REJA INSTITUTI VA BOZOR INSTITUTI 1. Iqtisodiyot konstitutsiyalarining shakllanishi 2. Buyruqbozlik iqtisodiyoti normalari 3. Bozor konstitutsiyasi normalari 4. Mulkchilik huquqlarini iqtisodiy asoslash 5. Mulkchilik huquqlarini tavsiflash

Normalar individlarning o`zaro muvofiq munosabatlari barqarorligining asosiy kafolati hisoblanadi. Individ kontragent harakatlarini tushunish va o`z harakatini ular bilan muvofiqlashtirish uchun u yoki bu normani tanlash barobarida umuman tizimning barqarorligini ta’minlaydi. Individ normadan chetga chiqsa, uni normaga qaytaruvchi tartibga solish mexanizmining mavjudligi normalar tizimini shakllantiradi. Shuningdek, normalar tizimi makro va mikrodarajalar o`rtasidagi asosiy bog`lovchi bo`g`inga aylanadi. Individlarning iqtisodiy faoliyat ko`rsatishini ta’minlovchi normalar tizimi iqtisodiyot konstitutsiyasi deyiladi. Iqtisodiyot konstitutsiyasi buyruqbozlik va bozor tizimlarida o`zaro zid normalarga amal qiladi. Masalan, bozor tizimi faqat individlar o`zlarining kundalik iqtisodiy faoliyatida u asoslanadigan normalardan foydalangan darajaga qarab barqaror va takror ishlab chiqarishga qodir bo`ladi. O`zining shaxsiy manfaatlarini ko`zlovchi individlar o`rtasidagi bitimlardan makroiqtisodiy darajaga o`tish bozor xatti-harakatlari normalari orqali amalga oshiriladi. Buyruqbozlik iqtisodiyotining normalar tizimi surunkali taqchillik, ya’ni resurslarning yetishmasligini o`zida namoyon etadi. Taqchillikning ma’lum darajada barqarorlashuvi hamda iqtisodiy agentlar ushbu darajaga moslashuvi tizimda normal taqchillik holatini yuzaga keltiradi. Bunda buyruqbozlik iqtisodiyoti uchun xos bo`lgan navbatning normal uzunligi, resurslar va tayyor mahsulotlarning normal zahiralari va hokazolar tushuniladi. Boshqacha aytganda, nafaqat Valras bo`yicha umumiy muvozanat iqtisodiy tizimning barqaror holati bilan cheklaniladi, balki tizim hatto muvozanatsiz holatda ham barqarorlashishi mumkinligi namoyon bo`ladi. Ma'lumki, 1925-yil fevralida milliy-hududiy chegaralasli , o'tkazilganidan keyin O'zbekiston Sovetlarining I qurultoyi «O'zbekiston SSR tuzil-gani to'g'risidagi deklaratsiya»ni tasdiqladi. 1925-yil 13-may kuni SSSR Sovetlarining III qurultoyida O'zbe-kiston SSR Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi tar-kibiga qabul qilindi. Xalq komissarliklari va idoralarituzildi. Ittifoq va respublika boshqaruv muassasalari birxilda edi; qarorlar va asosiy masalalar, odatda, Markazdaqabul qilinar va hal etilardi. Respublikaning davlat vaxo'jalik apparatiga yordam berish va uni nazorat qilishuchun Markazdan vakillar yuborildi. VKP(b) tutgan yo'lshu vakillar orqali amalga oshirildi. Biroq ular o'zbektilini, xalqning rasm-rusmlari va odatlarini bilmas,mahalhy tartibning o'ziga xoShgini inkor qilardilar. O'rta Osiyo respublikalarining xalq xo'jaligi va ma- daniyati ustidan nazoratni kuchaytirish maqsadida 1923- yilda taslikil etilgan, O'rta Osiyo Iqtisodiy Kengaslii — СредазЭКОСО 1926-yilda qayta tuzildi. 20-yiUarda boshqa respublikalararo boshqaruv organlari: O'rta Osiyo suv xo'jaligi boshqarmasi ( Средазводхоз ), O'rta Osiyo Davlat plan qo'mitasi ( Средазгосплан ), O'rta Osiyo Xalq xo'jaligi Oliy Kengaslii, VTsSPS ( Всесоюзный центральный совет профессиональных союзов ) O'rta Osiyo byurosi, turli Ittifoq xalq komissarliklarining filiallari ham taslikil etildi. O'zbekiston SSRda davlat hokimiyatining rasman qonun chiqaruvchi oliy organi Sovetlarning okrug va rayon qurultoylari tomonidan saylanadigan vakillardan tarkib topadigan Sovetlar qurultoyi bo'ldi, respublika davlat boshqaravining oliy organi esa Xalq Komissarlar Kengaslii bo'lib qoldi.

