Samarqand O‘rta Zarafshon shaharlari urbanizatsiyasi

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

50.5 KB

Скачать

Samarqand O‘rta Zarafshon shaharlari
urbanizatsiyasi
Reja:
1. Samarqand. O‘rta Zarafshon shaharlarining siyosiy tarixi.
2. Samarqand. O‘rta Zarafshon shaharlarining o’rganilish tarixi
3. Ilk O‘rta asr Sugdiyona shaxarlarining tarixiy topografiyasi.

Samarqand. O‘rta Zarafshon shaharlarining siyosiy tarixi.
Sugdiyona- O‘rta Osiyoning markaziy viloyatidir. Sugdiyonaning asosiy
xududlari Zarafshon buyida joylashgan bo‘lib, markazi Samarqand shaxri bulgan.
Umuman olganda esa Sugdiyona o’z ichiga Kesh va Naxshob va Kashkadaryo
buyi xududlari xam kirgan. Manbalarda Samarqand Sugdi bilan birgalikda Buxoro
Sugdi xam eslatiladi. Olimlarning taxminlariga karaganda 7 asrda Buxoro Sugdi
Samarqand Sugdi ta'sirida bulgan. Sugd tili, madaniyati va yozuvini tarkalishi
nafakat aynan Sugdiyona xududida yo’z bergan, balki ancha yirik keng xududlarga
xam tarkalgan. 7 asr xitoy sayyoxatchisi Syuan Szyanning ma'lumotlariga
karaganda Chu daryosi buyidagi Suyob shaxridan Keshgacha bulgan xududlar
Sugdiyona deb atalgan va bu yerdagi axoli sugd tilida gaplashgan. Olimlarning
taxminlaricha bu yerda Sugdiyonaning anik chegaralari berilmagan bo‘lib, balki
sugd tili va madaniyati tarkalgan xududlar kayd etilgan. Kadimgi davrlarda
boshlanib ketgan Sugdiyonadan shimoli-sharkda joylashgan yerlarni sugdlar
tomonidan kolonizatsiya kilinishi ayniqsa ilk O‘rta asrlar davrida yanada
tezlashadi.
Sugdiyona bilan ayniqsa chegaradosh Ustrushona va Choch xududlarining
alokalari mustaxkam bulgan. Sugdlarning keng koloniyalari Chu va Talos
daryolari buyida joylashgan. Manbalarning ma'lumotlariga karaganda bu yerda 11
asrgacha axoli sugd tilida gaplasha olgan. Bu barcha xududlarda sugd va maxalliy
madaniyat kushilib ketib, o’ziga xos madaniyat yo’zaga kelgan. Sugd yozuvi xam
katta axamiyatga ega bulgan. Ilk O‘rta asrlarda sugd yozuvi nafakat sugd tilida
so’zlaydigan xududlarda, balki boshka tillarda so’zlashadigan xududlarda xam
keng tarkalgan. Masalan, Xorazm, Toxariston, Fargona, Choch, Ustrushona va
yettisuv tangalarida sugd afsonasi paydo buladi. Bunday tangalar xozirgi davrga
kelib ko’plab topilgan. Shuningdek, Turk xokonlarining ma'murlari va
amaldorlarining asosiy kismi sugdiylardan iborat ekanligi xam bejiz emas, albatta.
Sharkiy Turkiston, Markaziy Osiyo va Garbiy Xitoy xududidagi sugd
koloniyalari xam mavjud bulgan. Ular to’zilishi jixatidan xilma-xildir (yirik
kasrlardan tortib kichik kishlokchalargacha).

Manbalarning xabar berishicha ko’plab sugdliklar Sharkiy Turkiston va
Xitoyda yashaganlar.
Ilk O‘rta asrlardagi Sugdiyona tarixiga oid ma'lumotlar turli tillarda yaratilgan
ko’plab manbalarda mavjud. O‘rta Osiyoga 5 asrning O‘rtalarida tashrif buyurgan
Xitoy elchilari poytaxti Samarqand bulgan davlat tugrisida ma'lumot berib utadilar.
Xitoy manbalarida shuningdek 4 asrning oxirida Sude (taxminlarga karaganda
Sugdiyona) davlatida xokimiyatni bir gurux kuchmanchilar kulgan olganliklari
xakida ma'lumotlar berib utiladi. Olimlarning fikriga karaganda bu kuchmanchilar
xioniylar bulgan. Ular asos solgan sulola 5 asrda xam xukmronlik kilgan. Sude
davlatidan, 479 yildan sung esa Samarqand shaxridan Xitoyga ko’plab elchilar
yuborilgan. 510 yildan boshlab elchilar endi eftalitlar davlatidan kelganlar.
Olimlarning taxminlaricha bu elchiliklar asosan sugd savdogarlari karvonlaridan
iborat bo‘lib, ularning nomlarini o’zgarishi Sugdiyonaning siyosiy tarixiga
boglikdir. 510 yilga kelib Sugdiyona butunlay eftalitlar tomonidan bosib olinadi.
Eftalitlar davlatining markazi Sugdiyonaning janubida joylashgan edi.
6 asrning 60-yillariga kelib eftalitlar birlashgan Eron va turk kushinlari
tomonidan maglubiyatga uchratiladi. Sugdiyona birinchi turk xokonligi tarkibiga
kiradi, ammo o’zining ichki muxtoriyatini saklab koladi. Turk xokonligining
tashkil topishi sugdiyonada savdo-sotikning rivojlanishiga katta ta'sir kursatdi.
7 asrning O‘rtalariga kelib sugd knyazliklari butunlay deyarli mustakil bo‘lib
koldilar va fakat nomigagina Tan imperiyasining suverinitetini tan olishga majbur
bulganlar. Qo’lyozma manbalarda Samarqand Sugdi tarkibidagi Samarqand,
Kobudan, Ishtixon va Maymurg, Kesh va Naxshob shaxarlari tilga olinadi. Bu
barcha mulklar Samarqand ta'sirida bulganlar va unga buysunganlar. Buxoro
Sugdida, Buxorodan tashkari Paykend va Vardana mulklari bulgan.
7 asrning 2-yarmida arablar tomonidan Eronning bosib olinganidan sung ular
O‘rta Osiyoga, shu jumladan Sugdiyonaga xam o’z xujumlarini boshlaydilar. 8
asrning boshlarida arablar sugd mulklarining asosiy kismini buysundirishga
muvaffak bulganlar. Ammo, arablarning Sugdiyonadagi xokimiyati mustaxkam
emas edi.

