Mavzu:Arab yozuvidagi turkey yozma meros REJA: 1.Arab tilidagi manbalar. 2. Arab yozuvidagi forsiy manbalar. 3. Arab yozuvidagi turkiy manbalar. 4. Sharq qo’lyozmalari xazinalari.

1. Arab tilidagi manbalar dastlab og’zaki ijod asosida vujudga kelgan va ular islomdan ilgarigi zamonlarga boradi. Arab tilidagi manbalar boshqa tillardan arab tiliga tarjima qilish asosida rivojlangan. Arab tilidagi manbalar ilk islom davri ijtimoiy fikr va adabiy ijod asosida vujudga kelgan. VII-VIII asrlardagi siyosiy o’zgarishlar (arab davlatchiligi), ijtimoiy munosabatlardagi o’zgarishlar, turli element (madaniyat)lar integratsiyasi (til, madaniyat, diniy aloqalar qorishuvi) tufayli arab tili katta hududda asosiy vositaga aylandi. Shu asosda arab tilida yozilgan asarlar soni ortib bordi. Qur’on nusxalari. Qur’on tafsirlari. Hadislar (dastlab og’zaki: 1 matn, 2 isnod). Muhammad payg’ambar, xalifalar hayotiga oid asarlar. Mazkur manbalar asosida musulmon qonunchiligi yaratiladi. O’rta asr arab yozuvining katta qismini tarixnavislik tashkil etadi, u: Qur’oniy bilimlar qorishuvi asosida rivojlangan. Kundalik bilimlar qorishuvi asosida rivojlangan. VIII asrda Abbosiylar davrida katta o’zgarishlar bo’ldi, fanning turli sohalari rivojlandi: -filologiya - lug’atlar - tarjima (alximiya, astrologiya, astronomiya, matematika, geografiya) -filosofiya (logika) - meditsina - botanika - mineralogiya - geografiya - tajvid. 22 Tarixiy asarlar. Arab tarixnavisligi VIII asr oxiridan XI asr boshlarigacha o’z davri nuqtai nazaridan yuksak rivojlandi. Shu yillarda ko’plab tarixiy asarlar yaratildi: Muhammad payg’ambar hayoti bilan bog’liq tarixiy kechinmalar bayoni; Muhammad payg’ambardan keyin o’tgan xalifalar, uning sahobalari hayoti bilan bog’liq tarixlar; turli rivoyatlar majmualari; alohida tarixiy voqyealar, janglar tarixini ifodalovchi asarlar (Abu Mixnof, Ibn Is’hoq, Ibn Sa’d, al- Madoiniy va b.) IX asrning ikkinchi yarmidan boshlab tarixiy voqelik ma’lum tizimga solingan tarixiy asarlar yaratildi (al-Balazuriy, ad- Dinavariy, al-Ya’qubiy va b.). Muhammad Jarir at-Tabariyning “Tarix ar- rusul va-l-muluk” («Payg’ambarlar va podshohlar tarixi») asarini arab tarixnavisligi ilk bosqichining xulosasi bo’ldi, deyish mumkin. Mazkur an’ana, keyingi asrlarda davom etdi. Al-Mas’udiyning «Muruj azzahab», Abu Rayxon Beruniyning «Osor al-boqiya» («O’tmish xalqlardan qolgan

yodgorliklar») va «Hindiston» asarlari va boshqalar ana shular jumlasidandir. Arab tilida fanlar tasnifiga (klassifikatsiya) oid asarlar ham yozilgan: Ibn Farigun «Javomi al -ulum» Ibn an-Nadim «Kitob al-fihrist», Abu Abdulloh al-Xorazmiy «Mafotih al-ulum» («Ilmlar kaliti»). Ma’lum bo’ladiki, dastlabki uch yuz yil davomida arab tilidagi manbalar o’z rivojlanish bosqichida mavzularga bo’linish nuqtai nazaridan takomillashadi. Kitoblar yozish an’anasi shakllanadi va rivojlanadi. Bu an’ana Arabiston shaharlari (Madina, Basra, Kufa, Damashq) doirasidan tashqariga chiqib, butun xalifalik hududiga yoyildi (Nishopur, Marv, Buxoro, Samarqand, Hirot, G’azna, Sheroz, Hamadon, Isfaxon va h.k.) Shuningdek Mavsil, Vosit, Hims, Halab, Quddus, Qohira, Qayruvon, Fos, Kordova, Sevilya, Toledo kabi shaharlar ham xalifalik doirasidagi yirik madaniy markazlarga aylandi. Katta hududda yagona davlat tashkil topishi, ilm - fanga e’tibor ortishi, arab tili keng hududda umumiy