logo

QONUN USTIVORLIGI –FUQAROLIK JAMIYATINING MUHIM OMILI

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

41.669921875 KB
QONUN USTIVORLIGI – FUQAROLIK JAMIYATINING MUHIM OMILI
1. Qonun ustuvorligi tushunchasi va uning mohiyati. 
2. Qonun ustuvorligini ta’minlovchi asosiy shartlar. 
3. Qonun   ustuvorligi   tamoyilining   O`zbekistonda   fuqarolik   jamiyati
qurilishidagi ahamiyati.
4. 2017-2021 O`zbekiston Respublikasini rivojlantirish bo’yicha Harakatlar
strategiyasida qonun ustuvorligi masalasi  1. Qonun ustuvorligi tushunchasi va uning mohiyati
Demokratik   huquqiy   davlat   va   erkin   fuqarolik   jamiyatini   barpo   etish   –
O`zbekistonning   pirovard   maqsadidir.   O`zbekiston   Respublikasi   Birinchi
Prezidentimiz   Islom   Karimov   ta’kidlab   o’tganidyek:   “Biz   shunchaki   demokratik
jamiyat emas, demokratik odil jamiyat qurmoqchimiz... Adolat va haqiqat g’oyasi
ijtimoiy   hayotimizning   barcha   sohalarini   qamrab   olmog’i   darkor.   Adolat   va
haqiqat   g’oyasi   qonunchilik   faoliyatimizning   zamini,   bosh   yo’nalishi   bo’lmog’i
shart” 1
.
Darhaqiqat,   adolat   tushunchasi   bilan   qonun   ustuvorligi   tushunchasi   bir-biri
bilan   chambarchas   bog’liq.   Prezidentimiz   ta’kidlaganidyek,   qabul   qilinayotgan
qonunlarimiz   zamirida   adolat   yotishi   darkor.   Adolatga   asoslangan   qonunlarning
hayotga tatbiq etilishi adolatning tantana qilishiga olib kyeladi. 
Demokratik jamiyatning eng muhim byelgilaridan biri - jamiyat a’zolarining
qonun   oldida   tyengligining,   Konstitusiya   va   qonunlarning   tyengligining
ta’minlanganligidir. Shuningdyek, Konstitusiya va qonunlarning pirovard maqsadi
inson, uning huquq va erkinliklarini ta’minlashdan iborat bo’lmog’i lozim. 
“Qonun ustuvorligini ta’minlash, shaxs, oila, jamiyat va davlatning huquq va
manfaatlari   muhofazasini   kuchaytirish,   aholining   huquqiy   madaniyati   va   huquqiy
ongini oshirish, fuqarolarni qonunga bo’ysunish va hurmat ruhida tarbiyalash – bu
rivojlangan bozor iqtisodiyotiga asoslangan chinakam demokratik, huquqiy davlat
va  erkin   fuqarolik  jamiyati   qurishning   nafaqat   maqsadi,   balki   uning   vositasi,   eng
muhim   sharti   hisoblanadi” 2
.   Huquqiy   davlatning   muhim   byelgisi   –   jamiyat
hayotida   chinakam   qonun   ustuvorligini   ta’minlash   -   har   qanday   davlat   uchun,
xususan   huquqiy   davlat   qurish   yo’lidan   borayotgan   O`zbekiston   uchun   ham   juda
muhimdir. 
Qonun ustuvorligining mohiyati O`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining
III   bob,   15-   va   16-moddalarida   byelgilab   qo’yilgan.   Konstitusiyaning   15-
1
  Каримов   И.А.   Ватан   саждаго   каби   му аддасдир.   3-жилд.   –Т.:ҳ қ
Ўзбекистон, 1996. 10-б. 
2
 Каримов И.А. Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмо  керак. 10-жилд. –	
қ
Т.: Ўзбекистон, 2002, 28-б.  moddasiga   muvofiq,   “O`zbekiston   Respublikasida   O`zbekiston   Respublikasining
Konstitusiyasi va qonunlarning ustunligi so’zsiz tan olinadi. 
Davlat,  uning  organlari,  mansabdor   shaxslar,  jamoat   birlashmalari,  fuqarolar
Konstitusiya va qonunlarga muvofiq ish ko’radilar” dyeyilgan. 
Qonun   ustuvorligi   tushunchasining   mohiyati   Birinchi   Prezidentimiz   Islom
Karimovning bir qator asarlarida chuqur tahlil qilingan. 
“ Qonun ustuvorligi – huquqiy davlatning asosiy prinsipidir. U hayotning
barcha  sohalarida   qonunning  qat’iyan   hukmronligini   nazarda  tutadi.  Hyech
bir   davlat   organi,   hyech   bir   xo’jalik   yurituvchi   va   ijtimoiy   siyosiy   tashkilot,
hyech   bir   mansabdor   shaxs,   hyech   bir   kishi   qonunga   bo’ysunish
majburiyatidan   xalos   bo’lishi   mumkin   emas.   Qonun   oldida   hamma
barobardir.   Qonunning   ustuvorligi   shuni   bildiradiki,   asosiy   ijtimoiy   eng
avvalo,   iqtisodiy   munosabatlar   faqat   qonun   bilan   tartibga   solinadi,   uning
barcha   qatnashchilari   esa   hyech   bir   istisnosiz   huquq   va   normalarni
buzganligi uchun javobgar bo’ladi” 3
,  -  dyeb ta’riflaydi ,  -   I.Karimov.  
Qonun ustuvorligi dyeganda qabul qilingan qonunlarning barcha tomonidan
hurmat   qilinishi,   ijrosi   ta’minlanishi,   ularga   qat’iy   amal   qilish   tushuniladi.
Ayniqsa,   huquq   hukmronligi   va   qonun   ustuvorligi   huquqiy   demokratik   davlatga
xos   bo’lib,   u   jamiyatning   barcha   sohalariga   inson   huquq   va   erkinliklarini
ta’minlash va kafolatlashga xizmat qiladi .
