Samarqand va Buxoro hammomlari Reja 1.Samarqand hammomlari. 2.Buxoro hammomlari. 3.Markaziy Osiyo hammomlarining o'ziga hos hususiyati. 4.Xulosa

Hammom — cho milish, yuvinish va poklanish uchun qurilganʻ maxsus bino. Asosiy xonasida issiq sui va issiq havo (turk, fin, Rim H.larida), issiq suv va bug ʻ (rus, tatar H.larida) ta sirida tsrlab, yuviniladi. In-son ʼ salomatligida H.ning aqamiyati katta. Sharq mamlakatlarida o ziga xos ʻ me moriy ʼ H.lar qadimdan ma lum. ʼ Yozma manbalar, arxeologiya ma lumotlari ʼ 10—12-asrlarda O rta ʻ Osiyo (Buxoro, Taroz, Niso va boshqa shaharlar) da H.lar issiklikni saqlash maq-sadida yerni chuqur qazib, deyarli yer ostida, yarim yer to la tarzida ʻ qurilganini ko rsatadi. Buxoroda ʻ 16-asrda qurilgan Misgaron, Sarro-fon H.lari saqlangan. Arxitekturasi bir-biriga juda o xshash bo lgan bu H.larning ʻ ʻ yechinish xonasi, choy ichib hordiq chiqariladigan katta (yog och ʻ ustunli) xona, o rtada asosiy uqalash xonasi, uning atrofida yuviniladigan xonalar bo lib, ular ʻ ʻ katta va kichik gumbazlar bilan yopilgan. G isht, tosh terib ʻ ishlangan hovuzak (bak) larda issiq va qay-noq suvlar, xonalar ostidan qaynoq havo bilan isitilgan. Xonalardan xonalarga o tilgan (xonalar ʻ ichkariga tomon tobora isiy borgan). Oqava suvlar uchun ariqchalar qazilgan, xushbo y ʻ moddalar va kul suv (ish-qorli suv) uchun mo ljallangan hovuzchalar ʻ sirti suvga chidamli maxsus qorishmalar ("qir") bilan qoplangan. Devorlar ganch bilan suvalgan, sirli sopol parchinlar bilan bezatilgan. Shahrisabz, Qarshi, Xiva (Anu- shon H.i) kabi shaharlarda qad. me moriy H.lar saqlangan. ʼ Turkiyada 15—17- asrlarda qurilgan ulug vor ʻ H.lar saqlangan. Ularning ko pchiligi ʻ ayollar va erkaklar uchun ikki qismdan iborat simmetrik qilib qurilgan. Boyazid hammomi (1501), me mor ʼ Xo ja Sinon ʻ loyihasi bilan qurilgan Chinnili (1545), Xaseki (1556) H.lari muhim jamoat binolari qatorida serhashamligi bilan diqqatni tortadi. Zamonaviy H.larning turli-tuman shakllari mavjud; suzish bas- seynlari, dezinfeksiya kameralari, fizioterapiya tadbirlari uchun xonalari , vannali va dushli, alohida xonalari dushlardan iborat yozgi pavilonlari bo lgan H.lar bor. H.larning ʻ tarhi ularning vazifasiga qarab

belgilanadi. Kishi H.da yuvinganida uning barcha organizmi ta sirlanadi.ʼ Issiqxonada badanning issiqtik chiqarishi qisman to xtaydi, ʻ uning temperaturasi 38—39° gacha ko tariladi. ʻ Organizmda oksidlanish jarayoni va moddalar almashinuvi kuchayadi. Badandan kuchli ter chiqishi tufayli organizmning moddalar almashinuvida hosil bo ladigan ʻ mahsulotlarning chiqib ketishi zo rayadi, ʻ buyrakning ishi yengillashadi. Issiq havo ta sirida ʼ teri kapillyar qon tomirlari kengayib, qon aylanishi yaxshilanadi. Yurak kasalligi, ateroskleroz, anevrizma, gi-pertoniya bi lan og rigan kishilar, shuningdek, ʻ bolalarning issiqxona (bug xona)dan