ilmiy muomala tiliga aylanishi, Sharq va G’arb ilm-fani qorishuvi arab tilida ko’plab asarlar yaratilishiga asosiy omil bo’ldi va bu an’ana keyinchalik, Arab xalifaligidan chiqib, mustaqil davlatlar tashkil topganda ham davom etdi. X asr oxiriga kelib arab adabiy tili shevalardan uzilib, mustaqil adabiy ilmiy til bo’lib qoldi va ana shu (o’ziga xos o’lik tilda) tilda ilmiy asarlar yaratish an’anasi olimlar doirasida saqlanib turdi. Ayniqsa Qur’oniy bilimlar (qiroat, tajvid, tafsir; hadislar, hadislarga sharhlar; fiqhga oid ko’plab asarlar) musulmon mamlakatlarda rivojlanishda davom etdi. Madrasalarda fiqhga oid darslar asosiy o’rinda turardi. Shuningdek islom nazariyasi, kalom ilmi, tasavvuf, mantiqqa oid asarlarning katta qismi arab tilida yozilgan. Arab tilida asarlar yozish tarix sohasida ham davom etgan. Ilk o’rta asrlar tarixiga oid arab tilidagi manbalarni shartli ravishda ikki guruhga bo’lish mumkin. Birinchi guruhga sayyohlar va jug’rofiyun olimlarning asarlari; ikkinchi guruhga esa tarixiy asarlar kiradi. IX asr arab jug’rofiyun olimi al-Ya’qubiy o’zining “Kitob al-buldon” (“Mamlakatlar haqida kitob”) asarida Eron, Movarounnahr, Xuroson va Seyistonda hukmronlik qilgan podshohlar

haqida ma’lumotlar beradi. Ilk o’rta asrlarda yurtimizga tashrif buyurgan sayyohlarning asarlari ayniqsa muhim ahamiyatga egadir. Masalan, Ibn Fadlan (X asr) “Risola» nomli asarida o’z sayohatlari davomida yaqindan tanishgan mamlakatlar va ularning xalqlari haqida qiziqarli ma’lumotlar yozib qoldirgan. Shu jumladan, O’rta Osiyo xalqlari, xazarlar haqida e’tiborga loyiq axborotlar bergan. Ibn al-Faqih (X asr) “Kitob axbor al- buldon” (“Mamlakatlar haqida axborot kitobi”) nomli asarida Balx, Samarqand singari shaharlar haqida ma’lumotlar beradi. Ibn Xurdodbehning (IX-X asrlar) “Kitob masolik ul-mamolik” (“Mamlakatlarga eltuvchi yo’llar”) asarida so’g’d shaharlari Samarqand, Kushoniya (Samarqand atrofida joylashgan shahar), Usrushona, Shahriston, qadimgi Shosh, Isfijob (Sayram) haqida, ularga olib boradigan yo’llar to’g’risida, Movarounnahr shaharlaridagi pul muomalasi, bu yerda istiqomat qilgan turkiy qabilalar xususida qimmatli malumotlar keltirilgan. Eron jug’rofiyun olimi va sayyohi al-Istaxriy (IX-X asrlar) “Kitob masolik ul-mamolik” nomli asarida musulmon mamlakatlari, shu jumladan, O’rta Osiyoning 23 chegaralari, iqlimi, ma’muriy bo’linishi, shaharlari, aholisi va uning mashg’ulotlari, mashhur kishilari, savdo-sotiqning ahvoli va boshqa masalalarni bayon etadi. Ibn Xavqal esa (X asr) Movarounnahrni har tomonlama tavsiflab, o’zining “Kitob surat al-arz” (“yerning surati haqidagi kitob”) asarida bu o’lkaning xaritasini ilova qiladi. Xaritada Jayxun daryosi, Buxoro, Samarqand, Shosh, Isfijob singari shaharlar, Usrushona va Xorazm viloyatlari tasviri tushirilgan. Yuqorida nomi tilga olingan al-Ya’qubiy nafaqat jug’rofiya, balki tarix ilmi sohasida ham qalam tebratgan olim hisoblanadi. Uning “Tarix” asari Sharq mamlakatlari, shu jumladan O’rta Osiyoning VII-IX asarlardagi tarixi bo’yicha muhim manbalardan biridir. Yirik arab tarixchisi Madoiniy (VII-IX asarlar) ning “Kitob al-mag’oziy” (“Urushlar haqida kitob”) hamda Xuroson hokimlari Asad ibn Abdulloh va Nasr ibn Sayyorga bag’ishlangan asarlari arablar istilosi va VIII asrning birinchi yarmidagi siyosiy tarix bo’yicha muhim manbalardan hisoblanadi.