Qonun oyoq osti qilingan mamlakatda talon-t o rojlik, tyengsizlik, adolatsizlik,
zo’ravonlik va boshqa bir qator salbiy holatlar yuzaga kyeladi. Ana shuning uchun
ham qonun ustuvorligi umuminsoniy qadriyat darajasiga ko’tarilgan. Qonun bilan
yashashni   millat   vakillarining   dunyoqarashiga   aylanishiga   erishish ,   milliy
rivojlanishning muhim yo’nalishini tashkil qiladi. 
Qonunning   ustuvorligi   har   qanday   davlat   va   jamiyat   hayotining   muqaddas
tamoyillaridan biridir. Qonunga og’ishmay itoat etilgan jamiyatdagina demokratiya
3
  Каримов   И.А.   Ўзбекистон   миллий   исти лол,   и тисод,   сиёсат,   мафкура.қ қ
1-жилд. –Т.: Ўзбекистон, 1996.
 -Б.321.  qaror   topadi   va   yanada   mustahkamlanadi.   Qolavyersa,   barcha   demokratik
institutlar, inson huquqi va erkinliklari qonun vositasi bilan joriy etiladi. Qonunda
xalqning   irodasi,   xohish   va   istaklari,   manfaat   va   intilishlari   o’zining   ifodasini
topadi.   Qonunga   itoatkorlik   –   bu   yuksak   madaniyatlilik,   ma’naviyatlilik,
ma’rifatlilik   byelgisidir.   Qonunga   itoatkorlikni   insonning   unga   ko’r-ko’rona
bo’ysunishi   ma’nosida   tushunmaslik   lozim.   Qonunning   maqsad   va   vazifalarini,
ma’nosi-yu,   insonparvarlik   ahamiyatini   ongli   ravishda   tushunib   olish,   unga
ixtiyoriy rioya qilishga va uning asosida faoliyat yuritishga yordam byeradi. 
“Qonun   –   ijrosi   bilan   kuchli”   –   dyegan   iboraga   urg’u   byeradigan   bo’lsak,
demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatida qonunlarni ijro etishda halollik
va adolat asosida ish yuritish mutasaddilar uchun asosiy maqsad, jamiyat, xalq va
Vatan oldidagi buyuk insoniy burch, yuksak mas’uliyat bo’lmog’i lozim. 
Demokratik   huquqiy   davlatni   shakllantirish   jamiyatda   qonunning
hukmronligini   qaror   toptirishni   taqozo   etadi.   CHinakam   huquqiy   davlat   barpo
etmoq   uchun   mamlakatda   adolatli,   insonparvar   demokratik   qonunlar   tantana
qilmog’i   lozim.   Qonunning   oliyligi   davlat   va   jamiyat   hayotining   muqaddas
prinsiplaridan   biridir.   Ijtimoiy   siyosiy   turmushda   qonun   muqaddas   sanalib,   uning
yuksak   nufuzga   ega   bo’lishining   boisi   shuki,   unda   xalqning   irodasi,   xohish   va
istaklari, manfaat va intilishlari o’zining ifodasini topadi. 
SHunisi   diqqatga   sazovorki,   mamlakatda   bozor   munosabatlariga   o’tishning
O`zbekiston   Birinchi   Prezidenti   I.   Karimov   tomonidan   e’lon   qilingan   byesh
prinsipi orasida qonunning hamma narsadan ustun bo’lishi va qonunga itoatkorlik
prinsipi   alohida   o’rin   tutadi.   “CHinakam   demokratik   jamiyatda   Prezident   ham,
oddiy fuqaro ham qonunga rioya etadi. Boshqa iloji yo’q” 4
.
Demokratik   jamiyatda   qonun   ustuvorligi   tamoyilining   ahamiyati   juda
muhimdir.   CHunki   Birinchi   Prezidentimiz   Islom   Karimov   aytganlaridyek,
«huquqiy davlatning quroli ham, ko’zi ham, o’zi ham, qalqoni ham - qonundir» 5
.
4
  Каримов   И.А.   “Янги   уй   урмай   туриб,   эскисини   бузманг”.   –Т.:қ
Ўзбекистон, 1993, 22-б. 
5
  Х.   Бобоев,   3.   офуров,   3.   Исломов.   "Миллий   истиклол   мафкураси   ва	
Ғ
тара иёт". –Т.: Янги аср авлоди, 2001. 	
ққ 115-б. Demokratik   jamiyatda   qonun   ustuvorligi   avvalambor   demokratiyaga   xos
bo’lgan   xususiyatlarni   amalga   oshirishni   ta’minlaydi,   ya’ni   boshqacha   qilib
aytganda, qonun byelgilagan har bir narsa majburiy yoki ta’qiqlov xaraktyeriga ega
va ushbu qoida jamiyatda istiqomat qiluvchi barcha shaxslarga taalluqlidir. YA’ni
bu yerdan shunday tushuncha vujudga kyeladi, barcha qonun oldida barobardir. 
Qonun   ustuvorligining   ahamiyati   haqida   so’z   yuritar   ekanmiz,   avvalambor,
xalqning manfaatlari, jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlar, davlat ishini tashkil etish
va shunga o’xshash boshqa masalalarda muhim ahamiyatga ega. 
Qonun ustuvorligiga erishish uchun avvalambor ularni qabul qilish jarayonida
puxta   va   mukammal   qilib,   jamiyatda   kyelajakda   uzoq   vaqt   o’z   foydasini   byera
oladigan   darajada   ishlab   chiqish   lozim.   Bundan   tashqari   qonunlarni   qabul   qilish
jarayonida shuni e’tiborga olish lozimki, ya’ni jamiyat, xalq ushbu qonunga ehtiyoj
syezayaptimi   yoki   yo’qmi.   Aynan   shu   masala   ham   qabul   qilinadigan   qonunning
hayotda qay darajada jamiyatga naf kyeltirishi kyeltirmasligini byelgilab byeradi. 
