tarkibi, leksikologiya (leksikografiya). 3. Grammatik qurilish (morfologiya va sintaksis). 4. Uslubiyat.

Bundan tashqari hozirgi zamon tilshunosligida kommunikativ tilshnoslik va sotsiolingvistika kabilar ham tilshunoslikning alohida sohalari sifatida o‘rganilmoqda. Ferdenand de Sossyur ijodi bilan uzviy bog‘langan strukturalizm oqimi o‘z oldiga qo‘yilgan vazifalarni o‘tgan asrning 50-yillarida bajarib bo‘ldi. Tildagi tizim, qatlam (yarus), allomorfizm (morfemaning biri o‘rnida ikkinchisini ishlatib bo‘lmaslik. Mas., -gi, -ki, -qi: kuzgi, kechki, tashqi ), izomorfizm (til sathlari), etalon til, til universaliylari (barcha tillarda mavjud bo‘lgan til hodisalari) kabi tushunchalar o‘rganib chiqildi va ularning chegaralari begilandi. Til va nutq dixotomiyasiga aniqliklar kiritildi. Strukturalizm oqimining asosiy kamchiligi «til o‘z ichida va o‘zi uchun mavjud hodisadir», degan nazariyaning ilgari surilishi, natijada nutqni o‘rganishga deyarli ahamiyat berilmaganligidadir. Tilni o‘rganish tilni amalda ishlatuvchi odamlar faoliyatidan ajratib qo‘yildi; muomaladagi til chetda qolib ketdi. XX asrning II yarmida tilshunoslik fanida sezilarli o‘zgarishlar yuz berdi, tilning invariant ( o‘zgarmas. Tilning qurilish birligining (fonema, morfema, leksema va sh.k.) nutqdagi muayyan voqelanishidan ajratib, mavhum olingan holati ) tizimini o‘rganish o‘z mavqenini asta-sekin yo‘qota borib, til variantlarini ( o‘zgargan holatlarini ) o‘rganishga o‘z o‘rnini bo‘shatib bera boshladi. Endi tilning bevosita harakatdagi, muomaladagi ko‘rinishi, unda sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarni aniqlashga kirishildi. Tilshunoslik fanida tilning bu tomonini o‘rganish uning kommunikativ – pragmatik aspekti deb nom oldi. Tilning rivojlanishi kishilarning hayoti, ularning nutq faoliyatlari bilan bog‘liq ravishda o‘rganila boshlandi. Bu esa o‘z navbatida tilshunoslikda bir qancha yangi ilmiy fan sohalarining paydo bo‘lishiga olib keldi: psixolingvistika, sotsiolingvistika, matn tilshunosligi va

lingvistik pragmatikani o‘z ichiga olgan kommunikativ tilshunoslik sohasi vujudga keldi. Sotsiolingvistika – tilshunoslikning tilning ijtimoiy yashashi va ijtimoiy taraqqiyot sharoitlarini o‘rganuvchi sohasi. Sotsiologiya va lingvistikaning sintezidan iborat bo‘lgan bu soha til bilan ijtimoiy hayot faktlari aloqasi; nolisoniy omillar ta’sirida til taraqqiyoti- dagi faol jarayonlar; radio, televidenie, kino kabilarning keng tarqalishi bilan tilning og‘zaki va yozma shakli o‘rtasidagi nisbatning o‘zgarishi, til siyosatini yuritishning vazifa va shakllari; keng xalq ommasi nutq madaniyatini ko‘tarish kabi muammolar bilan shug‘ullanadi. 2. Fonetikaning o‘rganish ob’ekti va vazifalari. Inson nutqi gaplardan, gaplar so‘zlardan, so‘zlar tovushlardan tashkil topadi. Fonetika (grekcha -fone-tovush) tilshunoslikning bir bo‘limi bo‘lib, tilning tovush tizimini, nutq tovushlarini o‘rganadi. Fonetikada nutq tovushlari 4 tomondan o‘rganiladi: 1) nutq organlarining nutq tovushlarini talaffuz qilishdagi harakati, ya’ni artikulyasiyasi o‘rganiladi; 2) tovushlar qanday fizik tebranishlar natijasi ekanligi, ya’ni akustik tomonini hisobga olinadi; 3) nutq tovushlari bo‘g‘in, urg‘u va ohangning eshituvchi tomonidan anglab his etilishi tekshiriladi; 4) nutq tovushlarining tildagi so‘zlar, frazalar va gaplarni bir-biridan farqlash uchun xizmat qilishi, ya’ni fonologik tomoni o‘rganiladi. Fonetikaning quyidagi turlari mavjud: - vazifasiga ko‘ra: umumiy va xususiy fonetika. - maqsadiga ko‘ra: nazariy fonetika, amaliy fonetika, eksperimental fonetika. Nazariy fonetika ma’lum bir tilning tovush xususiyatlarini nazariy jihatdan tasnif etadi. Amaliy fonetika esa muayyan tilning fonetik, orfoepik me’yorlarini o‘rganadi. Ossillograf, kimograf singari alohida apparatlar bilan (yordamida) nutq tovushlari bo‘g‘in, urg‘u va ohangdagi artikulyasion-

akustik xususiyatlarini o‘rganish eksperimental fonetikaning asosiy vazifasidir. Nutqning fonetik qismlarini o‘rganishiga qarab fonetika ikki turli bo‘ladi: segmental fonetika va supersegmental fonetika. Nutq tovushlari hosil bo‘lishi va uning xususiyatlarini o‘rganuvchi fonetika segmental (segment- nutq bo‘lagi) fonetika deyiladi. Nutq tovushlaridan katta bo‘lgan fonetik birliklar: bo‘g‘in, so‘z va frazalarni o‘rganuvchi fonetikaga esa supersegmental fonetika deyiladi yoki prosodika deyiladi. 3. Asosiy fonetik birliklar : fraza, takt, bo‘g‘in, nutq tovushlari . Fraza nutqning eng katta birligi bo‘lib, ikki tomondan pauza bilan chegaralanib, o‘ziga xos ohangga ega bo‘ladi. Masalan: Quyosh tik kelgan (1gap, 1fraza), SHipi past, devorlari yupqa, torgina do‘konxona, har vaqtdagidek ivirsiq (bu gapni to‘rt frazaga ham, ikki frazaga ham bo‘lish mumkin). Frazani jumla deyish ham mumkin. Takt . Frazaning ikki kichik pauzasi orasiga joylashgan va yagona urg‘u bilan talaffuz qilinadigan bir yoki bir nechta bo‘g‘inning yig‘indisi takt deb ataladi. Masalan: Havo bulut edi. 1,2-so‘z urg‘uli, 3-urg‘usiz. Bo‘g‘in . Takt bo‘g‘inlardan tashkil topadi. Bo‘g‘in bir yoki bir necha tovushdan tashkil topib, bir zarb bilan talaffuz qilinadigan fonetik birlikdir. Nutq tovushi asosiy fonetik birlik sanaladi. U uch aspektda o‘rganiladi: akustik, fiziologik, fonologik. Tovush hosil qilishda nutq organlarining ishtirok etgan qismi artikulyasiya o‘rni deyiladi. Tovush hosil qilish paytida ikki organning bir- biri bilan jipslashishi yoki jipslashmay, oradan havoning o‘tib ketishi uchun bo‘shliq qolishi artikulyasiya usuli deyiladi. Tovushlarning funksional jihati . Fonemaga tegishli barcha artikulyasion-akustik belgilar uning fonetik xarakteristikasi deyiladi.