logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Общий
  4. Shimoliy Amerikada mustaqillik urushi va AQShning XIX asr XX asr boshlaridagi tarixi

Shimoliy Amerikada mustaqillik urushi va AQShning XIX asr XX asr boshlaridagi tarixi

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

34.6474609375 KB
Скачать
Shimoliy Amerikada mustaqillik urushi va AQShning XIX asr XX asr boshlaridagi tarixi Reja: 1. Shimoliy Amerikada ingliz mustamlakachiligining o’rnatilishi. 2. Mustaqillik urushining sabablari va urushning boshlanishi. 3. Mustamlakalarning Angliyadan ajralib chiqishi va «Mustaqillik deklarasiyasi». 4. Mustaqillik urushining yakuni va oqibatlari. 5. XIX asr oxiri XX asr boshlarida AQSH Shimoliy Amerikada ingliz mustamlakachiligining o’rnatilishi Tarixchilarning taxminicha, Amerikaning dastlabki aholisi hozirgi hindular va eskimoslarning bundan 20-25 ming yilcha oldin Osiyodan kelgan ajdodlari bo’lgan. Kolumb Amerikani ochgandan keyin ko’p o’tmay, qit’a muntazam ravishda Yevropa davlatlarining mustamlakalariga aylantirila boshlangan. Mustamlakalarni egallash uchun Yevropa davlatlari o’rtasida kurash qizigan. XVII asrning boshida Ispaniya Shimoliy Amerikada Florida, Texas, Kaliforniya, Meksikani (Portugaliya egallab olgan Braziliyadan tashqari) butun Markaziy va Janubiy Amerikani bosib oldi. Fransuzlar Kanadada (1604 yildan boshlab), Missisipi daryosi havzasida – Luizianada (1699 yildan boshlab) o’rnashib oldilar. Gollandlar (1609 yildan boshlab) Gudzon daryosi havzasida Yangi Gollandiya mustamlakasiga asos soldilar. Shimoliy Amerikani inglizlar tomonidan mustamlakaga aylantirilishi 1607 yildan ya’ni Virginiya deb atalgan mustamlaka (qirolicha Yelizaveta sharafiga shunday deb nomlangan) barpo qilingandan keyin boshlandi. «May guli» kemasida kelgan mustamlakachi puritanlar 1620 yilda Nyu-Plimutga, 1622 yilda Nyu-Gempsherga, 1628 yilda Massachusetsga, 1934-1637 yillarda Konnektikutga, 1636-1643 yillarda Rod-Aylendga va Nyu-Gevenga asos soldilar. Bu mustamlakalar 1664 yilda Massachusetsga qo’shib olinib, Yangi Angliya deb ataldi. Mustamlakalar ichki boshqaruvda o’z mustaqilligini saqlagan holda Yangi Angliyaning birlashgan mustamlakalari nomli ittifoq tuzdilar. Markaziy rayonda Nyu-Jersi, Pensilvaniya, janubda Merilend, Shimoliy Karolina va Janubiy Karolina va Jorjiya nomli mustamlakalar tashkil topdi 1760 yilda Sharqda Atlantika okeanining qirg’oq bo’ylaridan to G’arbda Appalachi tog’larigacha bo’lgan hududda 13 ta ingliz mustamlakalarida hindulardan tashqari 1,6 millionga yaqin aholi yashagan. Ingliz mustamlakalari aholisining milliy tarkibi juda murakkab bo’lib, aholisi asosan yevropaliklar (inglizlar, irlandlar, shotlandliklar, nemislar va gollandlar) dan iborat bo’lgan. ingliz mustamlakalari aholisining soni tez o’sgan bo’lib, 1775 yilda 2,6 million kishiga yetgan. Amerikadagi ingliz mustamlakalarini xo’jaligiga ko’ra 3 ta guruhga ajratish mumkin. Yangi Angliya deb atalgan shimoliy mustamlakalarda asosan ijara-fermer xo’jaligi, qisman hunarmandchilik va manufaktura sanoati taraqqiy etgan. Shimoliy mustamlakalarning markazi Boston shahri bo’lgan. Markaziy mustamlakalar hududi g’alla yetishtirishga ixtisoslashgan. Ularda kapitalistik fermerliklar ko’pchilikni tashkil etgan. Pensilvaniya, Nyu-Jersi va Nyu-York mustamlakalarida fermerlik bilan birga sanoat korxonalari va savdo rivojlangan. Janubiy mustamlakalarda asosan quldorlik plantasiyalari, xususan tamaki yetishtirish keng tarqalgan. XVIII asrning 70-yillarigacha janubiy mustamlakalarda paxta yetishtirishga katta ahamiyat berilmagan. Paxtaga mashinalar bilan ishlov berish 90-yillarda boshlandi. 