Qonun ustuvor bo’lgan jamiyatda noroziliklar ham bo’lmaydi, chunki barcha
soha   vakillari   qonun   asosida   faoliyat   yuritar   ekan   norozilik   va
tushunmovchilikning o’zi bo’lmaydi. Qonunlarning ustuvorligi jamiyatdagi barcha
fuqarolar   uchun   shu   jumladan,   davlat   xizmatida   ishlovchi   shaxslar   uchun,
shuningdyek   jamiyatdagi   barcha   sohalarga   taalluqli   bo’lganligi   uning   yanada
mukammal   tus   olishigi   olib   kyeladi.   Qonun   ustuvorligi   haqida   so’z   yuritganda
uning   ustuvorligini   ta’minlovchi   davlat   organlari   haqida   ham   unutmasligimiz
lozim.   CHunki   qonun   qabul   qilinishining   o’zi   bu   uning   jamiyatda   o’z-o’zidan
ustuvor   xususiyatga   ega   dyegani   emas,   buning   uchun   davlat   organlarining   bu
borada hizmatlari va myehnatlari talab etiladi. 
Qolavyersa,   qonunlarga   itoat   qilishda,   uning   ijrosini   ta’minlashga   mas’ul
bo’lgan kishilar har doim oddiy fuqarolarga “etalon” bo’lishlari lozim bo’ladi. Ular
tomonidan   qonunlarning   buzilishiga   qaratilgan   har   bir   kichik   xatti-harakatlar
nafaqat   umumiy   taraqqiyotga,   shuningdyek   fuqarolarning   hokimiyatga
ishonchining   barbod   bo’lishiga   olib   kyeladi.   SHu   ma’noda   ham   qonun
ustuvorligini   ta’minlashda   fuqaroga   qaraganda   uning   ijrosi   uchun   mas’ul bo’lganlar   ko’proq   yetakchilik   qilishlari   talab   etiladi.   Qonunlarning   har   qanday
shaxs,   guruh,   siyosiy   kuchlar   yoxud   ijtimoiy   tabaqalar   manfaatlaridan   ustun
bo’lishini ryeal ta’minlash orqaligina demokratiyani rivojlantirish, uning jamiyatda
amal qilishiga erishish mumkin bo’ladi. Uning amal qilishi har ikkala hokimiyat va
fuqaro manfaatlariga mos kyeladi. 
2.Qonun ustuvorligini ta’minlovchi asosiy shartlar. 
Huquqiy   demokratiyaga   asoslangan   jamiyatda   qonun   ustuvorligi   prinsipini
ta’minlovchi asosiy shartlar quyidagilardan iborat. 
Birinchidan,   hokimiyatlar   bo’linishi   prinsipining   ryeal   joriy   etilganligi.   Bu
prinsipga   ko’ra   qonun   chiqaruvchi,   ijro   etuvchi   va   sud   hokimiyati   bo’g’inlari
o’zlarining  Konstitusiyada  va  qonunda byelgilangan  vakolatlari  doirasida  faoliyat
yuritadilar. 
Konstitusiya  va qonunlarga nafaqat  fuqarolar, uni  qo’llovchi  davlat  idoralari
va mansabdor shaxslar ham, shuningdyek, qonunlarni yaratuvchi hokimiyat organi
ham   itoat   etishga   majbur.   Hokimiyatlarning   oqilona   taqsimlanishi   davlat
tuzilmalarining samarali  ishlashi, suistye’mollarning bartaraf etilishi, inson huquq
va   erkinliklari   amalda   ta’minlanishi,   umuman,   demokratiya   va   qonun
ustuvorligining muhim garovidir. 
Ikkinchidan,   O`zbekiston   Respublikasi   Konstitusiyasi   93-moddasining
birinchi   bandiga   muvofiq,   O`zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   fuqarolarning
huquqlari   va   erkinliklariga,   O`zbekiston   Respublikasining   Konstitusiya   va
qonunlariga   rioya   etilishining   kafilidir.   Prezident   o’z   farmonlari   va   huquqiy
qarorlari   bilan   Konstitusiyaviy   tamoyillarning   qonunlarda   musta h kamlangan
qoidalarini ng   hayotga   to’la   joriy   etilishi   uchun   yo’l   ochadi,   tyegishli   huquqiy
myexanizmlarni   yaratadi.   Prezidentning   o’zi   qonunlarga   qat’iy   amal   qilishi   bilan
davlat   idoralari   va   mutasaddi   shaxslar   uchun   ibrat,   namuna   ko’rsatib,   ularni   ham
Konstitusiya   va   qonunlarga   og’ishmay   rioya   etishga   safarbar   etadi.   O`zbekiston
Respublikasi   Prezidenti   2002   yilning   4   yanvarida   “O`zbekiston   Respublikasining
Konstitusiyasini  o’rganishni tashkil etish to’g’risida” farmoyish qabul qilinganligi jamiyatda   aholining   huquqiy   bilimdonligi   va   madaniyatini   oshirish   bilan   birga
Konstitusiyaning   mavqyei   va   nufuzini   ko’tarishga   qaratilgan   siyosiy-huquqiy
tadbirdir. 
Uchinchidan,   joriy   qonunlar   va   barcha   normativ   huquqiy   aktlar
Konstitusiyaga   tamomila   mos   va   unga   muvofiq   yaratilishi   lozim.   Bu   esa
mamlakatda   qonuniylik   va   huquqiy   tartibot,   taraqqiyot   va   barqarorlik   hukm
surishiga olib kyeladi. 
Asosiy qonunimizning 16-moddasi ikkinchi bandida “Birorta ham qonun yoki
boshqa normativ huquqiy hujjat Konstitusiya normalari va qoidalariga zid kyelishi
mumkin   emas”   dyeb   qat’iy   qilib   byelgilab   qo’yilgan.   O`zbekiston   Respublikasi
Konstitusiyaviy   sudi   ana   shu   muhim   Konstitusiyaviy-huquqiy   prinsipiga   rioya
etishni ta’minlashga intilib kyelmoqda. 