Arablarga karshi ko’plab ko’zgolonlar yo’z bergan. Ko’plab urush va
ko’zgolonlar natijasida 719 yildan boshlab 739 yilgacha Sugdiyona ancha
zaiflashadi. 8 asrning O‘rtalarida yana bir necha ko’zgolonlardan sung maxalliy
axolining islomni kabul kilish jarayoni va maxalliy zodagonlarning xalifat
ishlarida katnashish jarayoni boshlanadi.
8 asrning 70-yillarida Movarounnaxrda Muqanna boshchiligidagi qo’zg’olon
yo’z beradi. Bu ko’zgolonning bostirilganidan sung Movarounnaxrda islom keng
yoyilib ketadi.
Sugdiyonaning arxeologlar tomonidan urganilishi 19 asrning 70-yillarida
boshlangan edi. Bu davrda Samarqand xududidagi Afrosiyob shaxar xarobalarida
qazishlar olib borildi. 20 asrning 20-yillarigacha asosan yirik O‘rta asrlar qatlami
o’rganildi. Ammo, ilk O‘rta asrlar qatlamigacha olimlar xali yetmagan edilar.
Keyinchalik olib borilgan qazishmalar natijasida Afrosiyob xududida ilk O‘rta
asrlarga oid ko’plab sopol buyumlar, terrakotalar, ma'budalar xaykalchalari,
ossuariylar topiladi. Ayniqsa, terrakota va ossuariylar olimlar tomonidan dikkat
bilan urganildi.
Shuning bilan birga olimlar tomonidan arxeologik qazishmalar natijalari va
yozma manbalarga tayangan xolda shaxarning tarixiy topografiyasi urganildi. Bu
soxada ayniqsa akademik V.V. Bartoldning xizmatlari bekiyosdir. Ul zot ilk O‘rta
asrlarda mavjud bulgang mulklar, shaxarlar, kishloklar va savdo yullarini xozirgi
xaritada kursatib berdilar.
1933 yilda 8 asrning boshlariga oid sugd xujjatlarining Mug togida
(Zarafshonning yukori okimi) topilishidan sung Sugdiyonaga bulgan e'tibor va
kizikish yanada kuchayadi. Topilgan xujjatlarning asosiy kismi Panjikant
xukmdori Divashtich arxiviga tegishli bulgan. 1934 yilda A.Yu. Yakubovskiy
boshchiligidagi arxeologiya ekspeditsiyasi Buxoro viloyati xududida qazishmalar
olib borgan.
1936 yilda G.V.Grigorev va I.A.Suxarev Samarqand atroflarini urganib
chikib, Samarqand shaxridan 6 km. o’zoklikda joylashgan Tali-Barzuda
qazishmalar olib bordilar.