1793 yilda Ilay Uayten paxtani chigitdan tozalaydigan mexanik mashina–jinni ixtiro qilgandan so’ng quldorlik plantasiyalarida keng ravishda paxta ekila boshlangan. Mustaqillik urushining sabablari XVIII asrning so’nggi choragida ko’pchilik mustamlakalar Angliya qirolining boshqaruvi ostida bo’lgan. Konnektikut va Rod Aylend mustamlakalari qirol tomonidan tasdiqlanuvchi saylangan gubernatorlar tomonidan boshqarilgan. Pensilvaniya, Delaver va Merilend alohida kishilarga tegishli bo’lgan. Barcha mustamlakalarda maslahat organiga ega bo’lgan saylangan vakillarning palatalari faoliyat ko’rsatgan. Mustamlakalarda din katta rol o’ynagan. Amerikada ko’plab diniy sektalar mavjud bo’lib, ularning orasida puritanlik cherkovi ustunlik qilgan. Inqilob arafasida mustamlakalarda 8 ta kollej (oliy maktablar) mavjud bo’lib, ular asosan ruhoniylar va amaldorlarni tayyorlagan. XVIII asrning oxirlarida Amerikada dunyoviy bilimga ega bo’lgan aholi ko’pchilikni tashkil qilgan. Shunday kishilardan biri Veniamin Franklin (1706-1790) bo’lgan. V.Franklin Amerika jamiyati hayotida katta tashabbuskorlik faoliyatini ko’rsatib, tipografiya, jamoat kutubxonasi, kasalxona va akademiya ochgan. Mustamlakalarning Angliyadan ajralib chiqish uchun boshlangan kurashining muhim sabablaridan biri mustamlakalar va metropoliya o’rtasidagi savdo va sanoat sohasidagi raqobat edi Mustamlakalarda boshidanoq sanoat tez rivojlangan. Mustamlakalarda dehqonlar bir vaqtning o’zida hunarmandchilik ham qilishgan. Amerikada XVIII asr o’rtalaridan boshlab shishasozlik, charmgarlik, kemasozlik, temirchilik kabi yirik manufakturalar keng taraqqiy etgan. XVIII asr ingliz hukumati mustamlakalarda manufakturalar qurilishini taqiqlovchi ko’plab qonunlar qabul qilgan. Mustamlakalarda savdo cheklangan. Navigasion aktlar mustamlakalarni Angliyadan tashqari har qanday davlat bilan savdo qilishini man etgan. Ingliz mustamlakachi hukumatining bu siyosati birinchi navbatda mustamlakalarning savdo va sanoatini bug’ib qo’yishga qaratilgan edi. Shimoliy Amerikadagi ingliz mustamlakalari Metropoliyaning g’arbiy hududlarga aholining ko’chib kelishini ta’qiqlash siyosati janubiy quldor plantatorlarning manfaatiga jiddiy salbiy ta’sir ko’rsatdi. Chunki yirtqich plantasion xo’jalikka yangi-yangi unumdor hududlar zarur edi. Virginiya aholisi Amerika mustamlakalaridagi xalqlarni ingliz qiroli o’zining fuqarolari deb hisoblashga haqli emasligi haqidagi shiorlar bilan chiqdi. 1765 yil ingliz hukumati gerb solig’ to’g’risida qonun e’lon qildi. Mustamlakadagi barcha savdo va sanoat korxonalarida bu soliq joriy qilindi. Hisob-kitoblar, shartnomalar, tilxatlar, ro’znomaning har bir soni, universitet diplomlari va boshqa hujjatlar gerb solig’iga tortildi. Bunga javoban mustamlakalarda namoyishlar bo’lib, unda Angliyaga qarshi norozilik chiqishlari yangradi. Shu yili Nyu-York shahrida mustamlakalarning vakillari ishtirokida kongress chaqirildi. Kongress a’zolari mustamlakalarda faqat aholining roziligi bilangina yangi soliqlar joriy qilinishini talab qildilar. Ingliz sanoati va savdo mahsulotlariga boykot e’lon qilindi. Boykot natijasida metropoliyaning mustamlakalar bilan savdosiga katta zarar yetdi. London savdogarlari umumpalatasiga savdoning qisqarib ketganligidan zarar ko’rilayotganligi bois gerb solig’ini bekor qilish haqida talabnomalar tusha boshladi. Parlament gerb solig’i to’g’risidagi qonunni 1766 yilda bekor qilishga majbur bo’ldi. Britaniya moliya vaziri bo’lgan Tausendning taklifi bilan 1767 yil iyunda yangi qonun qabul qilindi va u «Tausend qonuni» deb nom oldi. Bu qonunga ko’ra ingliz mustamlakalarida oyna, qog’oz, choy va boshqa kontrabanda importi deb ataluvchi sanoat mahsulotlariga soliq solindi. Bu qonun ham ommaning norozilik harakatlarini kuchaytirdi. Angliya parlamenti mustamlakalarni soliq to’lashga majbur qilish maqsadida va boykot kurashiga qarshi chora sifatida mustamlakalarga keltirilgan ingliz choylarini boj solig’idan ozod qildi. Ingliz parlamenti arzonlashtirilgan choyni aholi tomonidan xarid qilinishining kuchayishiga umid qilmoqda edi. Ammo Amerika vatanparvarlari bunday tuzoqqa tushmadilar. Ingliz choylariga boykot e’lon qilindi, mustamlakalarda vaqtincha choy iste’mol qilish to’xtatildi. 