Madoiniyning mazkur asarlari bizgacha yetib kelmagan, lekin ayrim parchalari Balazuriy va Tabariy kitoblarida saqlanib qolgan. IX asrda yashab o’tgan eronlik yirik tarixchi va jug’rofiyun olim Balazuriyning “Kitob futuh al-buldon” (“Mamlakatlarni bosib olinishi haqida kitob”) asari arab istilolari tarixi bo’yicha eng yaxshi manbalardan hisoblanadi. Balazuriy “Kitob ansob al-sharif” (“Sharafli kishilar nasablari haqidagi kitob”) nomli asarning ham muallifidir. Yirik qomusiy olim Tabariy asli eronlik bo’lib, ilohiyot, hadis, tavsir va tarix sohasida o’ndan ortiq asar yozgan. Biz uchun uning “Tarix ar- rusul va-l-muluk” (“Payg’ambarlar va podshohlar tarixi”) asari muhimdir. Bu asar umumiy tarix shaklida yozilgan bo’lib, mukammalligi va faktik materiallarga boyligi bilan ajralib turadi. Asarda “olamning yaratilishi”dan to 912- yilga qadar Sharq mamlakatlari, shu jumladan, O’rta Osiyoda bo’lib o’tgan ijtimoiy-siyosiy voqyealar haqida hikoya qilinadi. Arab manbalari yurtimizning ilk o’rta asrlar tarixini o’zida nisbatan to’liqroq aks ettirgan muhim manbalar hisoblanadi. Ulardan tanqidiy foydalanish bu davr tarixini o’rganish uchun muhimdir. Rivojlangan o’rta asrlarda O’rta Osiyoda sodir bo’lgan ijtimoiy- siyosiy voqyealar arab va fors-tojik tilida bitilgan juda ko’p tarixiy manbalarda o’z aksini topgan. X-XV asrlarda O’rta Osiyoga bir necha ajnabiy, asosan arab sayyohlari tashrif buyurib, bu yerda ko’rgankechirganlarini o’z asarlarida yozib qoldirganlar. Bu sayyohlar qatoriga Abu Dulaf, alMuqaddasiy, al-Idrisiy, Yoqut Xamaviy va Ibn Battuta singari arab olimlarini kiritish mumkin. Abu Dulaf (X asr) asarlarida o’lkamizning tarixiy jug’rofiyasini o’rganish uchun muhim bo’lgan ma’lumotlar mavjud. Abu Dulaf qator Sharq mamlakatlari, shu jumladan Movarounnahrga safar qilib, ma’lum muddat davomida bu yerdagi hukmdorlar saroyida xizmat qilgan. Safarlari chog’ida yig’gan ma’lumotlari asosida u “Risolat ul-avval” (“Birinchi risola”) va “Risolat ul-uxro” (“Ikkinchi risola”) nomli asarlar yaratadi. Abu Dulafning har ikkala asari qo’lyozmasi 1923- yilda Mashhad kutubxonalarining biridan topilgan. Mazkur qo’lyozmani atroflicha tahlil etgan I. Yu. Krachkovskiy Abu Dulaf