Buxoro Sugdi xududida Varaxsha shaxar xarobalarida 1937 yildan boshlab
V.A.Shishkin boshchiligida kazish ishlari olib borildi. Bu qazishmalar ba'zi
tanaffuschlar bilan 1954 yilgacha davom etdi. Bu yerda ilk marotaba sugd
monumental san'atining namunalari topildi. Varaxsha xududida ilk O‘rta asrlarga
oid kasr, kuxandiz va shaxar mudofaa devorlarining xarobalari urganildi.
1936-1940 yillar davomida kadimgi Pandjikent shaxar xarobalarida V.R.
Chelitko boshchigida qazishmalar olib borildi. 1946 yildan boshlab Pandjikent
keng qazishma ishlari olib boriladi. Bu qazishmalar A.Yu.Yakubovskiy
boshchiligidagi Tojikiston arxeologik ekspeditsiyasi tomonidan olib borildi. Bu
qazishmalar ba'zi ko’plab ashyoviy dalillar, shaxar ijtimoiy topografiyasiga oid
ma'lumotlar, xunarmandchilik va savdo-sotikka oid ma'lumotlar aniklandi.
Shunday kilib, Pandjikent ilk O‘rta asrlarga oid Sugdiyona shaxarlaridan eng
yaxshi urganilgan bo‘lib koldi. Bu shaxar orkali boshka shaxarlarni xam tasavvur
etish kiyin emas.
Milodning dastlabki asrlarida Sugdiyonada shaxarlarning kupchilik kismi
zaiflashib koladi. Bu jarayoni ayniqsa shaxar topografiyasida o’zining aksini
topgan.
AF R O S IY O B — S am ar q an dn i n g qa di m i y xa r o ba si . Bu n om t ar i x i y
m a nb al ar da qa di m i y S am ar q an dg a ni sb at an f ak at 17- as r d an b os hl ab
uc hr ay di . Q ad i m i y Sa m ar qa nd su gd m an ba l a r i da Sm ar a ka nv e de b
at al ga n. M i l l o dd an a vv al gi 4- a sr da S am ar q an d Al ek sa nd r M ak du ni y
ko‘ sh i n l a r i t o m o ni da n i st i l o e t i l g ac h, y un on m u al l i f l ar i k un da l i kl ar i da
Ma r o ka nd a si f a t i da e sl at i l ad i . M ar ok an da Sm ar ak an ve n i n g y un on ch a
t ar j i m a si . Mo va r o un na xr da so m o ni yl ar xo ki m i ya t t ep as i g a k el ga ch ,
qa di m i y Sm a r a ka nv e 9- as r d an bo sh l a b S am ar q an d d eb a t a l a bo sh l a nd i .
11 – 1 5 a sr l a r d a t ur k i y t i dd a b i t i l g an a da bi yo t l ar d a Sa m ar qa nd
Se m i zk en t si f a t i da uc hr a yd i . 15- as r d an f or s i y va t ur ki y t i l l ar da gi
m a nb al ar da b i r xi l d a Sa m a r q an d no m i i sh l a t i l a di ga n b o‘ l di .

Af r os i y ob xo zi r g i S am a r q an dn i n g s hi m o l ch eg ar as i g a t u t a sh ga n k en g
bo‘ sh t ep al i k l a r b o‘ l i b , u ni n g m ay d. 2 19 as r T e pa l i kn i n g s hi m o l Si y ob
ar i gi b i l an c he ga r a l a ng an . J an ub t o m o nd an «e sk i s ha xa r » de b at al ga n
Sa m ar qa nd ga ko‘ sh i l i b ke t g an .)
Sh ax ar ni n g da st l a bk i t ar i x i xa ki da y oz m a m a nb al ar d a m a' l u m o t l ar
j u da ka m u ch r a yd i . Ko‘ xn a sh ax ar da o‘ t k az i l ga n ar x eo l o gi k k az i s hl ar e sa
bu nd ay m a' l u m o t l ar ni k o‘ pr ok b er m ok da .
Ar x eo l o gi k qa zi sh m a l a r b i r ne ch a m et r ka l i nl i kd ag i m a da ni y
qa t l am l a r q an da y b o‘ l ga nl i g i n i k o‘ r i sh ga , bo yl ar va ka m b ag al l a r n i n g
uy l ar i n i , xu na r m a nd l a r n i n g u st ax on al ar i n i , sa vd og ar l a r n i n g d o‘ ko nl a r i ni ,
ko‘ ch a v a m a yd on l a r n i , s ho xo na sa r o yl ar v a i b od at xo na , m a sj i d va
m a dr a sa l a r n i , m ud of a a i n sh oo t l ar i n i , sh ax ar ni ng su v bi l a n t a' m i nl as h
t i zi m i v a x. k. ni a ni kl as hg a y or da m ber ad i .
Af r os i y ob v a u ni ng t o pi l m al ar i ga ki zi ki sh 18 68 yi l d a C ho r Ro ss i y a si
t o m o ni da n Sa m ar qa nd bs si b o l i ng an da n k ey i n b os hl an di . Af r os i y ob da
da st l a bk i ka zi sh i s hl ar i b i l a n m a yor Bo r z en ko v ( 18 74) , p od- po l k ov ni k V .
V. K r e st ov sk i y ( 1 88 3) , s ha r k sh un os o l i m l ar N. I . Ve se l o vs ki y ( 18 84- 85 ,
18 95) , V . V . Ba r t ol d ( 1 90 4) v a V . L . Vy at ki n( 19 05 ; 1 91 2— 13) l ar
sh ug ul l a ni sh di . 19 19 y i l d a M . y e. M as so n, V. L . Vy at ki n t a dk i k ot
bo sh l a ga n j oy l a r d a ka zi sh i sh l a r i ni da vo m e t t i r i b , so m o ni yl ar s ar oy i ( 9-
as r ) x ar o ba l z r i ni o ch di . 19 25 , 19 29- 30 y l ar da V. L . V ya t k i n Af r os i y ob da
ka zi sh i sh l a r i ni da vo m e t t i r a di v a un i n g t ur l i d avr da gi t ar i xi ga oi d
ko‘ pl ab m at er i a l l ar t o‘ pl ay di . Am m o 1 93 0 yi l l ar g a qa di m i ya r
Af r os i y ob da o l i b bo r i l ga n ar x eo l o gi k q az i s hm al ar q ad i m i y Sa m ar qa nd
t ar i x i g a d oi r j u da k am m a t er i a l l ar ber ga n. Ur us hd an k ey i n O‘ zb ek i s t o n
FA ni ng T ar i x v a ar xe ol og i y a i n st i t ut i ol i m l ar i d an A SR I . T er en oj ki n
t o m o ni da n AS Rd a j i d di y d al a t ad ki ko t l ar i o‘ t k az i l di . Na t i j a da un i n g en g
pa st ki qa t l am i d an m i l l o dd an a vv al gi 6 —5 - a sr l ar ga t a al l u kl i bu yum l a r ,
uy- j o y xa r o ba l ar i t o pi l di .