1773 yilda Boston savdogarlari mahalliy fuqarolar orqali kemalardagi ingliz choylarini suvga tashlatdilar. Bu voqyea tarixda «Boston choyxo’rligi» deb ataladi. 1774 yil Ogayo va Missisipi shtatlari orasidagi hududlarni Kvebek provinsiyasiga berish to’g’risidagi mashhur qonun e’lon qilindi. Bu qonun vakillik organiga ega bo’lmagan, katolik dini hukmron bo’lgan mustamlaka - Kvebek hududining kengaytirilishini anglatar edi. Bu qonun Virginiya, Massachusets va Konnektikut mustamlakalarining shimoliy-sharqqa tomon kengaytirish to’g’risidagi talablariga zid kelmoqda edi. Mustamlakalarni birlashtirish maqsadida Massachusets va Virginiya mustamlakalarining tashabbusi bilan 1774 yil 5 sentyabrida Filadelfiyada kongress chaqirildi. Bu kontinental kongressda ingliz hukumati bilan qonuniy usullarda munosabatda bo’lish tarafdorlari – loyyalistlar ko’pchilikni tashkil qildi. Ular Angliya bilan mustamlakalar uchun maxsus konstitusion rejim asosida aloqalarni saqlab qolishni taklif etdilar. Bu kongressda virjiniyalik deputat Jorj Vashington (1732-1799) katta rol o’ynaydi Kongressdagi virjiniyalik deputatlar orasida advokat va publisist Tomas Jefferson (1743- 1826) ham o’zining o’tkir chiqishlari bilan ajralib turdi. Jefferson yerga mutloq egalik va merosga katta o’g’ilning egalik huquqini bekor qilishni, qulchilikni tugatilishini talab qilib chiqdi. 1774 yilgi kontinental kongress amerikaliklarning o’z-o’zini milliy anglashini shakllanishiga zamin tayyorladi. Kontinental kongress 5 sentyabrdan 26 oktyabrgacha faoliyat yuritdi. U qirolga bir qator talabnomalar tayyorladi, mustamlakalarga yangi soliqlar joriy qilmaslik ingliz huqumatining mustamlakalarda siquviga barham berish shular jumlasidan edi. Kongress mustamlakalar aholisidan ingliz tovarlarini baykot qilishni talab qildi, shundan so’ng muammolarni tinch yo’l bilan yechish maqsadida kongress o’zining majlisini 1775 yilning may oyida davom ettirishga qaror qildi. O’rtadagi bu tanaffus davrida mustamlakalar va metropoliya o’rtasidagi nizo qurolli kurashga aylanib ketdi. Mustaqillik urushining boshlanishi 1775 yil 19 aprelda ingliz generali Geyj Konkorddagi zambaraklar, porox, mushket o’qlari va un zahiralari omborini egallash maqsadida Bostondan 1700 kishidan iborat harbiy korpusni jo’natdi. Boshqa mastamlakalardan kelgan aholi Boston shahrida lager tashkil qilib, uni «Ozodlik lageri» deb atadilar. Tezda Bostonda amerikaliklarning 20 ming kishilik qo’shini tashkil topdi. 1775 yil 17 iyunda Boston yaqinida mustamlakalarning qo’shini Angliyaning Bostondagi harbiy garnizonini mag’lubiyatga uchratdi. Shundan so’ng boshqa rayonlarda ham harbiy harakatlar boshlanib ketdi. 1775 yil may oyida Filadelfiyada kongress chaqirildi va u ikkinchi kontinental kongress deb nom oldi. 15 iyunda Yangi Angliya deputatlarining taklifi bilan kongress Jorj Vashingtonni oliy bosh qo’mondon qilib sayladi. Vashington jangovar qo’shin tashkil qilishga kirishdi. 1776 yil mart oyida Vashington qo’shini Bostonni egalladi. Zamondosh muallim Jon Adamsning aytishicha urush davrida Amerika aholisining har uchtadan biri mustaqillik tarafdori, biri esa qarshi, uchinchisi betaraf bo’lgan. Amerikada bu davrda qurol ko’tarishga qurbi yetadigan 2 million 200 ming kishilik oq tanli aholi bo’lgan. Ammo Vashington qo’shinining soni 22 ming kishidan oshmagan. Bu vaqtda 50 mingdan ziyod amerikalik aholi vakillari ingliz qo’shinlari tarkibida xizmat qilgan. Hammasi bo’lib Shimoliy Amerikaga Angliyadan 90 ming kishilik qo’shin yuborilib, ularning 30 minggi yollangan nemis qo’shinidan iborat bo’lgan. Urush harakatlarining borishi yana shu bilan qiyinlashdiki, mustamlakalarning mahalliy aholisi orasida ko’plab torilar – ya’ni Angliyadan ajralmaslik tarafdorlari mavjud edi. Tarkibida mustamlakalar vakillari