Konstitusiyaning   ustuvorligini   ta’minlash   uchun   alohida   muhofaza
myexanizmi   bo’lishini   taqozo   etadi.   Bunday   myexanizmning   asosiy   va   markaziy
bo’g’inini – Konstitusiyaviy sud tashkil etadi. Konstitusiyaviy sud o’z vazifalarini
bajarishda   mustaqildir   va   o’z   faoliyatida   faqat   Konstitusiya   normalari   hamd a
qoidalariga   amal   qiladi.  Uning   zimmasiga   qonun  chiqaruvchi,   hukumat   va   davlat
hokimiyati   mahalliy   organlarining   qarorlari   Konstitusiyaga   qanchalik   mosligiga
doir   ishlarni   nazorat   qilish   vazifasi   yuklatilgan.   Konstitusiyaga   sodiqlik,
mustaqillik,   oshkoralik   va   sudyalar   huquqlari-ning   tyengligi   Konstitusiyaviy   sud
faoliyatining asosiy prinsiplaridir. 
To’rtinchidan,   qonun   ustuvorligini   ta’minlovchi   va   mus t a h kamlovchi
vositalardan biri kodyekslashtirishdir. Kodyekslar huquq tarmog’ining bosh qonun i
sifatida   Konstitusiya   prinsiplarini   rivojlantirish   yo’lida   yaratiladi   va   ular
konstitusiya, konstitusiyaviy qonunlardan kyeyingi maqyeni egallaydi. Kodyekslar
o’zining mantiqiy mukammalligi, pishiqligi, ichki barqarorligi huquqiy qoidalarga
amal qilganligi tufayli kodyeks normalari hayotda o’zining amalini oson topadi. 
Byeshinchidan,   qonun   ustuvorligini   ta’minlashning   asosiy   omillarini
quyidagicha e’tirof etish mumkin: - qonun   chiqaruvchi   jarayonni   muttasil   demokratlashtirib   borish   –
insonparvar, adolatli xalqchil qonunlar yaratilishining garovidir;
- qonunning   sifatini   mukammallashtirish,   uning   ichki   myexanizmi   puxta,
yuridik tyexnika nuqtai nazaridan byenuqson bo’lishiga erishish;
- qonunchilikni isloh qilish va takomillashtirishda “qonunda ta’qiqlanmagan
hamma   narsaga   ruxsat   byeriladi”   (fuqarolar   uchun).   “Faqat   qonunda
musta h kamlangan  narsalargagina  ruxsat  byeriladi” (mansabdor   shaxslar  va  davlat
idoralari uchun) dyegan prinsipga qat’iy amal qilinishiga erishish;
- qonunchilik   faoliyatining   yaqin   yillar   va   istiqbolga   mo’ljallangan
strategiyasini hamda qonun ustuvorligini ta’minlash konsyepsiyasini yaratish;
- qonunlar   amal   qilishining   ijtimoiy   myexanizmiga   e’tibor   qaratish.   Bu
so h adagi ijtimoiy omillar (ta’sir etuvchi kuchlar, vositalar) ni sinchiklab o’rganish;
- aholining huquqiy madaniyati va savodxonligini oshirish. 
SHunday   qilib ,   O`zbekistonda   huquqiy   davlat   barpo   etish   va   fuqarolik
jamiyatini   shakllantirish   maqsadida   Konstitusiya   va   qonunlarning   ustuvorligini
ta’minlash   uchun   komplyeks   tashkiliy   huquqiy   kafolatlar   yaratildi.   Albatta,
konstitusiyaviy   huquqiy   kafolatlar   va   yuridik   myexanizmlarni   muttasil
takomillashtirib,   ularning   samaradorligini   oshirib   borish   lozim.   SHu   o’rinda
Konstitusiya va qonunlar ustuvorligini ta’minlashning iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy-
axloqiy, ruhiy kafolatlari ham mavjudligini esdan chiqarmaslik lozim. 
3.Qonun ustuvorligi tamoyilining O`zbekistonda fuqarolik jamiyati
qurilishidagi ahamiyati.
World   Justice   Project   xalqaro   tashkiloti   qonun   ustuvorligi   jahon   ryeytingini
e’lon   qildi.  Unda   113  mamlakat   nomi   kyeltirilgan  bo’lib,  O`zbekiston   91-o’rinda
qayd   etilgan,   bu   o’tgan   yilga   qaraganda   2   pog’ona   yuqori   ko’rsatkichdir.   Qonun
ustuvorligi   ryeytingi   yilda   bir   marta   tuziladi.   Bu   yilgi   ryeytingda   Daniya,
Norvyegiya,   Finlyandiya,   SHvyesiya   va   Nidyerlandiya   kabi   mamlakatlar
yetakchilik qilmoqda. AQSH 19-o’rinda kyelgan. Eng oxirgi o’rinda Vyenyesuela
qayd   etilgan.   Qozog’iston   113   mamlakat   ichidan   64-o’rinni,   Qirg’iziston   82- o’rinni,   Afg’oniston   esa   111-o’rinni   egallagan.   Ryeytingda   Tojikiston   va
Turkmaniston yo’q.  