ʻ foydalanishlari yaramaydi.O'rta Osiyo xalqining nufuzli an'analaridati biri hammom qurish san’atidir. Harmrjomlarning xizmat doirasi ko'p bo'lib ular o’tmishda dam olish, kuch-qudrat va sog'liqni tiklash maskani , tozailik va shifobaxsh muassasa vazifasini bajargan. Kishilar hamomga shifo topish, hordiq chiqarish va turli xil dardlardan forig’ bo'lish maqsadida ham kelganlar. Shu bois hammomlar o’tmishda mashhur allomalar, sayyohlar, elchilar va keng xalq ommasi olqishiga sazovor bo'lgan. Shahar hammomlari bozorlar, karvonsaroylar, jome masjidlari, madrasalar, shahar darvozalari yaqinida, guzarlar qoshida qurilgan. O'zga yiirtlardan horib, uzoq yo'l yurib kelgan savdogar va karvonchi shaharga kirishdan oldin hammomda yuvinib chiqishlari shariatdan hisobiangan. Haminomlar odamlarga doim to'la bo'lib, ularda erkak va ayollar o'zlariga belgilangan kunlarda cho'milishgan. Ba'zida ayollarning alohida hammomlari boigan. Yozishlaricha, qadimgi turklar "charga" (chodir hammom) va sayyor kasalkonalami kashf etib, ularni o'z qo'shinlari bilan birga olib yurishgan. G'arbda, xususan, Vizantiyaliklar esa chodir hammomni turklardan o'rgangan va o'z qo'shinlariga tadbiq etganlar.O'rta Osiyo shaharlari, jumladan, Buyuk Ipak yo'li o'tkan saharlar shifobaxsh hammomlarga juda boy bo'lgan. Tarixchi Narshaxiy X asrdayoq Buxoroda bir nechta hammom bo’lganligidan dalolat beradi. Ular ichida eng masliliuri Darvozai Mansur

mahallasidagi «Xon hammomi» hisobiangan. XIX asrga kelib Buxoroda 8 ta bozor, 9 ta guzar hammomlari Xo’jandda guzar hammomlaridan tashqari , 2 ta bozor hammomi ishlab turgan. XIX asr oxirida Samarqand va O'rta Tepaning 7 tadan bozor va guzar hammomi bo'lgan. Shu davrda Toshkentda 5 ta, Qarshida 4 ta hammom ishlab turgan. O'rta Osiyoning qadimiy shahar va qishloqlarida hozir ham tarixiy hammomlar mavjud bo'lib, ulardan xalqimiz nafaqat gigiyenik, balki shifobaxsh va sog'lomlashtirish maqsadlarida ham foydalanib kelmoqda.O’gan davr mobaynida o'nlab va yuzlab yangi hammomlar,banyalar qurildi, ammo milliy sharqona hammomlar azalgidek xalq orasida o'z mavqei va mohiyatini saqlab kelmoqda. Xo’sh nega shunday? Hammomlar shuhratining siri nimada? Bu savollarga javob topish maqsadida, biz O'rta Osiyo shaharlaridagi qator tarixiy hammomlarni, shu jumladan, sobiq davrida (tipovoy) loyihalar asosida qurilgan ko'pgina banyalar ham ko'zdan kechirib, ularning ish jarayonini tekshirdik, hammomlarga tushgan kishilar va xodimlar bilan suhbatlashdik (hammasi bo'lib 100 ga yaqin hammom tahlil qilindu). Izlanishlar shuni ko'rsatdiki, (№2-08-02, №2-08-01, -4-21 sp, №127, NKO -3) loyihalar asosida XX asming 70-llarida qurilgan banyalarda xalqqa maishiy xizmat ko'rsatish va sog’lomlashtirish gigiyenik vazifa zamona talablariga nisbatan sezilarli darajada ma'naviy eskirgan. Ko'zdan kechirilgan banyalarda, asosan, tog'orada