ko’pchilik bo’lgan vigilar orasida ham xoinlar va qo’poruvchilar yetarli bo’lgan. Bu vaqtda Amerikada torilar va vigilar siyosiy partiya sifatida rasmiylashmagan edi. Ularning na dasturi, na ustavi va boshqa tashkilotlari mavjud edi. Aholining loyyalchilari – torilar deb, inqilob tarafdorlari esa vigilar deb atalgan. Torilar ingliz qirolidan yerga egalik qilish uchun maxsus yorliq olgan aslzoda yer egalari edi. Vigilarning asosiy kuchi fermerlar bo’lib, ular g’arbdagi yerlarga erkin ko’chib borish huquqini talab qilayotgan edilar. Vigilarga manufaktura ishchilari, hunarmandlar va shaharlarning mayda burjuaziyasi kabi ingliz ma’muriyatidan aziyat chekayotgan ijtimoiy guruh vakillari ham qo’shildilar. AQSh fuqarolar urushi (1861-1865) o’zining mohiyati va oqibatlariga ko’ra Yevropadagi burjua inqiloblariga teng bo’ldi. Fuqarolar urushi davomida sanoatlashgan Shimol burjuaziyasi Janub quldori ustidan g’alaba qildi. Natijada mamlakatda kapitalizm taraqqiyoti uchun keng yo’l ochildi. AQSh iqtisodiyoti tez sur’atlar bilan o’sdi. XIX asrning oxiri – XX asr boshlarida jahonning biron – bir mamlakati na kapitalizm taraqqiyotidagi jadallik, na bir ulkan hududda fan va texnika yutuqlaridan foydalanish, na bir siyosiy erkinliklar va aholining madaniy darajasining yuqoriligi bo’yicha AQSh bilan raqobat qila olmas edi. AQSh iqtisodiyotining taraqqiyoti birinchi navbatda sanoat mahsulotlari hajmini tez o’sishi bilan tavsiflanadi. XIX asr oxirlarida mamlakat iqtisodiy qudrati va uning jahon xo’jaligidagi o’rnini aniqlashda po’lat, tosh ko’mir, neft, rangli metallar ishlab chiqarish asosiy ko’rsatkich bo’lib xizmat qilgan. AQSh bu mahsulotlarni ishlab chiqarish bo’yicha 1900 yildi jahonda birinchi o’rinni egalladi. Masalan, po’lat qo’yishning o’sishi, undan foydalanish doirasining kengayishi va po’lat qo’yish jarayonining mukammallashuvi bilan bog’liq edi. Ayniqsa, temir yo’llar qurilishi, mashinasozlik, paravoz va vagonlar ishlab chiqarish sohalarining rivoji natijasida ham po’latga bo’lgan talab ortib bordi. 60- yillarda yuk ko’tarish quvvati va hajmi 7,5 t bo’lgan vagonlar, 1873 yilda 14 t, 1885 yilda 30 t, 1900 yilda esa 50 t gacha bo’lgan vagonlar ishlab chiqarila boshlagan. 1897 yilda kompaniyalardan biri tomonidan 501 ta po’lat vagon ishlab chiqarilgan bo’lsa, 1901 yilda ularning soni 25 mingtaga yetgan. Sanoatning tez rivojlanishi, hindulardan tortib olingan katta-katta maydonlarni mumkin qadar tezroq o’zlashtirishga intilish, sharqdagi shtatlarni Tinch okeani qirg’oqlari hududi bilan bog’lashning iqtisodiy va siyosiy jihatdan zarurligi, temir yo’llar qurilishini tezlashtirib yubordi. XIX asrning oxirlariga kelib AQShning Atlantikadan Tinch okeanigacha bo’lgan barcha rayonlari 5 ta ulkan temir yo’l magistrallari bilan o’zaro bog’landi. Agar, 1865 yilda AQSh temir yo’llarining umumiy uzunligi 56,5 ming km. bo’lgan bo’lsa 1910 yilga kelib u 309,9 min km.ga yetdi * . AQShda temir yo’llar qurilishiga chet el kapitali ham keng jalb qilingan. 1865 – 1873 yillarda temir yo’l qurilishiga sarflangan 2 mlrd. dollarning yarmi Yevropadan jalb qilingan edi. AQSh iqtisodiy taraqqiyotining xususiyatlaridan biri bu sanoatni xom ashyo manbalariga yaqinlashuvi natijasida g’arb va janubning sanoatlashuvi bo’ldi. O’rta Atlantika va shimoli-sharqiy shtatlarda metallurgiya sanoati, markaziy shtatlar oziq-ovqat, Farbda esa tog’ va o’rmon sanoati ixtisoslashdi. Sanoat ishlab chiqarishning o’sishi natijasida AQSh eksporti ham ortdi. Eksport importdan oshib ketdi, asosan qimmat turadgan sanoat mahsulotlari eksport qilindi. Natijada, jahon bozorida AQShning mavqyei mustahkamlanib bordi. AQShda tayyorlanayotgan mahsulotlarning 10%dan kamrog’i chet el davlatlariga chiqarilganiga qaramasdan AQSh Angliya, Fransiya va Germaniya uchun xavfli raqibga aylanib bordi. AQShda ishlab chiqarishning konsentrasiyalashuvi (birlashish) va monopollashuvi 1873 yildagi inqirozdan keyin kuchaydi. 