Qonun   ustuvorligini   ta’minlash   demokratik   jamiyatni   shakllantirishning   asosiy
vazifasi   bo’lib   hisoblanadi.   SHuni   alohida   ta’kidlash   kyerakki,   avvalo   qonunlar
fuqarolarning   byevosita   yoki   bilvosita   ishtiroki   bilan   ishlab   chiqiladi,   ularning
xohish   va   irodasini   o’zida   aks   ettiradi.   Ammo   ko’pgina   qabul   qilingan   qonunlar
ryeal   hayotga   joriy   qilinmasdan   qog’ozda   qolib   kyetadi.   Sababi,   birinchidan,
qonunni   qabul   qilish   davridagi   jamiyat   taraqqiyoti   darajasi   bilan   uni   amalga
oshirish   imkoniyati   o’rtasidagi   nomutanosiblikning   mavjudligi.   Ikkinchidan,
qonunlarni   yaratishdagi   mahorat   va   salohiyatning   (profyessionalizm)
yetishmasligidir.   Uchinchidan,   fuqarolarning   ham   qonunlardan   to’la
foydalanishga salohiyati yetarli darajada bo’lmasligi. Ammo, nima bo’lganda ham
qabul   qilingan   qonunlarga   amal   qilish   hayotiy   zaruriyat   hisoblanadi.   CHunki,   u
nafaqat,   huquqlar   tizimi   bilan,   shuningdyek   mamlakatning   iqtisodiy,   ijtimoiy-
siyosiy   va   ma’naviy-ma’rifiy   hayoti   bilan   bog’liqdir.   Ularni   o’zida   ifodalagan
qonunlarning “ishonmasligi” yoki poymol qilinishi mavjud ekan, jamiyat hayotida
ijobiy o’zgarishlar sodir bo’lmaydi. 
Mamlakat  va fuqarolar  manfaatlarining uyg’un holatda amalga oshuvining  asosiy
myexanizmi qonunlar oldida oddiy fuqarodan tortib eng yuqori lavozimni egallab
turgan   amaldorlarga   barobarligi,   ularning   qonunlarga   so’zsiz   itoat   qilishi
hisoblanadi.   Bu   tamoyilni   shakllantirish   O`zbekistonda   qurilayotgan   demokratik
jamiyatning asosiy vazifasi sifatida qaralmoqda. 
Qonun   ustuvorligiga   xilof   ish   qilish   va   unga   myensimay   qarash,   mansabdor
shaxslar tomonidan qonunlarning oyoq osti qilinishi, ulardan g’arazli maqsadlarda
foydalanish   qonunlarni   obro’sizlantiradi,   davlat   va   jamiyatning   ma’naviy
asoslariga   putur   yetkazadi,   xalqning   noroziligiga,   haqqoniy   e’tirozlariga   sabab
bo’ladi.   Ayniqsa,   fuqarolarning   davlat   tuzilmalari   bilan   munosabatlari   jarayonida
qonunlarga rioya etilishi  yoki rioya etilmasligi  fuqaro – davlat munosabatlarining
butun bir tizimdagi ijtimoiy adolat qoidalarining holatini byelgilab byeradi.  SHu   o’rinda   mahalliy   hokimiyat   vakillari   to’g’risida   alohida   to’xtalib   o’tish
zarur   dyeb   o’ylaymiz.   Zyero,   islohotlarni   amalga   oshirishda,   joylarda   adolat
qoidalarini o’rnatishda ularning o’rni katta bo’lishi zarur. Buning o’rniga mahalliy
hokimiyat   vakillari,   hatto   hokimlar   tomonidan   inson   huquqlarini   buzish   holatlari,
afsuski sodir etilmoqda. 
Prezidentimiz   ikkinchi   chaqiriq   Oliy   Majlisining   to’qqizinchi   syessiyasida
“Adolat - qonun ustuvorligida dyegan hayotiy tamoyilga qat’iy amal qilib yashash
g’oyasi   ham   fuqarolik   jamiyatini   shakllantirishning   asosiy   yo’nalishlaridan   birini
tashkil   etadi”   –   dyeb   ko’rsatgan   edi.   Lyekin   qonunlarga   itoat   qilishda,   uning
ijrosini  ta’minlashga mas’ul bo’lgan kishilar  har  doim  oddiy fuqarolarga “etalon”
bo’lishlari   lozim   bo’ladi.  Ular   tomonidan   qonunlarning  buzilishiga   qaratilgan  har
bir   kichik   xatti-harakatlar   nafaqat   umumiy   taraqqiyotga,   shuningdyek
fuqarolarning   hokimiyatga   ishonchining   barbod   bo’lishiga   olib   kyeladi.   SHu
ma’noda   ham   qonun   ustuvorligini   ta’minlashda   fuqaroga   qaraganda   uning   ijrosi
uchun   mas’ul   bo’lganlardan   ko’proq   yetakchilik   qilishlari   talab   etiladi.
Qonunlarning   har   qanday   shaxs,   guruh,   siyosiy   kuchlar   yoki   ijtimoiy   tabaqalar
manfaatlaridan   ustun   bo’lishini   ryeal   ta’minlash   orqaligina   demokratiyani
rivojlantirish, uning jamiyatda amal qilishiga erishish mumkin bo’ladi. Uning amal
qilishi har ikkala hokimiyat va fuqaro manfaatlariga mos kyeladi. 
Xulosa qilib aytganda, qonun ustuvorligi quyidagi uch holatda o’zining to’liq
ifodasini topadi. 
Birinchidan,   qabul   qilinayotgan   qonunlar   va   boshqa   normativ   huquqiy
hujjatlar adolat prinsipiga, inson huquqi va manfaatlaridan kyelib chiqib, ijtimoiy
jihatdan asoslangan bo’lishi kyerak. 
Ikkinchidan,   barcha   qonunlar   va   boshqa   normativ   huquqiy   hujjatlar   talabi
barcha   davlat   organlari,   mansabdor   shaxslar,   nodavlat   tashkilotlari   va   fuqarolar
tomonidan qat’iy bajarilishi shart 6
. 
Uchinchidan,   barcha normativ-huquqiy hujjatlar Konstitusiya va qonunlarga
mos bo’lishi shart. 
6
  Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. бет Dyemak, demokratik jamiyatning muhim tamoyili bo’lgan qonun ustuvorligi
mamlakatimizda barpo etilayotgan fuqarolik jamiyati qurishning asosidir. 