yuvinilib, dushga tushiladi va ayrim (№ 284-4-4-4 s, №49- 130-1 va №-2-08-08 loyihalar asosidaqurilgan) hammomlarda xususiy obzan (vanna) va dush kabinalari Tipovoy banyalarda shifobaxsh xususiyatli xona bu birgina bug'xona hisoblanib, u ham bo'lsa tekshirilgan hammomlarning deyarli 40% da ishlamaydi. Ishlaydiganlarida esa bug’ hammomining suvni isitib beruvchi umumiy qozonidan truba orqalu yuboriladi. Bunday bug'ning soglomlashtiruvchi ta'siri juda past bo'lib, uning inson tanasi va vujudiga foydasidan ko'ra ziyoni ko'proqdir. Shuning uchun ham vrach-gigienislar hammomda bunday bug'dan foydalanishri tavsiya etmaydi, chunki u juda past haroratli va kishi organizmuga ijobiy ta’sir ko’rsatmaydi. Aslida tipovoy

banyalarda bug'ni "elektr yoki "pech kamenka"lardan olish tavsiya etilgan. Ammo xizmatdagi mavjud "banya"lar odatda, bunday «pechka» lar bilan taminlanmagan, ta'minlanganlarida esa ulardan yaxshi yo'lga qo'yilmagan. Yuqoridagi sabablarga ko’ra obzani (vanna) yoki dushi bor oilalar ruscha hammomlarga tushishni xush ko'rmaydilar.Kuzatilgan tarixiy hammomlarda (sobiq sho'rolar davrida xalq h'ammomlari ham shunga kiradi) shifobaxsh sog’lomlashtirish vazifasining mazmun va mohiyati butunlay boshqach. Masalan, Samarqand, Buxoro, Shahrisabz, Toshkent , Xo'jand, Qo'qon, Kattaqo'rg'on, Xiva, Kosonsoy kabi - shaharlardagi tarixiy hammomlarda binoning asosiy xonalari pol osti qizitish quvurlari orqali tarqaluvchi issiq havo yordamida istiladi va natijada nafaqat pol, balki xonalar, ulardagi o'rindiqlar supalar bularaing barchasi issiq holatda saqlanadi. Xalq hammomlarida o'rindiqlar va supalar tosh yoki marmardan ishlangan toshtaxtalar bilan o'shalgan. Toshtaxtalar va xonalardagi qiirilmalarning issiqlik qatuvchanligi tufayli xonalardagi havo qiziydi, qizigan pol va supalar tushgan suv esa bug'lanib issiq havoga zarur namlik baxshida etadi. Hammom ichkarisi tomon cho'milish xonalarining issiq namlik darajasi asta sekin o'zgarib havo harorati oshib boradi, shunga mos ravishda xonalaraing vazifalari ham o'zgarib boradi.Bu haqda o'rta osiyolik ulug' tabib Abu-Ali Ibn Sino o'rta fsrdayoq shunday yozgan edi: "Birinchi xona sovutadi va ho'llaydi, ikkinchi xona isitadi va qo'llaydi, uchinchisi esa isitadi ira quritadi". Xonalarning issiqlik namlik hoiati orasidagi btmday farq cho'miluvchilarning o'z mijoz va ta'biga ko'ra hamnom xonalarini tanlashga imkoniyat: beradi. Ibn Sino nomlardagi asosiy xonalar haqida yozgan xolos. U o'zining bu fikri bilan o'sha davr hammomlarining tuzilishidagi doimiylikni va xonalar orasidagi zarur aloqadorlikni ko’rsatmoqchi bo'lgan. Hammomlarda harorati mo'tadil xonadan asta-sekin o'rtadagi iliq xona orqali issiq xonaga, so'ngra xilvat xonaga o'tib cho'milish zarurligini "Qobusnoma" mualiifi Unsur maolih Kaykovus ham taklif etadi. Ibn Sino va Kaykovuslarning ushbu ko'rsatmaiariga me'morlar X-Xl