Mavzu: Arab xalifaligi shaharlari. Reja: Kirish. Makka - diniy markaz Madina – xalifalikning markazi Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati.

Kirish. O`rta asrlarda Arab xalifaligidagi shaharlar juda ham ko`plab hududlarda joylashgan,o`sha davrning har jihatdan eng ilg`or bo`lgan, nafaqat, Islom ola-mida, balki, butun yer yuzi bo`ylab o`zining ahamiyatini bildira olgan. Xalifa-likning ko`plab shaharlarida hayot nihoyatda qaynagan, ilm-fan, maorif, davlat boshqaruvi ravnaq topgan davrlar bo`lgan. Men, asosan, xalifalikning eng av-valgi ikkita Makka va Madina shaharlari xususida to`xtalishga harakat qildim. Bu ikki shahardan tashqari yana ko`plab shaharlar, xususan, Damashq, Bag`dod, Qohira, Kordova, Iskandariya, Quddus va boshqa shaharlar o`z ahamiyatini ilm-fan, siyosiy ta`sir, savdo-sotiq, hunarmandchilik va boshqa jabhalarda bildi-rib turganlar. Bu davrning o`iga xosligini yana shu jabhada ko`rishimiz mumkinki, shaharlarning rivojlanishi yer yuzida tub uyg`onish davri sodir bo`lgan edi.

Makka – diniy markaz. ,,Ey Robbim urug'imning bir qismini shu yerda joylashtirib, Muqaddas uying – Ka`ba yonida ibodatlarini ado etishlari uchun, odamlarning qalblari huzurlanishi uchun makon etgin! Ularni mevalar bilan rizqlantirib, o`z rahmat eshiklaringni keng qilgin!”... – deya duo qilgan edilar Ibrohim (alayhissalom). Rosululloh (s.a.v) Makkada ekanligida atrofidagi odamlarga deydilarki - ,,Alloh birdir, Men Allohning elchisiman, Men sizlarga haqni so`zlarman,...” – deganlarida 1 Rosululloh sollallohu alayhi vasallamning ushbu so`zlari atrofdagilarning e`tiborini tortdi. Bu holat esa Yasribga hijrat qilish uchun bir sababga aylangan edi. Yasrib shahrining nomi esa Madinaga aylantirildi (to'liq nomi Madinat an- Nabiy, Payg'ambar shahri, Madina). Makka shahrini taslim etish osonlik bilan amalga oshmadi. Sakkiz yillik (624-632) ustunlik uchun kurash shimoliy raqibning (ya`ni Madinaliklarning) g'alabasi bilan yakunlandi. Makka taslim etilgandan keyin (630-yilda) Madina shahri asosiy 1 Yaqut, Kitab Mu'jam al-Buldan, Ed. Ferdinand Wiistenfeld (Leipzig, 1869; reprint Teheran, 1965), vol. IV, pp. 619, 625-62

tayanch qarorgohga aylantirildi. Uning to'rtta vorislari - xalifalari (632- 661) Rosululloh (s.a.v)ning boshlagan ishlarini davomchilari bo`lishdilar. Makkaning taslim boʻlishi uning islomni qabul qilishini anglatardi. Dastlab Quraysh ahli Islomning eng ashaddiy dushmanlari, keyinchalik esa uning ashaddiy tarafdorlariga aylandilar. Shunday holatlardan keyin esa musulmonlar Haj ibodatini bemalol amalga oshiradigan bo`lgan edilar. Shuningdek, Quraysh aholisidan ham islomni qabul qilganlardan ko`plab kishilar Umar ibn-al-Xattob (634- 644) qo'l ostida bo'lib, ular Islomning yoyilishida o`zlarining hissalarini qo`shishdilar. Umar (r.a) davrida Arabiston yarimoroli, Misr va Shom hududlari egallandi. Makkada hayot keyinchalik ancha rivojlandi. Makkaliklarning yashash tarzida ikki asosiy jihat ustuvor edi. Biri ishonch, ikkinchisi taqvo. Bu jihatlar Makkadagi hayotning turmush darajasining yuksalishi bilan birgalikda aholi orasida qadriyat sifatida ham shakllandi.Ayni paytda Makka musulmon olamining turli burchaklaridan kelgan taqvodor kishilar uchun uchrashuv joyiga aylangan edi. Ular o`zlari orzu qilgan mukammal hayotni izlashgan edilar. Shuningdek, shu jamiyatdagi insonlar ustozlari orqali o`z ilmlarini chuqurlashtirib,o`zlarining hayotlarini yanada go`zallashtirishga intilganlar. Muqaddas joy - Masjid al-Harom, tabiiyki, asosiy ibodat qiladigan, yashash uchun ko`p jihatdan qulaylashgan va savdo chorrahalaridan biri hisoblanadigan hududga aylangan edi. Uning tarixi shahar tarixi bilan chambarchas bog'langan. Dastlab u Ka'badan iborat edi. Zamzam suvi va Ibrohim turgan an'anaviy joy (Maqomi Ibrohim) Ka'baning bir

qismi hisoblangan. Muhammad (s.a.v) 630-yilda makkaga Haj ibodatiga borganlarida maqomi Ibrohimda namoz o`qiganlar. Payg`ambarimiz (s.a.v) vafotlaridan keyin, Hazrati Umar (r.a.) xalifaligi davrida o`zining hisobidan Ka`baning atrofini namoz o`qish uchun kengaytirganlar. Uchinchi Abbosiy xalifasi al-Mahdiy (vaf. milodiy 785- yil) davrlarida ustunlarni qo'shtirganlar. Uning o'g'li Horun ar-Rashid (hukmronligi 786-809-yillar) Makkaga 9 marta ziyorat qilgan. Shuningdek, quyida Yoqut ar-Rumiydan (vafoti 1229-yil) yana bir rivoyat keltirilgan. Bu olim sharqda musulmonlarning taniqli olimlaridan hisoblanadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Makkaga shunday dedilar: “Allohga qasamki, sen eng yaxshi joysan. Allohning zaminidagi hamma joylar men uchun aziz qilindi. Agar meni majburlamaganida edi, tashqariga chiqsam seni aslo tark etmasdim... Yana aytdilar: “Kim Makkaning issiqligiga sabr qilsa, undan yuz yil jahannamdan uzoqlashadi. Jahannam otashidan va unga ikki yuz yillik jannat yaqinroq bo'ladi". Makkada topilgan toshda: "Albatta, Men Muqaddas Bakkaning sohibi quyoshni yaratgan kunimda uni yaratdim.”- deyilgan edi. Makkaning tavsifiga kelsak, shahar vodiyda joylashgan, har tomondan tog'lar bilan o'ralgan. Atrofida qurilgan Ka`ba quritilgan g'isht va oq va qora toshlar bilan qoplangan. Makkada suv yo'q, uning butun suvi osmondan tushadi. Unda ichimlik suvi quduqlari esa juda ham kam bo`lgan. Faqat zamzam suvidan ichish mumkin, ammo,