4. 2017-2021   O`zbekiston   Respublikasini   rivojlantirish   bo’yicha
Harakatlar strategiyasida qonun ustuvorligi masalasi 
Mamlakatimizda   mustaqillikning   ilk   kunlaridanoq   demokratik   huquqiy   davlat
va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish strategiyasi doirasida fuqarolarning huquq
hamda   erkinliklarini   kafolatlash,   sud-huquq   tizimini   rivojlantirish   yo’lidagi
islohotlar izchil ro’yobga chiqarilmoqda.
Tarixan   qisqa   davrda   yurtimizda   qonuniylik   va   huquq-tartibotni
takomillashtirishning  institusional   hamda  huquqiy  asoslari   shakllantirildi.  Bu   esa,
o’z   navbatida,   jamiyatda   adolat   va   inson   manfaatlari   ustuvorligini   qaror
toptirishda,   korrupsiya,   byurokratiya   singari   illatlarga   qarshi   kyeskin   kurashishda
muhim ahamiyat kasb etayapti.
Darhaqiqat,   davlat   va   jamiyat   hayotida   qonuniylik   hamda   qonun   ustuvorligi
ta’minlanishi   ijtimoiy-iqtisodiy   islohotlarning   samaradorligini   oshirishda   hal
qiluvchi   o’rin   tutadi.   Binobarin,   adolat   hukm   surgan   joyda   tinchlik   bo’ladi,
xalqning davlatga, uning institutlariga ishonchi ortadi, Vatan taqdiri va kyelajagiga
daxldorlik tuyg’usi yuksaladi.
Prezidentimiz SHavkat Mirziyoyev O`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi
qabul qilinganining 24 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasida
“Biz   “Adolat   —   qonun   ustuvorligida”   dyegan   tamoyil   asosida   jamiyatimizda
qonunga   hurmat,   huquqbuzarlik   holatlariga   murosasizlik   hissini   kuchaytirishga
qaratilgan ishlarimizni jadal davom ettiramiz” dyeya alohida qayd etgani zamirida
ham,   avvalo,   inson   sha’nini   hamma   narsadan   ulug’,   dyeb   bilish,   fuqarolarning
tinch,   osoyishta,   farovon   hayot   kyechirishi   uchun   barcha   sharoitni   yaratish
maqsadlari mujassamdir.
Albatta,   mamlakatda   qonuniylikni   mustahkamlashda,   fuqarolarning
huquqlarini,   jamiyat   va   davlatning   qonun   bilan   qo’riqlanadigan   manfaatlarini
himoya   qilishda,   aholining   huquqiy   madaniyatini   oshirishda   hamda huquqbuzarliklar profilaktikasida prokuratura organlari zimmasiga katta mas’uliyat
yuklanadi.   Davlatimiz   rahbari   tomonidan   2016   yil   19   dyekabr   kuni   imzolangan
“O`zbekiston   Respublikasi   prokuratura   organlari   xodimlari   kunini   byelgilash
to’g’risida”gi   Qonunga   muvofiq,   8   yanvar   O`zbekiston   Respublikasi   prokuratura
organlari   xodimlari   kuni   sifatida   byelgilangani   ushbu   soha   vakillari   faoliyatini
yuksak   darajada   e’tirof   etgan   holda,   ularning   o’z   zimmasidagi   mas’uliyatli
vazifalarni samarali bajarishi uchun rag’bat bag’ishlaydi.
Davlatimiz   rahbari   SHavkat   Mirziyoyev   O`zbekiston   Respublikasi
Prezidenti   lavozimiga   kirishish   tantanali   marosimiga   bag’ishlangan   Oliy   Majlis
palatalarining   qo’shma   majlisidagi   nutqida   xalqimiz   azaldan   yuksak   qadrlab
kyeladigan,   hamma   narsadan   ustun   qo’yadigan   adolat   tuyg’usini   hayotimizda
yanada   kyeng   qaror   toptirish,   jamiyatimizda   korrupsiya,   turli   jinoyatlarni   sodir
etish va boshqa huquqbuzarlik holatlariga qarshi kurashish, ularga yo’l qo’ymaslik,
jinoyatga   jazo,   albatta,   muqarrar   ekani   to’g’risidagi   qonun   talablarini   amalda
ta’minlash   bo’yicha   qat’iy   choralar   ko’rish   zarurligiga   urg’u   byerdi.   Bu   vazifalar
ijrosi,   shubhasiz,   prokuratura   organlari   xodimlaridan   ham   ulkan   mas’uliyat   va
fidoyilik   talab   etadi.   SHu   ma’noda,   8   yanvar   —   Prokuratura   organlari   xodimlari
kuni   sifatida   nishonlanishi   ularning   maqomini   yanada   mustahkamlab,   o’z
vazifalarini sidqidildan, vijdonan bajarishida muhim omil bo’lib xizmat qiladi. A dabiyotlar :
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi. – T.: O’zbekiston, 2018. 
2. Karimov I.A. Asarlar to’plami, 1-23 jildlar. – T.: O’zbekiston, 1996-2016. 
3. Karimov I.A. Inson manfaati, huquq va erkinliklarini ta’minlash, 
4. Mirziyoyev   Sh.M.   Erkin   va   farovon,   demokratik   O’zbekiston   davlatini
birgalikda   barpo   etamiz.   O’zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   lavozimiga
kirishish   tantanali   marosimiga   bag’ishlangan   Oliy   Majlis   palatalarining
qo’shma   majlisidagi   nutq   /Sh.M.   Mirziyoyev.   -   Toshkent:   ―O’zbekiston ,‖
2016. -56 b. 
5. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy 
6. Sharifxo’jayev M. O’zbekistonda ochiq fuqarolik jamiyatining shakllanishi.
–T.: Sharq, 2003. 
7. Qirg’izboyev M. Fuqarolik jamiyati: genezisi, shakllanishi va rivojlanishi. –
T.: O’zbekiston, 2010. 
8.  Jalilov A boshqalar. Fuqarolik jamiyati asoslari. – T.: Baktria press, 2015. 
9.   Fuqarolik   jamiyati.   Darslik   loyihasi–   T.:   2016.   Ziyonet.uz.   Mualliflar
jamoasi. 