V. AS R / 2 7s hm sd o( 19 58 —6 6) va Ya . G. Ru l o m o v ( 19 67 —7 0) l ar
r a xb ar l i g i d a o l i b b or i l ga n ke kg ko‘ l a m l i ar xe ol og i k ka zi sh l a r na t i j a si da
qa di m i y m ad an i y qa t l am m a t e r i al l ar i Af r o si yo bn i n g b os hk a j o yl ar i d an
xa m t o pi l d i . 1 96 6 yi l 1 3 i y ul da A f r o si yo bn i ar xe ol og i k j i x at da n ko m p l e ks
o‘ r g an i s hn i t as hk i l et i s h m ak sa di da R es pu bl i k a xu ku m a t i ni ng m ax su s
ka r or i k ab ul ki l i n di . U ng a ko‘ r a, Af r os i y ob , «ar xe ol og i k ko‘ r i k xo na » de b
e' l o n ki l i n i b , u ni o‘ r g an i s h i s hi ga T o sh ke nt va Sa m ar qa nd d av l a t u nt l ar i
xa m d a Ma da ni ya t va zi r l i gi ni ng Sa n' at sh un os l i k i ns t i t u t i x am sa f a r b ar
et i l di . A ni k i l m i y r ej a l a r a so si da b os hl an ga n ar xe ol og i k t a dk i k ot l ar
t uf ay l i n af ak at s ha xa r n i n g k o‘ p a sr l i k yo sh i , ba l k i un i n g xar x i l
da vr l ar da gi t ar i x i y t o po gr a f i y as i , sh ax ar t a r k i bi , s ha xa r xa yo t i ni ng
r i v oj l a ni sh b os ki ch l a r i , b os ki nl ar t uf ay l i yo ’ z ber ga n bu xr o nl ar d av r i
an i k l a nd i . S am ar qa nd i xs hi dl ar i n i n g sh ox on a s ar oy i oc hi l d i .
Af r os i y ob da t opi l g an ar xe ol og i k m a t e r i a l l ar Sa m ar qa nd m i l l od da n
av va l g i 8— 5- as r l ar d a Su gd i y on an i n g m a r k az i y s ha xr i s i f at i d a vu j u dg a
ke l g an l i gi ni k o‘ r s at ad i . M i l l o dd an a vv al gi 32 9 yi l da sh ax ar Al ek sa nd r
Ma kd un i y k o‘ s hi nl ar i t om on kd an va yr on et i l ga n, un i n g k zl ar i xo zi r g ac ha
sh ax ar m ud of a a i ns ho ot l a r i da y ax sh i sa ql an ga n. Mi l l od da n av va l g i 3 —1-
as r l ar da , K us ho nl ar s al t a na t i d av r i d a sh ax ar x ay ot i d a y uk sa l i sh l a r yo’ z
be r g an . M i l l o dd an a vv al gi 3- a sr da s ha xa r qo‘ sh al oq m ud of a a de vor i b i l an
o‘ r a b ol i ng an . U d az r l ar k i n g k al i n m a da ni y q at l a m i Af r os i y ob ni ng
sh i m ol da , u ni ng ar kk a 'l os i j o yl a sh ga n ki sm i d a y ax sh i s ak ya an ga n,
Ar x eo l o gi k m a t e r i al l ar v a y oz m a m an ba l a r d a t a 'k i d l a ni sh i c ha , bu
za m o nd a Sa m ar qa nd or ka l i Bu yu k i pa k yo‘ l i o‘ t ga n, i c hk i v a t as hx i
sa vd o, xu na r m an dc hi l i x r i v oj t op ga n. I l k o‘ r t a as r l ar da Sam ar qa nd
Su gd i y on an i n g bo sh sh ax r i s i f at i d a nu f o’ zl i m a vk eg a e ga b o‘ l i b , sh ax ar
i j t i m oi y va i kt i - s od i y xa yo t i da t ub o‘ zg ar i s hl ar y o’ z ber di .