O'zbekiston Kompartiyasining birinchi Ta'sis qurul- toyi 1925-yil 6—12-fevralda Buxoroda bo'lib o'tdi. Quraltoyda partiyani yot unsurlardan tozalasli, guruh- bozlikni tugatish borasida tortishuvlar bo'ldi. Unda Vladimir Ivanov va Akmal Ikromov (1898—1938) O'zbekiston Kompartiyasining kotiblari qilib saylandi. Shu partiyaning II qurultoyida (1925-yil 22—30-noyabr), jurnladan, yer islohoti, kooperativ harakat, sovet qurilishi to'g'risidagi ma'ruzalar tinglandi. Shu bilan birga, «yot unsurlar» (kommunistlarning muxoliflari, mulkdorlar va ularning tarafdorlari) yana bir karra qoralandi, saflarni yangidan tozalasliga, guruhbozlar kurasliini tugatishga da'vat etuvchi chaqiriqlar yangradi va hokazo. Biroq, ayniqsa, milliy masala yuzasidan keskin mu-xoliflik kuraslii davom etdi. O'zbekiston Kompar-tiyasining III (1927-yil) va IV (1929-yil) qurultoylaridabu masalalar muhim o'rin egallab keldi. 20-yillarning oxiri va 30-yil-larning boshlarida sanoat- laslitirishning jadal sur'atlari-ga o'tishning tub mohiyati texnikaviy qoloq sovet mam-lakatining bor imkoniyatlarini to'g'ri hisobga olmaganholda, zo'ravonlik yo'li bilan tez orada zamonaviysanoatni barpo etishdan iborat bo'ldi. Industrial taraqqiyot muammolari, uning yo'nalishlari va shakllari partiya ichidagi munozaralarda va dast-labki besh yillik deb nomlangan rejalarining muhoka- masida markaziy o'rinni egalladi. Ixtiloflar, mohiyat e'ti-bori bilan aytganda, xalq xo'jaligining asosiy sohalaribilan madaniyatni bir yo'lda rivojlantirish uchunmablag'larning yetishmasligidan kelib chiqar edi. O'tasanoatlaslitirish tarafdorlari uning sur'atini keskintezlaslitirish maqsadida mablag'larni qishloq xo'jaligihisobidan sanoatga olish rejasini ilgari surdilar. Ularningmuxoliflari sanoatlaslitirish siyosatini yoqlagan holda,uni aholining moddiy ahvolini, turmush sharoitlariniyaxshilasli va qishloq xo'jaligida kooperatsiyani asta-sekin ixtiyoriy ravishda amalga oshirish bilan birgalikdaolib borishni taklif qildilar. Birinchi yo'nalish rahnamosiStalin iqtisodiy qonuniyatlarni inkor qilib, sanoat-laslitirishni amalga oshirish uchun favqulodda tadbirlar(qishloq xo'jaligida jamg'arilgan mablag'larni sanoatgaolib o'tish va hokazolar) o'tkazdi. Boshqaruvning iqti-sodiy usullarini nazar-pisand qilmaslik valyuntarizmga,ma'muriy-buyruqbozlikka katta yo'l ochib berardi.Oqibatda Sanoatlaslitirishning sub'ektivlikka asoslanganstalincha usuli butun mamlakatda, jumladan, O'zbe-kistonda ham bosh yo'nalish bo'lib qoldi. Xo'sh, Markaz rahbarlari bularni nimalar asosidavujudga keltirishi mumkin edi? Demak, dasta vvalmehnatkasli xalqning moddiy-maishiy hisobidan, uningmatonatli mehnati tufayli erishishga ishonch hosil qil-gan. Shu asnoda milliy respublikalarda, jumladan,O'zbekistonda sanoatning rivojlanishi tezlatilgan, undagibor resurslardan tez vaqt ichida bahramand bo'lishmaqsadida markaziy rayonlardan mavjud ortiqchaishchilar bu yerga keltirilib, qurilayotgan zavod va fab-rikalarga joylaslitirilgan. O'zbekiston iqtisodiyoti agrar xarakterga ega edi,zero, 1927/28-xo'jalik yilida xalq xo'jaligida qishloqxo'jaligining hissasi 61,6 %ni, sanoatniki esa 38,4 %nitaslikil qilardi. Respublikadagi mavjud sanoat ishlabchiqarishining 90 % i qishloq xo'jalik xom asliyosini ish-lasliga ixtisoslasligan edi. Paxta ishlab chiqarish va qishloq xo'jaligini qayta tik-lasli dasturida Markaz tomonidan ko'ndalang qilibqo'yilgan vazifalarga muvofiq asosiy e'tibor paxta bilanbog'liq sohalarning rivoji (qishloq