10.   O’tamurodov   A.   va   boshqalar.   Fuqarolik   jamiyati   fanidan   tushuncha   va
atamalar lug’ati.  Lotin yozuvida. T.: Turon-zamin-ziyo. 2017. 23 b.t.

QONUN USTIVORLIGI – FUQAROLIK JAMIYATINING MUHIM OMILI 1. Qonun ustuvorligi tushunchasi va uning mohiyati. 2. Qonun ustuvorligini ta’minlovchi asosiy shartlar. 3. Qonun ustuvorligi tamoyilining O`zbekistonda fuqarolik jamiyati qurilishidagi ahamiyati. 4. 2017-2021 O`zbekiston Respublikasini rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasida qonun ustuvorligi masalasi

1. Qonun ustuvorligi tushunchasi va uning mohiyati Demokratik huquqiy davlat va erkin fuqarolik jamiyatini barpo etish – O`zbekistonning pirovard maqsadidir. O`zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlab o’tganidyek: “Biz shunchaki demokratik jamiyat emas, demokratik odil jamiyat qurmoqchimiz... Adolat va haqiqat g’oyasi ijtimoiy hayotimizning barcha sohalarini qamrab olmog’i darkor. Adolat va haqiqat g’oyasi qonunchilik faoliyatimizning zamini, bosh yo’nalishi bo’lmog’i shart” 1 . Darhaqiqat, adolat tushunchasi bilan qonun ustuvorligi tushunchasi bir-biri bilan chambarchas bog’liq. Prezidentimiz ta’kidlaganidyek, qabul qilinayotgan qonunlarimiz zamirida adolat yotishi darkor. Adolatga asoslangan qonunlarning hayotga tatbiq etilishi adolatning tantana qilishiga olib kyeladi. Demokratik jamiyatning eng muhim byelgilaridan biri - jamiyat a’zolarining qonun oldida tyengligining, Konstitusiya va qonunlarning tyengligining ta’minlanganligidir. Shuningdyek, Konstitusiya va qonunlarning pirovard maqsadi inson, uning huquq va erkinliklarini ta’minlashdan iborat bo’lmog’i lozim. “Qonun ustuvorligini ta’minlash, shaxs, oila, jamiyat va davlatning huquq va manfaatlari muhofazasini kuchaytirish, aholining huquqiy madaniyati va huquqiy ongini oshirish, fuqarolarni qonunga bo’ysunish va hurmat ruhida tarbiyalash – bu rivojlangan bozor iqtisodiyotiga asoslangan chinakam demokratik, huquqiy davlat va erkin fuqarolik jamiyati qurishning nafaqat maqsadi, balki uning vositasi, eng muhim sharti hisoblanadi” 2 . Huquqiy davlatning muhim byelgisi – jamiyat hayotida chinakam qonun ustuvorligini ta’minlash - har qanday davlat uchun, xususan huquqiy davlat qurish yo’lidan borayotgan O`zbekiston uchun ham juda muhimdir. Qonun ustuvorligining mohiyati O`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining III bob, 15- va 16-moddalarida byelgilab qo’yilgan. Konstitusiyaning 15- 1 Каримов И.А. Ватан саждаго каби му аддасдир. 3-жилд. –Т.:ҳ қ Ўзбекистон, 1996. 10-б. 2 Каримов И.А. Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмо керак. 10-жилд. – қ Т.: Ўзбекистон, 2002, 28-б.

moddasiga muvofiq, “O`zbekiston Respublikasida O`zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi va qonunlarning ustunligi so’zsiz tan olinadi. Davlat, uning organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari, fuqarolar Konstitusiya va qonunlarga muvofiq ish ko’radilar” dyeyilgan. Qonun ustuvorligi tushunchasining mohiyati Birinchi Prezidentimiz Islom Karimovning bir qator asarlarida chuqur tahlil qilingan. “ Qonun ustuvorligi – huquqiy davlatning asosiy prinsipidir. U hayotning barcha sohalarida qonunning qat’iyan hukmronligini nazarda tutadi. Hyech bir davlat organi, hyech bir xo’jalik yurituvchi va ijtimoiy siyosiy tashkilot, hyech bir mansabdor shaxs, hyech bir kishi qonunga bo’ysunish majburiyatidan xalos bo’lishi mumkin emas. Qonun oldida hamma barobardir. Qonunning ustuvorligi shuni bildiradiki, asosiy ijtimoiy eng avvalo, iqtisodiy munosabatlar faqat qonun bilan tartibga solinadi, uning barcha qatnashchilari esa hyech bir istisnosiz huquq va normalarni buzganligi uchun javobgar bo’ladi” 3 , - dyeb ta’riflaydi , - I.Karimov. Qonun ustuvorligi dyeganda qabul qilingan qonunlarning barcha tomonidan hurmat qilinishi, ijrosi ta’minlanishi, ularga qat’iy amal qilish tushuniladi. Ayniqsa, huquq hukmronligi va qonun ustuvorligi huquqiy demokratik davlatga xos bo’lib, u jamiyatning barcha sohalariga inson huquq va erkinliklarini ta’minlash va kafolatlashga xizmat qiladi . Qonun oyoq osti qilingan mamlakatda talon-t o rojlik, tyengsizlik, adolatsizlik, zo’ravonlik va boshqa bir qator salbiy holatlar yuzaga kyeladi. Ana shuning uchun ham qonun ustuvorligi umuminsoniy qadriyat darajasiga ko’tarilgan. Qonun bilan yashashni millat vakillarining dunyoqarashiga aylanishiga erishish , milliy rivojlanishning muhim yo’nalishini tashkil qiladi. Qonunning ustuvorligi har qanday davlat va jamiyat hayotining muqaddas tamoyillaridan biridir. Qonunga og’ishmay itoat etilgan jamiyatdagina demokratiya 3 Каримов И.А. Ўзбекистон миллий исти лол, и тисод, сиёсат, мафкура.қ қ 1-жилд. –Т.: Ўзбекистон, 1996. -Б.321.