1873, 1884 va 1893 yillardagi iqtisodiy inqirozlar juda ko’p mayda va o’rtaxol ishlab chiqarish korxonalarini izdan chiqardi va konsentrasiyallashuv jarayonini tezlashtirdi. AQShda birinchi yirik ishlab chiqarish korporasiyasi 1870 yilda D.Rokfeller tomonidan tashkil qilingan «Standart oyl» kompaniyasi edi. 1882 yilda mazkur kompaniya trestga aylantirilib, u AQShning neft sanoatiga o’zining hukmronligini (monopoliyasini) o’rnatdi. «Standart oyl» trestidan keyin AQShda bir necha o’nlab yangi kompaniyalar va trestlar paydo bo’ldi. Trestlarning eng gullangan davri 1887-1897 yillarga to’g’ri keladi. 1893 yilda AQShda yirik iqtisodiy inqiroz yuz berdi. Bunda 155 ta milliy bank, 15 mingdan ortiq sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish firmalari sindi.1901 yilda Morgan, bir yarim milliard dollar kapitalga ega bo’lgan «Qo’shma shtatlarning po’lat korporasiyasi» deb atalgan katta trestni tashkil qildi. Morgan AQShda moliyaviy sohada ham hukmron edi. XIX asrning oxirida AQSh kapitalizmi o’zining imperializm bosqichiga o’tdi. Mamlakat ichida kapitalning konsentrallashuvi, ya’ni bank kapitali bilan sanoat kapitalining qo’shilib ketishi davom etdi. AQSh trestlar hukmron bo’lgan klassik mamlakatga aylandi. XX asr boshlariga kelib AQSh sanoat ishlab chiqarishning hajmi bo’yicha Yevropa mamlakatlarini orqada qoldirib ketdi. Birinchi jahon urushi arafasida AQShda qazib olinayotgan toshko’mirning, ishlab chiqarilayotgan cho’yan va po’latning miqdori Angliya, Fransiya va Germaniya birgalikda erishgan darajaga teng edi. Ma’lumki, AQSh birinchi jahon urushiga 1917 yilning aprelida kirdi, bunga qadar u mamlakat moliya oligariyasiga foydali bo’lgan «betaraflik» siyosatini olib bordi, chunki bu siyosat unga urush tufayli misli ko’rilmagan darajada boyish uchun sharoit yaratib bergan edi. AQSh kapitalistlari boshqa mamlakatlarning mustamlakalaridagi bozorlarini va xom ashyo manbalarini qo’lga kiritib olish, o’zlarining asosiy raqobatchilari bo’lgan Angliya va Germaniyani bu yerlardan siqib chiqarish, Farbiy yarim sharda o’z hukmronligini o’rnatish uchun mavjud xalqaro vaziyatdan foydalandilar. AQSh magnatlari avvalo Lotin Amerikasi mamlakatlari bozorlarini egallab oldilar. 1913 yildan to 1920 yilgacha AQShning bu mamlakatlar bilan savdosi deyarli 400% ga o’sdi. AQShning iqtisodiy taraqqiyotida qishloq xo’jaligi sohasidagi yutuqlarning ham ahamiyati katta bo’ldi. Fuqarolar urushidan keyin AQSh qishloq xo’jaligi kapitalistik yo’ldan, ya’ni qishloq xo’jaligida kapitalizm taraqqiyotining «amerikacha yo’li» deb atalgan ijara fermerlik yo’lidan rivojlandi. Bu janubdagi quldorlar plantasiyasiga qaraganda ancha ilg’or yo’l edi. XIX asrning so’nggi choragi va XX asr boshlarida AQShda ekin maydonlarining hajmi kengaytirildi, qishloq xo’jaligi texnikalari va qurilmalaridan tobora ko’proq foydalanildi, ximiya sanoatining rivojlanishi natijasida, ximiyaviy o’g’itlar ishlatila boshlandi, mamlakat hududi iqtisodiy rayonlarga bo’linib, ularning aksariyati dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlarini yetishtirishga ixtisoslashtirildi. Bularning natijasida AQSh jahon miqiyosida ko’pgina qishloq xo’jalik mahsulotlarini yetishtirishning hajmi bo’yicha birinchi o’ringa chiqib oldi. Xulosa qilib aytganda, fuqarolar urushidan keyin AQShda kapitalizmning tez o’sishiga bir qancha qulay omillar sabab bo’ldi. Xususan kapitalizmning rivojlanishi uchun asosiy to’siq bo’lgan quldorlik tizimiga xotima berildi, mamlakat butun yer maydonlarining yarmidan ko’prog’i hukumat qo’lida bo’lib, hukumat ularni sanoatchi va bankirlarga juda arzon narxda sotdi, bu tadbirlar sanoat rivoji uchun ma’lum miqdordagi kapitalni yuzaga keltirdi, boy tabiiy resurslarning mavjudligi, immigrasiya natijasida qo’shimcha arzon ishchi kuchi manbaining doimo mavjudligi (XIX asrning so’nggi 30 