xo'jalik masliinasozli-gi, irrigatsiya qurilishi, metall konstruksiyalar, mineralo'g'itlar ishlab chiqarishni, qishloq xo'jalik xom asliyosiva chorvachilik mahsulotlarini qayta ishlovchi sanoatni),shuningdek, asliyo chiqaruvchi sanoatni (rangli metall,neft, tosliko'mir, tuz, grafit konlarini) vujudga keltirish-ga qaratildi. O'zbekiston Markazning asosiy paxta bazasigaaylanib qoldi. Shu tariqa respublikada paxta yakka-hokimligi joriy etildi. O'zbek paxtasini ishlab chiqarish ko'paygani tufayli sobiq Ittifoq 30-yillarning boshidapaxta mustaqilligiga erishdi. 1932-yili O'zbekistondamamlakat bo'yicha paxta tolasining 89,7%i, o'simlikmoyining 56,4%i, xom ipakning 42%i ishlab chiqarildi.Bu Markaz siyosiy rahbariyatini qoniqtira olmadi. Paxtachilik va u bilan bog'liq sanoat sohalarini rivoj-lantirish hamda shu qatori xom asliyo bazasini hartomonlama keskin ravishda kuchaytirish, ayniqsa,mahalliy resurslarni (mis, azot va boshqalar) keng ra-vishda ishlab chiqarishni tezlaslitirish, ipakchilik,bog'dorchilik, uzumchilik, qorako'lchilik va boshqalarnio'stirish sur'atlarini jadallaslitirish mo'ljallandi. O'zbekiston xalqi o'z kuch-qu vvati, idroki va maho-ratini ona diyor ravnaqi uchun safarbar qilib, qisqa mud-datlarda hasliamatli sanoat binolarini, irrigatsiyainshootlarini, yangi-yangi yerlarni o'zlaslitirar, bog'-rog'lar va shu kabilarni bunyod etardi. Toslikent qishloqxo'jalik masliinasozligi zavodi (1931), Quvasoy sementva ohak zavodi (1932), Chirchiq elektr kimyo kombinati(1937), Toslikent to'qimachilik kombinati shular jum- lasidan. Respublika neft sanoatida ochilgan konlar soni11 taga (Uchqizil, Xautog' va boshqalar) yetdi. Ohan-garon vohasida Angren qo'ng'ir ko'mir, Sharg'un, Boysuntog' (Surxondaryo) tosliko'mir konlari ishgatushdi. Elektr stansiyalari qu vvati 482 mln kilovattgayetdi. 30-yillarda Chirchiq-Bo'zsuv GESlari kaskadibarpo etildi. Respublikada rangli kamyob va qimmatbaho metallar(oltin, mis, qo'rg'oshin, rux, volfram, molibden, oltin-gugurt, ozokerit, simob) konlari ochildi. 30-yillar boshi- da Ohangaron, Chirchiq daryolari vodiylarida, Quramatog'larida oltin konlari topildi. Qo'ytosh volfram-molib-den (Jizzax, 1937) konlari ishga tushirildi. Shular qatori-da o'nlab paxta tozalasli zavodlari, to'qimachilik vaipakchilik fabrikalari, oziq-ovqat sanoati korxonalaribarpo etildi. Ikkinchi jahon urushi boshlanishi arafasidarespublikada 1445 ta yirik va o'rta sanoat korxonalarimavjud edi. Ularda 142 ming kishi mehnat qilardi. Sanoatni jadal rivojlantirish natijasida O'zbekistonMarkazga rangli va nodir metallar, oltingugurt, ozokerit, volfram, molibden, paxta tolasi, xom ipak va boshqastrategik xom asliyo yetkazib, chet el xom asliyosigaqaramligidan qutqardi. Respublikaning oltin konlarimahsuloti markaziy hokimiyat valyuta balansini mus- talikamlaslida katta madad berdi. O'zbekiston sobiq Ittifoqning iqtisodiy mustaqilligigakatta hissa qo'shdi. Shunday qilib, O'zbekiston Mar-kazga muttasil xom asliyo yetkazib beruvchi bazagaaylanib qolaverdi. U aholi jon boshiga sanoat ishlabchiqarishida sobiq SSSRning rivojlangan markaziymintaqalaridan ancha orqada qolib ketdi. Qazib oluvchisohalar va qishloq xo'jaligi xom asliyosi hajmlari