Ba da vl at d ex ko n xo‘ j a l i kl ar i k uc ha yd i , xu ddi s hu ke zl ar da ul ar n i n g
ka sr l a r i j oyl as hg an Af r o si yo bn i n g sh i m ol ki sm i m u dof aa de vor i bi l a n
o‘ r a b ol i vd i . Bu x ol at Mo va r o un na xr va un ga k o‘ s hn i vi l oy at l a r d a x am
yo’ z b er d i . B u d avr da Sam ar qa nd x uk m d or l ar i « i x sh i d », Bu xo r o
xu km dor l ar i es a «b ux or - x ud ot » de b at al ga n. 71 2 yi l d a ar ab l ar f o t i xi
Qu t a yb a i bn M us l i m q o‘ s hi n t or t i b k el ga nd a, Sam ar qa nd ni ng m ud of a a
de yu r l a r i m u st ax ka m bo‘ l i b, at r of i da su v t o‘ l a x av da x b or e di . Qu t a yb a
Sa m ar qa nd ga Far go na , Sh os h v a t u r kl ar da n yor da m g a k el ga n l a sh ka r l ar ni
ye ng ga ch , ko‘ m a ks i z kol ga n Sug d x ok i m i G ur a k noi l o j u bi l a n s ul x
t o’ zd i , s ha xa r n i n g i ch ki k i s m i ( sh ax r i st on ) n i ar a bl ar ga b o‘ s ha t a b ber i s hg a
m a j b ur bo‘ l d i . Ar xe ol og i k t op i l m a l ar i sl om ga zi d bo ‘ l g an xa yk al v a
de vo r i y r as m l ar ni ng a t a yl ab ki l i c h bi l a n ch op i l ga ni ni i sb ot l a yd i .
9- a sr ni ng i kk i n ch i ch or ag i d an M ov ar ou nn ax r d a x ok i m i ya t
so m o ni yl ar k o‘ l i g a o‘ t di . Bu xo r o u l ar ni ng m ar ka zi ga a yl an di . Sh u da vr da
Sa m ar qa nd i kt i s od i y va m ad an i y j i x at da n t ez r i vo j l an di . Af r os i y ob da
so m o ni yl ar da vr i da o‘ ym ak or g an ch n ak sh l a r bi l an b ez at i l ga n s ar oy l a r ,
ba da vl at d ex ko n x on ad on l a r i , m as j i d v a m a dr a sa l a r , x am m o m v a
ka na l i za t s i y al ar , t o sh k o‘ c ha l a r t op i l m o kd a. Sh ax ar ni s uv b i l an
t a 'm i n l a sh o gi r l i g i d an a xo l i ni ng e xt i y oj i n i ko vd i r i sh uc hu n sh ax ar
xa yo t i ni ng da st l a bk i yi l l ar i da yo k D ar go m t om o ni da n ka na l k az i b , su v
ke l t i r i l g an . A na s hu k an al i z l a r i x oz i r gi sh ax ar xy ay ob on i n i n g j an ub da ,
Al i s hv r N av oi y x ay ka l i q ad i m i y ko‘ t ar i b t ur ga n m as ka nd a o ch i b
o‘ r g an i l di . Bu ka na l R eg i s t o n m ay ds ni or ka l i X az r a t i X i zr m as j i di t om on
yo‘ l ol ga n. T ar i xi y m an ba l a r g a k o‘ r a A f r o si yo bg a j an ub da n ki r av er i s hd a
sh ax ar xa nd ak i us t i ga pi sh i k gi sh t l ar da n r a vo kl i su va y- i r g i c h kur i l i b ,
un i n g t e pa si da n ka t t a ar i k o‘ t ka zi l g an . B u ar i k ni « Ju yi ar z i z »
( «Q o‘ r g’ o sh i n ar i q ») d eb a t a ga nl ar . Ar i k sh u yer da u ch ga bo ‘ l i ng an v a
sh ax ar or a l a b Si yo b ar i gi b o‘ y i g a b or g an .