yilida AQShga asosan Yevropa davlatlaridan 14 millionga yaqin immigrantlar kelgan), qishloq xo’jaligida kapitalizm taraqqiyotining «amerikacha yo’li»ni g’alaba qilganligi, jadal ravishda temir yo’llar qurilishi, mustaqillik urushidan so’ng AQSh urushsiz va urushda muqarrar bo’ladigan katta harajatlarsiz rivojlanish va birinchi jahon urushidan moliyaviy foydalanish imkoniyatlariga ega bo’ldi, Farbiy Yevropa davlatlarining urushda bandligidan foydalanib Lotin Amerikasi mamlakatlarida o’z mavqyeini mustahkamlashga erishdi. AQShda ijtimoiy-siyosiy harakatlar va siyosiy partiyalarning tashkil topishi Fuqarolar urushidan keyin xabash qullar chinakkamiga ozod bo’ldilar, ularga oq tanlilar bilan teng siyosiy va grajdanlik huquqlari, quldorlik plantasiyalarini tugatish hisobiga ularga chek yerlar berildi. Janubda «ku-kluks-klan» (ko’zlari uchun teshiklar qoldirilgan oq bulaxon kiyib yurib, qora tanli aholini terror qiluvchilar) singari terrorchi tashkilotlar yana bosh ko’tardi, «linch sudlari» (unga binoan olomon biror jinoyatda ayblanayotgan kishini ushlab olib, o’lim jazosiga hukm qilgan va shu yerda ijro etgan) – oddiy hol bo’lib qoldi. Ozod qilingan xabashlar va oq tanli kambag’allarning kattagina qismi korandalarga aylantirildi. Hyech qanday mulkka ega bo’lmagan korandalar yer egalari bo’lgan plantatorlarga hosilning 1/3 yoki 1/2 qismini olish sharti bilan yollangan. Yer egasi sudxo’rlik qilib, olinadigan hosil evazidan korandaga qarz berardi. Qarzni to’lashga qurbi yetmagan koranda odatda peonlarga (qarzdor qullarga) aylanardi. AQShda kapitalizm taraqqiyotiga imkon tug’dirgan qulay sharoit ishchilar harakatiga ham ta’sir qildi. O’z ahvolidan norozi bo’lgan sanoat ishchilarining bir qismi Farbga ko’chib ketib, bo’sh yerlarni qo’lga kiritgach fermerlik bilan shug’ullana boshladilar. XIX asrning oxirlarida AQShda doimiy sanoat ishchilari tarkib topdi. AQSh ishchilar harakatidagi yana bir xususiyat – ishchilarning ko’p millatligidir. Immigrasiya tufayli tarkib topgan bunday murakkablikdan burjuaziya ishchilar harakatini bo’lib tashlashda, ular o’rtasiga nifoq solishda ustalik bilan foydalandi. Immigrantlar evaziga ishchi kuchi bozorida mavjud bo’lgan raqobat ham ishchilar harakatini o’sishiga o’zining ta’sirini o’tkazdi. 1869 yilda AQSh ishchilarining siyosiy tashkiloti «Mehnat risarlari ordeni» tashkil qilindi. U dastlab maxfiy tashkilot sifatida faoliyat yuritdi va faqat 1878 yildan ochiq ishlashga o’tdi. Orden o’z oldiga kooperativlar tashkil etish, o’zaro yordam uyushtirish, mehnat sharoitlarini yaxshilash uchun kurash vazifalarini qo’ygan edi. Orden rahbarlari jamiyatni evolyusion (tinch) yo’l bilan qayta tashkil qilishga intildilar. 1886 yil mayida Chikago shahrida bo’lib o’tgan ish tashlashlardan so’ng orden o’z ta’sirini yo’qotib bordi. Ordenning ishchilar hamkorligi haqidagi siyosati, orden ishchilari bilan mayda burjuaziya o’rtasidagi kurash, kooperativlik faoliyatining muvaffaqiyatsizlikka uchrashi, hukumatning ta’qiblari ordenni tushkunlikka olib keldi. XIX asr oxirlarida AQShda ishchilar harakatiga rahbarlik qilish «Amerika mehnat federasiyasi» qo’liga o’tdi. 1881 yil noyabrida tred-yunionlarning tashabbusi bilan Pitsburgda syezd chaqirilib, unda Qo’shma shtatlar va Kanadaning uyushgan tred-yunionlari va ishchi ittifoqlari federsiyasi tashkil qilingan edi. Tashkilotning 1886 yilgi Kolumbiya syezdida federasiyaga «Amerika mehnat federasiyasi» (AMF) nomi berildi. AMF sakkiz soatlik ish kuni uchun kurashib, ishchilarning ommaviy harakatlariga, ish tashlashlariga rahbarlik qildi. AQShda ishchilar harakati bilan bir vaqtda fermerlarning ommaviy harakati ham rivojlanib bordi. Temir yo’l kompaniyalarining yer-suvni talon-taroj qilishi, sanoat mollari narxini ko’tarilishi, temir yo’l ta’riflarining qimmatlashuvi, soliqlarning og’irligi, hukumatning monopoliyalar manfaatini ko’zlab yurgizayotgan moliyaviy siyosati fermerlar ahvolini og’irlashtirib yubordi. 