qaror topadi va yanada mustahkamlanadi. Qolavyersa, barcha demokratik institutlar, inson huquqi va erkinliklari qonun vositasi bilan joriy etiladi. Qonunda xalqning irodasi, xohish va istaklari, manfaat va intilishlari o’zining ifodasini topadi. Qonunga itoatkorlik – bu yuksak madaniyatlilik, ma’naviyatlilik, ma’rifatlilik byelgisidir. Qonunga itoatkorlikni insonning unga ko’r-ko’rona bo’ysunishi ma’nosida tushunmaslik lozim. Qonunning maqsad va vazifalarini, ma’nosi-yu, insonparvarlik ahamiyatini ongli ravishda tushunib olish, unga ixtiyoriy rioya qilishga va uning asosida faoliyat yuritishga yordam byeradi. “Qonun – ijrosi bilan kuchli” – dyegan iboraga urg’u byeradigan bo’lsak, demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatida qonunlarni ijro etishda halollik va adolat asosida ish yuritish mutasaddilar uchun asosiy maqsad, jamiyat, xalq va Vatan oldidagi buyuk insoniy burch, yuksak mas’uliyat bo’lmog’i lozim. Demokratik huquqiy davlatni shakllantirish jamiyatda qonunning hukmronligini qaror toptirishni taqozo etadi. CHinakam huquqiy davlat barpo etmoq uchun mamlakatda adolatli, insonparvar demokratik qonunlar tantana qilmog’i lozim. Qonunning oliyligi davlat va jamiyat hayotining muqaddas prinsiplaridan biridir. Ijtimoiy siyosiy turmushda qonun muqaddas sanalib, uning yuksak nufuzga ega bo’lishining boisi shuki, unda xalqning irodasi, xohish va istaklari, manfaat va intilishlari o’zining ifodasini topadi. SHunisi diqqatga sazovorki, mamlakatda bozor munosabatlariga o’tishning O`zbekiston Birinchi Prezidenti I. Karimov tomonidan e’lon qilingan byesh prinsipi orasida qonunning hamma narsadan ustun bo’lishi va qonunga itoatkorlik prinsipi alohida o’rin tutadi. “CHinakam demokratik jamiyatda Prezident ham, oddiy fuqaro ham qonunga rioya etadi. Boshqa iloji yo’q” 4 . Demokratik jamiyatda qonun ustuvorligi tamoyilining ahamiyati juda muhimdir. CHunki Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov aytganlaridyek, «huquqiy davlatning quroli ham, ko’zi ham, o’zi ham, qalqoni ham - qonundir» 5 . 4 Каримов И.А. “Янги уй урмай туриб, эскисини бузманг”. –Т.:қ Ўзбекистон, 1993, 22-б. 5 Х. Бобоев, 3. офуров, 3. Исломов. "Миллий истиклол мафкураси ва Ғ тара иёт". –Т.: Янги аср авлоди, 2001. ққ 115-б.

Demokratik jamiyatda qonun ustuvorligi avvalambor demokratiyaga xos bo’lgan xususiyatlarni amalga oshirishni ta’minlaydi, ya’ni boshqacha qilib aytganda, qonun byelgilagan har bir narsa majburiy yoki ta’qiqlov xaraktyeriga ega va ushbu qoida jamiyatda istiqomat qiluvchi barcha shaxslarga taalluqlidir. YA’ni bu yerdan shunday tushuncha vujudga kyeladi, barcha qonun oldida barobardir. Qonun ustuvorligining ahamiyati haqida so’z yuritar ekanmiz, avvalambor, xalqning manfaatlari, jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlar, davlat ishini tashkil etish va shunga o’xshash boshqa masalalarda muhim ahamiyatga ega. Qonun ustuvorligiga erishish uchun avvalambor ularni qabul qilish jarayonida puxta va mukammal qilib, jamiyatda kyelajakda uzoq vaqt o’z foydasini byera oladigan darajada ishlab chiqish lozim. Bundan tashqari qonunlarni qabul qilish jarayonida shuni e’tiborga olish lozimki, ya’ni jamiyat, xalq ushbu qonunga ehtiyoj syezayaptimi yoki yo’qmi. Aynan shu masala ham qabul qilinadigan qonunning hayotda qay darajada jamiyatga naf kyeltirishi kyeltirmasligini byelgilab byeradi. Qonun ustuvor bo’lgan jamiyatda noroziliklar ham bo’lmaydi, chunki barcha soha vakillari qonun asosida faoliyat yuritar ekan norozilik va tushunmovchilikning o’zi bo’lmaydi. Qonunlarning ustuvorligi jamiyatdagi barcha fuqarolar uchun shu jumladan, davlat xizmatida ishlovchi shaxslar uchun, shuningdyek jamiyatdagi barcha sohalarga taalluqli bo’lganligi uning yanada mukammal tus olishigi olib kyeladi. Qonun ustuvorligi haqida so’z yuritganda uning ustuvorligini ta’minlovchi davlat organlari haqida ham unutmasligimiz lozim. CHunki qonun qabul qilinishining o’zi bu uning jamiyatda o’z-o’zidan ustuvor xususiyatga ega dyegani emas, buning uchun davlat organlarining bu borada hizmatlari va myehnatlari talab etiladi. Qolavyersa, qonunlarga itoat qilishda, uning ijrosini ta’minlashga mas’ul bo’lgan kishilar har doim oddiy fuqarolarga “etalon” bo’lishlari lozim bo’ladi. Ular tomonidan qonunlarning buzilishiga qaratilgan har bir kichik xatti-harakatlar nafaqat umumiy taraqqiyotga, shuningdyek fuqarolarning hokimiyatga ishonchining barbod bo’lishiga olib kyeladi. SHu ma’noda ham qonun ustuvorligini ta’minlashda fuqaroga qaraganda uning ijrosi uchun mas’ul