10- as r n i n g oxi r i d a Mo va r o un na xr da xo ki m i ya t k or s ao ni yl ar ko ‘ l i ga
o‘ t ga nn da xa m Sa m ar ka kd da sa vd o, xu ka r m an dc hi l i k, s ha xa r
ob od on ch i l i k i sh l a r i d av om e t a di . Sh ax ar ni ng x un ar m av dc hi l i k ki yof as i
ku ch ay i b , zo da go n d vx ko n k as r l ar i e nd i s ha xa r t a sh kz r i si da , ul ar ni ng
da l a x ovl i l ar i da m ar k az l a sh ad i . 12 20 yi l d a C hi ng i z xo n ko‘ sh i n l a r i «J uy i
ar zi z» t o‘ g on i n i bo’ zi b, s ha xa r n i s uv si z ko l d i r d i . Sh ax ar m ud of a ac hi l a r i
t e ng si z j a ng da t as l i m bo‘ l di l a r . Bo sk i n ch i l ar s ha xa r n i n g de vor va
da r v oz al ar i ni v ay r o n ki l i b s ar oy , m as j i d v a m a dr a sa l a r g a, a xo l i
xo na do kl ar i g a o‘ t k o‘ y di l ar . A xo l k ni ng ka gg a ki sm i j an gd a ki r i l d i ,
xu na r m a nd l a r Mo ‘ g ul i s t o ng a x ay da b k et i d di . Sha xa r n i so ‘ n gg i
m u dof aa ch i l ar i Jo m e m a sj i d i g a y as hi r i ni b, k ar sh i l i k ni d av om e t t i r d i l ar .
Ul ar ni n g ol ov da yo ng an t an al ar i j a ng k i yi m i da b i z ga ch a ye t a b ke l i b,
ar xe ol og i k ka zi sh v ak t i da t o pi l d i . «K o‘ r g os hi n ar i k» ka yt a t i kl a nm ad i .
Af r os i y ob da s uv si z k ol ga n a xo l i Si yo bd an ch ar xp al ak da s uv c hi kar i b ,
ku n ko‘ r ga n, so ‘ n g ax ol i bor a- bor a as r n i bu t u nl ay t as hl ab k et ga n.
Ki m s as i z xa r o ba ga a yl an ga n q ad i m i y Sa m a r x an d a vv al l a r i «X i s or i
ko‘ xn a» , « Qa l a i Xi so r » a t a l i b, 1 7- as r d an b os hl ab a xs l i or a si da «K al 'a i
Af r os i y ob » yo ki « Af r os i y ob » d eb a t a l a bo sh l a ng an .
Af r os i y ob da qa zi sh m a i s hl ar i ay ni qs a Sa m ar qa nd da O‘ z be ki st on FA
Ar x eo l o gi ya i n st i t ut i t a sh ki l t o pg ac h, ke ng k o‘ l av da ku ch ay di . Y a. G .
Gu l o m o vd an s o‘ ng A SR da gi a r x eo l o gi k qa zi sh m a l a r g a G . V. S hi sh ki na ,
Sh T o sh xo ‘ j ae vl ar r a xb ar l i k k i l di . Ke yi ng i yi l l ar d a ( 1 98 9 yi l da n) A SR ni
ar xe ol og i k j i xa t d an t a dk i k e t i sh i s hi ga f r an so ’ z ar x eo l o gl ar i — Pol
Be r n ar , Fr an s Gr e ne v a b . j al b e t i l g an . Fr a ns o’ z a r x eo l o gi k m i ss i y a si
O‘ z be ki st on ar xe ol og l a r i bi l a n ( M. I so m i ddi no v va b.) x am kor l i kd a
AS Rn i o‘ r ga ni sh da ka t n as hm ok da . O‘ z be k v a f r a ns o’ z ol i m l ar i n i n g
xa m k or l i k da o l i b bor ga n t ad ki kot n at i j al ar i qa di m i y Sam ar qa nd t ar i xi ga
oi d k at or m as al al ar ga an i k l i k ki r i t di , y a' ni m i l l od da n a vv al gi 6 —5-
as r l ar ga t a al l u kl i s ha xa r m u dof aa d ev or l ar i os t i da n gu va l a kd an k ur i l g an
ya na da qa di m i y de vor k ol di kl ar i o ch i l i b , Sa m ar qa nd ni ng yo sh i m i l l od da n

av va l g i 8 - a sr o‘ r t al ar i g a o i d ek an l i gi i s bo t l an di ; sh ax ar ni ng ar ki a' l o
ki sm i d an m i l l o dd an 8- a sr ga oi d m ur a bb a ( 7 0x 70) s ha kl i d ag i Sam ar qa nd
i x sh i d l a r i ki ng m a xo ba t l i s ar oy i k ol di kd ar i oc hi l d i . Af r o si yo bd a
ar xe ol og i k t ad ki kot i sh l a r i d av om et m o kd a.

Adabiyotlar :
1. Gulomov Ya.G. «Xorazmning sugorilish tarixi» T., 1959 y.
2. Istoriya O’zbekistana v istochnikax. To’zuvchi B. V. Lunin. T., 1984 y.
3. Jabborov I.M. «O’zbek xalki etnografiyasi». T., 1994 y.
4. Sa'dullaev A.S. «Kultura yuga Sredney Azii 7-4 vv. do n.e.» T., 1987 y.
5. Kabirov J., Sa'dullaev A. «O‘rta Osiyo arxeologiyasi» T., 1990 y.

Samarqand O‘rta Zarafshon shaharlari urbanizatsiyasi Reja: 1. Samarqand. O‘rta Zarafshon shaharlarining siyosiy tarixi. 2. Samarqand. O‘rta Zarafshon shaharlarining o’rganilish tarixi 3. Ilk O‘rta asr Sugdiyona shaxarlarining tarixiy topografiyasi.