60-yillarning oxirlarida O’rta Farbning agrar shtatlarida fermerlarning norozilik harakati boshlanib ketdi, bu harakat tarixda «grenjerlar harakati» nomi bilan ma’lum. Mavjud ahvoldan norozi bo’lgan fermerlar 1867 yilda Grenjer («ferma»)lar ittifoqi nomli tashkilot tuzdilar. 70- yillarda 1,5 million a’zoni birlashtirgan grenjerlar kooperativlar tashkil qildilar, bank kapitali ekspluatasiyasiga, temir yo’l kompaniyalarining suyistemolliklariga, jamoat yer-suvini talon-taroj qilinishiga qarshi kurash olib bordilar. Biroq, iqtisodiy ahvol yaxshilanishi bilan ularning faoliyati susaya boshladi. Ko’p o’tmasdan grenjerlar o’z o’rnini radikalroq harakat «grinbekerlar»ga berib, o’zlari siyosiy sahnadan tushib ketdilar. Grinbekerlar hukumatning valyuta siyosatiga qarshi bosh ko’tarib chiqqan qarzdor fermerlar harakati bo’lib, fuqarolar urushi vaqtida federal hukumat 450 million dollar qog’oz pul (grinbek – «greenback» ya’ni ko’k yelka yoki dollarning teskari tomoni degan so’zdan olingan) chiqargan edi, bu pullar ularning qiymatini to’lash to’g’risidagi hukumat majburiyatlaridan boshqa hyech nima bilan ta’minlanmagan edi. Urushdan keyin bu pullarning kursi 50% ga tushib ketdi. Hukumat grinbeklar miqdorini kamaytirib, asta-sekin ularni muomaladan chiqarish to’g’risida qonunlar chiqardi. Fermerlar hukumatning ana shu siyosatiga qarshi bosh ko’tarib chiqdilar. Ular o’z qarzlarini qiymati tushib ketgan grinbeklar bilan to’lash huquqini himoya qilib, bunda arzon valyuta va qadri tushib ketgan qog’oz pullar ularni iqtisodiy qiyinchilikdan qutulib olishiga yordam beradi degan qalbaki nazariyaga asoslangan edi. 1875 - yilda «Grinbek partiyasi» tuzildi, bu partiya qog’oz pullarni birdan bir muomaladagi pul deb e’tirof etilishini talab qildi. Bu partiyaga 1878 yilda ishchi va kasaba tashkilotlarining ham kirishi natijasida u «Grinbek ishchi partiyasi» degan nom oldi. Shu yili u kongress saylovlarida milliondan ortiq ovoz olib, kongressdan 15 ta o’rin oldi. Ammo, keyingi 1880 va 1884 yillardagi saylovlarda bu partiyaning ta’siri tushib ketdi. Ishchilar harakatini shafqatsizlik bilan bostirish va rahbarlarni ta’qib qilinishiga javoban ishchilar mustaqil siyosiy harakatni kuchaytirib yubordilar. Nyu-Yorkda 1882 yildayoq Markaziy ishchilar ittifoqi tuzildi. Keyinchalik kasaba ittifoqlari va Sosialistik ishchi partiyasini o’ziga birlashtirgan «Birlashgan Nyu- York ishchi partiyasi» tuzildi. Birlashgan ishchi partiyasi Genri Jorj nomzodini Nyu-York merligiga qo’ydi. U yagona yer solig’ini joriy qilish uchun targ’ibot olib borganligi tufayli shuhrat qozongan edi. Jorj o’zining yagona soliq to’g’risidagi nazariyasini «Progress va qashshoqlik» degan kitobida bayon qilib, u ijtimoiy – iqtisodiy balo-qazolarning ildizi yerning xususiy mulkchiligida va yer rentasida deb bildi. Shuning uchun u yer rentasini tugatib, yerni davlat ixtiyoriga o’tkazishni taklif etdi. Bu maqsadga u yerga progressiv soliq solish yo’li bilan erishmoqni targ’ib qilgan edi. Uning taklifiga ko’ra soliq sekin ko’payib borib yer rentasining miqdoriga barobarlashishi va qolgan barcha soliqlar esa bekor qilinishi kerak edi. 1892 yilgi prezident saylovida respublikachilar va demokratlar partiyasidan tashqari o’sha yili paydo bo’lgan «Populistlar (xalq) partiyasi» ham faol qatnashdi. Uning tarkibiga fermerlarning shimoliy va janubiy ittifoqlari, «mehnat risarlari»ning qoldiqlari, Genri Jorj muxlislari, sosialistik va boshqa progressiv tashkilotlarning vakillari kirgan edi. Uning dasturida quyidagi talablar qo’yilgan edi: arzon pul chiqarish, progressiv daromad solig’i joriy qilish, temir yo’llar, telegraf va telefonni milliylashtirish, yer-suvni unda mehnat qiluvchilar qo’liga topshirish, sakkiz soatlik ish kuni to’g’risidagi qonunga qat’iy amal qilish va boshqalar. De Leon boshchiligidagi AQSh sosialistik ishchi partiyasi XX asr boshlarida sektantchilik siyosatini o’tkazib, ommaviy harakatlardan ajralib qoldi. Shuning uchun ham birinchi jahon urushi arafasida partiya a’zolarining soni keskin kamayib (3 ming kishi) ketdi. 