kattabo'lishiga qaramay, iqtisodiyot strukturasidagi ishlabberuvchi, masliinasozlik sanoati sohalari umumittifoqdarajasidan bir necha baravar past bo'lib qoldi. O'zbe- kiston iqtisodiyotining industrial-agrar tabiati mamlakatmarkaziy mintaqalari sanoatining rivojlanishi ehtiyojla-rini ta'minlasliga qaratildi. Respublikaning iclikiimkoniyatlari va manfaatlari hisobga olinmadi, aholiningijtimoiy ehtiyojlari nazar-pisand qilinmadi. Respublikaishchilarining o'rtacha oylik ish haqi 1932-yili taxminan105 so'mni taslikil etdi. Biroq, shuni nazarda tutish ke-rakki, o'sha davrda yuqoridan belgilangan narxlar sanoatbuyumlarining haqiqiy qiymati va mehnatning asl maz-munini aks ettirmas edi. Ijtimoiy iste'mol jamg'armala-rining ishchi va xizmatchilar umumiy daromadlaridagisalmog'i 1931 —1932-yillarda deyarli 40%ni taslikil etdi.Ham keksalik, ham nogironlik pensiyalarining o'rtachamiqdori 33 so'mdan kamroqni taslikil etgan. Jami-yatning ko'pgina tabaqalari, jumladan, dehqonlar, diniymuassasa va taslikilotlarning xizmatchilari, yakka tar-tibdagi mehnat faoliyati bilan shug'ullangan shaxslarpensiya va nafaqa olish huquqidan amalda foydalanaolmasdilar. Davlat dasturlarini bilvosita tarzda mablag' bilanta'minlasliga aholini majbur etishga intildi. Bunda za-yomlar katta rol o'ynadi, ular esa busiz ham jiddiymoliyaviy muammolarga to'qnasli kelib turganodamlarga ko'pincha to'g'ridan-to'g'ri tiqishtirilar edi.Bunda g'oyaviy ta'sir, ba'zan esa ma'muriy ta'sirning turli shakllaridan foydalanildi. Sovet davrining hammabosqichlarida oziq-ovqat muammosi bilan bir qatorda,turar joy muammosi ham hamisha keskin bo'lib keldi.Turar joy bilan bog'liq qiyinchiliklar ayniqsa tub aholigadaxldor bo'ldi, chunki bunday joylar ko'pincha sanoatkorxonalariga berilar, bu korxonalarning ishchi vamutaxassislari esa asosan sanoatni mustalikamlasli uchuno'z vaqtida sobiq Ittifoqning boshqa joylaridan ko'chibkelgan kishilardan iborat edi. Sovet tuzumida azaldan mav-jud bo'lgan ziddiyatlar 30-yillarda kuchaya boshladi. Hayotning barcha tomonlari ustidan davlat to'la nazoratolib boradigan, partiya apparati har qanday hukmchiqarishga qodir bo'lgan vaziyatda mehnatkaslilar ha- yotining ijtimoiy-iqtisodiy, maishiy sohalarini isloh qilishyoki loaqal yumshatish to'g'risida gap ham bo'lishimumkin emas edi. Buyruqbozlik iqtisodiyotining normal holatlari uchun zarur bo`lgan normalardan biri oddiy utilitarizm hisoblanadi. Bunda individ tomonidan o`z foydaliligini oshirilishi o`ziga xos ravishda namoyon bo`ladi. Ya’ni, oddiy utilitarizm - individning samarali faoliyati bilan bog`liq bo`lmagan holda o`z foydaliligini oshirishga intilishidir. Individ iste’mol madaniyatidagi oddiy utilitarizm “kvartira – mashina – dala hovli” uchligida aks etadi. Individda bunday idealning tarqalishi va qulay hayot sharoitlarini ta’minlashga intilish sho`rolar (sovetlar) jamiyati namunasida XX asrning 70-80-yillardagi o`ziga xos shaklga ega tendensiyalar bilan tavsiflanadi. Bunda iste’molning ma’lum darajasiga erishish uchun noyob (taqchil) resurslardan foydalanish imkoniyati samarali mehnat bo`yicha emas, balki ma’lum kasb toifasidagi xodimlar (savdo sohasi, byurokratik apparat, temir yo`l va havo yo`li transporti xodimlari, chet elga chiqish imkoniyatidagilar) o`rtasida bo`lingan edi. Хар кандай жамиятнинг иктисодий тизими мулкчиликдан бошланади.