Samarqand. O‘rta Zarafshon shaharlarining siyosiy tarixi. Sugdiyona- O‘rta Osiyoning markaziy viloyatidir. Sugdiyonaning asosiy xududlari Zarafshon buyida joylashgan bo‘lib, markazi Samarqand shaxri bulgan. Umuman olganda esa Sugdiyona o’z ichiga Kesh va Naxshob va Kashkadaryo buyi xududlari xam kirgan. Manbalarda Samarqand Sugdi bilan birgalikda Buxoro Sugdi xam eslatiladi. Olimlarning taxminlariga karaganda 7 asrda Buxoro Sugdi Samarqand Sugdi ta'sirida bulgan. Sugd tili, madaniyati va yozuvini tarkalishi nafakat aynan Sugdiyona xududida yo’z bergan, balki ancha yirik keng xududlarga xam tarkalgan. 7 asr xitoy sayyoxatchisi Syuan Szyanning ma'lumotlariga karaganda Chu daryosi buyidagi Suyob shaxridan Keshgacha bulgan xududlar Sugdiyona deb atalgan va bu yerdagi axoli sugd tilida gaplashgan. Olimlarning taxminlaricha bu yerda Sugdiyonaning anik chegaralari berilmagan bo‘lib, balki sugd tili va madaniyati tarkalgan xududlar kayd etilgan. Kadimgi davrlarda boshlanib ketgan Sugdiyonadan shimoli-sharkda joylashgan yerlarni sugdlar tomonidan kolonizatsiya kilinishi ayniqsa ilk O‘rta asrlar davrida yanada tezlashadi. Sugdiyona bilan ayniqsa chegaradosh Ustrushona va Choch xududlarining alokalari mustaxkam bulgan. Sugdlarning keng koloniyalari Chu va Talos daryolari buyida joylashgan. Manbalarning ma'lumotlariga karaganda bu yerda 11 asrgacha axoli sugd tilida gaplasha olgan. Bu barcha xududlarda sugd va maxalliy madaniyat kushilib ketib, o’ziga xos madaniyat yo’zaga kelgan. Sugd yozuvi xam katta axamiyatga ega bulgan. Ilk O‘rta asrlarda sugd yozuvi nafakat sugd tilida so’zlaydigan xududlarda, balki boshka tillarda so’zlashadigan xududlarda xam keng tarkalgan. Masalan, Xorazm, Toxariston, Fargona, Choch, Ustrushona va yettisuv tangalarida sugd afsonasi paydo buladi. Bunday tangalar xozirgi davrga kelib ko’plab topilgan. Shuningdek, Turk xokonlarining ma'murlari va amaldorlarining asosiy kismi sugdiylardan iborat ekanligi xam bejiz emas, albatta. Sharkiy Turkiston, Markaziy Osiyo va Garbiy Xitoy xududidagi sugd koloniyalari xam mavjud bulgan. Ular to’zilishi jixatidan xilma-xildir (yirik kasrlardan tortib kichik kishlokchalargacha).

Manbalarning xabar berishicha ko’plab sugdliklar Sharkiy Turkiston va Xitoyda yashaganlar. Ilk O‘rta asrlardagi Sugdiyona tarixiga oid ma'lumotlar turli tillarda yaratilgan ko’plab manbalarda mavjud. O‘rta Osiyoga 5 asrning O‘rtalarida tashrif buyurgan Xitoy elchilari poytaxti Samarqand bulgan davlat tugrisida ma'lumot berib utadilar. Xitoy manbalarida shuningdek 4 asrning oxirida Sude (taxminlarga karaganda Sugdiyona) davlatida xokimiyatni bir gurux kuchmanchilar kulgan olganliklari xakida ma'lumotlar berib utiladi. Olimlarning fikriga karaganda bu kuchmanchilar xioniylar bulgan. Ular asos solgan sulola 5 asrda xam xukmronlik kilgan. Sude davlatidan, 479 yildan sung esa Samarqand shaxridan Xitoyga ko’plab elchilar yuborilgan. 510 yildan boshlab elchilar endi eftalitlar davlatidan kelganlar. Olimlarning taxminlaricha bu elchiliklar asosan sugd savdogarlari karvonlaridan iborat bo‘lib, ularning nomlarini o’zgarishi Sugdiyonaning siyosiy tarixiga boglikdir. 510 yilga kelib Sugdiyona butunlay eftalitlar tomonidan bosib olinadi. Eftalitlar davlatining markazi Sugdiyonaning janubida joylashgan edi. 6 asrning 60-yillariga kelib eftalitlar birlashgan Eron va turk kushinlari tomonidan maglubiyatga uchratiladi. Sugdiyona birinchi turk xokonligi tarkibiga kiradi, ammo o’zining ichki muxtoriyatini saklab koladi. Turk xokonligining tashkil topishi sugdiyonada savdo-sotikning rivojlanishiga katta ta'sir kursatdi. 7 asrning O‘rtalariga kelib sugd knyazliklari butunlay deyarli mustakil bo‘lib koldilar va fakat nomigagina Tan imperiyasining suverinitetini tan olishga majbur bulganlar. Qo’lyozma manbalarda Samarqand Sugdi tarkibidagi Samarqand, Kobudan, Ishtixon va Maymurg, Kesh va Naxshob shaxarlari tilga olinadi. Bu barcha mulklar Samarqand ta'sirida bulganlar va unga buysunganlar. Buxoro Sugdida, Buxorodan tashkari Paykend va Vardana mulklari bulgan. 7 asrning 2-yarmida arablar tomonidan Eronning bosib olinganidan sung ular O‘rta Osiyoga, shu jumladan Sugdiyonaga xam o’z xujumlarini boshlaydilar. 8 asrning boshlarida arablar sugd mulklarining asosiy kismini buysundirishga muvaffak bulganlar. Ammo, arablarning Sugdiyonadagi xokimiyati mustaxkam emas edi.

Arablarga karshi ko’plab ko’zgolonlar yo’z bergan. Ko’plab urush va ko’zgolonlar natijasida 719 yildan boshlab 739 yilgacha Sugdiyona ancha zaiflashadi. 8 asrning O‘rtalarida yana bir necha ko’zgolonlardan sung maxalliy axolining islomni kabul kilish jarayoni va maxalliy zodagonlarning xalifat ishlarida katnashish jarayoni boshlanadi. 8 asrning 70-yillarida Movarounnaxrda Muqanna boshchiligidagi qo’zg’olon yo’z beradi. Bu ko’zgolonning bostirilganidan sung Movarounnaxrda islom keng yoyilib ketadi. Sugdiyonaning arxeologlar tomonidan urganilishi 19 asrning 70-yillarida boshlangan edi. Bu davrda Samarqand xududidagi Afrosiyob shaxar xarobalarida qazishlar olib borildi. 20 asrning 20-yillarigacha asosan yirik O‘rta asrlar qatlami o’rganildi. Ammo, ilk O‘rta asrlar qatlamigacha olimlar xali yetmagan edilar. Keyinchalik olib borilgan qazishmalar natijasida Afrosiyob xududida ilk O‘rta asrlarga oid ko’plab sopol buyumlar, terrakotalar, ma'budalar xaykalchalari, ossuariylar topiladi. Ayniqsa, terrakota va ossuariylar olimlar tomonidan dikkat bilan urganildi. Shuning bilan birga olimlar tomonidan arxeologik qazishmalar natijalari va yozma manbalarga tayangan xolda shaxarning tarixiy topografiyasi urganildi. Bu soxada ayniqsa akademik V.V. Bartoldning xizmatlari bekiyosdir. Ul zot ilk O‘rta asrlarda mavjud bulgang mulklar, shaxarlar, kishloklar va savdo yullarini xozirgi xaritada kursatib berdilar. 1933 yilda 8 asrning boshlariga oid sugd xujjatlarining Mug togida (Zarafshonning yukori okimi) topilishidan sung Sugdiyonaga bulgan e'tibor va kizikish yanada kuchayadi. Topilgan xujjatlarning asosiy kismi Panjikant xukmdori Divashtich arxiviga tegishli bulgan. 1934 yilda A.Yu. Yakubovskiy boshchiligidagi arxeologiya ekspeditsiyasi Buxoro viloyati xududida qazishmalar olib borgan. 1936 yilda G.V.Grigorev va I.A.Suxarev Samarqand atroflarini urganib chikib, Samarqand shaxridan 6 km. o’zoklikda joylashgan Tali-Barzuda qazishmalar olib bordilar.

Buxoro Sugdi xududida Varaxsha shaxar xarobalarida 1937 yildan boshlab V.A.Shishkin boshchiligida kazish ishlari olib borildi. Bu qazishmalar ba'zi tanaffuschlar bilan 1954 yilgacha davom etdi. Bu yerda ilk marotaba sugd monumental san'atining namunalari topildi. Varaxsha xududida ilk O‘rta asrlarga oid kasr, kuxandiz va shaxar mudofaa devorlarining xarobalari urganildi. 1936-1940 yillar davomida kadimgi Pandjikent shaxar xarobalarida V.R. Chelitko boshchigida qazishmalar olib borildi. 1946 yildan boshlab Pandjikent keng qazishma ishlari olib boriladi. Bu qazishmalar A.Yu.Yakubovskiy boshchiligidagi Tojikiston arxeologik ekspeditsiyasi tomonidan olib borildi. Bu qazishmalar ba'zi ko’plab ashyoviy dalillar, shaxar ijtimoiy topografiyasiga oid ma'lumotlar, xunarmandchilik va savdo-sotikka oid ma'lumotlar aniklandi. Shunday kilib, Pandjikent ilk O‘rta asrlarga oid Sugdiyona shaxarlaridan eng yaxshi urganilgan bo‘lib koldi. Bu shaxar orkali boshka shaxarlarni xam tasavvur etish kiyin emas. Milodning dastlabki asrlarida Sugdiyonada shaxarlarning kupchilik kismi zaiflashib koladi. Bu jarayoni ayniqsa shaxar topografiyasida o’zining aksini topgan. AF R O S IY O B — S am ar q an dn i n g qa di m i y xa r o ba si . Bu n om t ar i x i y m a nb al ar da qa di m i y S am ar q an dg a ni sb at an f ak at 17- as r d an b os hl ab uc hr ay di . Q ad i m i y Sa m ar qa nd su gd m an ba l a r i da Sm ar a ka nv e de b at al ga n. M i l l o dd an a vv al gi 4- a sr da S am ar q an d Al ek sa nd r M ak du ni y ko‘ sh i n l a r i t o m o ni da n i st i l o e t i l g ac h, y un on m u al l i f l ar i k un da l i kl ar i da Ma r o ka nd a si f a t i da e sl at i l ad i . M ar ok an da Sm ar ak an ve n i n g y un on ch a t ar j i m a si . Mo va r o un na xr da so m o ni yl ar xo ki m i ya t t ep as i g a k el ga ch , qa di m i y Sm a r a ka nv e 9- as r d an bo sh l a b S am ar q an d d eb a t a l a bo sh l a nd i . 11 – 1 5 a sr l a r d a t ur k i y t i dd a b i t i l g an a da bi yo t l ar d a Sa m ar qa nd Se m i zk en t si f a t i da uc hr a yd i . 15- as r d an f or s i y va t ur ki y t i l l ar da gi m a nb al ar da b i r xi l d a Sa m a r q an d no m i i sh l a t i l a di ga n b o‘ l di .

Samarqand O‘rta Zarafshon shaharlari urbanizatsiyasi

08.08.2023

0

50.5 KB

Похожие