1901 yilda tuzilgan Amerika sosialistik partiyasi Yevropa sosial demokratik partiyalari tipidagi partiya bo’lib, uning ijtimoiy tarkibi turli-tuman (ishchilar, fermerlar, mayda burjuaziya immigrantlar va h.k.) edi. 1905 yilda AQShda «Jahon industrial ishchilari» ittifoqi tuzildi. Debs, De Leon va Xeyvud uning asoschilari bo’ldilar. Ittifoqning ta’sis syezdida u AMFning sinfiy hamkorlik siyosatiga o’zining sinfiy kurash dasturini qarama-qarshi qo’ydi. Ittifoq ommaviy tashkilot bo’la olmadi. Uning eng kuchaygan vaqtida ham a’zolarining soni 60 ming kishidan oshmagan. XX asrning dastlabki 15 yili davomida AQSh aholisining soni 76 mln.dan 98 mln. kishiga yetdi. Amerika mehnatkashlarining murakkab hayoti nafaqat statistik ma’lumotlarda balki, Amerika madaniyatining yorqin namoyondalari T.Drayzer, E.Senkler, L.Steffens, J.London va boshqalarning ijodi namunalarida ham o’z aksini topgan, ular makreykerlar harakati (axlat tozalovchilar – 1906 yilda AQSh prezidenti T.Ruzvelt ularni shunday nomlagan edi) deb nomlangan harakatga asos soldilar. Makreykerlar asarlarida Shimoliy Amerika hayotining deyarli barcha tomonlarini siyosiy korrupsiya, katta biznesdagi jinoyatlar, immigrantlarning ekspluatasiya qilinishini va boshqalarni aks ettirib islohotchilik harakati uchun zamin tayyorladilar. Islohotlarni zarurligini AQSh hukmron doiralari ham anglab yetdilar. Islohotchilikning yorqin vakili sifatida prezident T.Ruzveltni ko’rsatish mumkin. 1901 yilda Makkenli vafotidan so’ng prezidentlik lavozimiga o’tirgan va 1904 yilda respublikachilar partiyasi tomonidan qayta saylangan T.Ruzvelt korrupsiyaga, trestlar monopoliyasiga, sifatsiz mahsulotlar va dori-darmonlar ishlab chiqarishga, ayollar va bolalarning ekspluatasiya qilinishiga qarshi kurashdi. U trestlar faoliyatini nazorat qilish, turli xil mahsulotlarni ishlab chiqarishni, ish sharoitlari va temir yo’llarni nazorat qilish to’g’risida qonunlar chiqarishga muvaffaq bo’ldi. Shuning uchun ham u AQSh tarixida «Trestlarni yakson etuvchi» deb nom olgan. Lekin shunga qaramasdan AQShda monopoliyalar o’sib, yanada mustahkamlanib boraverdi. AQShning tashqi siyosati va xalqaro ahvoli XIX asrning so’nggi choragi davomida AQShda kapitalizmning jadal taraqqiyoti AQShning tashqi siyosatini o’zgartirishiga olib keldi. Endi AQShning sanoat ishlab chiqarishdagi mavqyei uning jahon bozorida egallab turgan holatiga mos kelmay qoldi. Tashqi bozorlarni qayta taqsimlash uchun kurash AQSh uchun muqarrar bo’lib qoldi. Amerika kontinentida iqtisodiy va siyosiy hukmronlikni qo’lga kiritish uchun AQSh panamerika harakatidan foydalandi. Bu harakat Amerika mamlakatlari manfaatlarining umumiyligini targ’ib qilar edi. 1869-1890 yillarda AQSh tashabbusi bilan ilk bor Amerika mamlakatlarining xalqaro konferensiyasi chaqirildi, u Amerika respublikalarining xalqaro ittifoqini ta’sis etish to’g’risida qaror qabul qildi. O’zaro iqtisodiy informasiya almashish va ittifoq qoshida doimiy tijorat byurosini tashkil qilish (1910 yildan u «Panamerika ittifoqi» deb nomlangan) mazkur ittifoqning asosiy maqsadi edi. XIX asrning oxirlarida Amerika monopolistlarining ideologlari Bleyn, Beverich, Barrjes, Fiski, Mexxenlar ekspansionizmni targ’ib qilib, ingliz-sakslar irqining ustunligi va AQShning sivilizatorlik roli to’g’risidagi nazariyalarni avj oldirdilar. AQSh diplomatiyasining tipik vositalaridan biri oldingi ekspansion doktrinalarni kengaytirish bo’ldi. Venesuella va Britaniya Gvineyasi o’rtasidagi chegara nizosi Olni doktrinasining e’lon qilinishiga sabab bo’ldi. AQSh davlat kotibi R.Olni 1895 yil 20 iyulda e’lon qilingan notasida Amerika qit’asidagi davlatlarning ichki ishlariga va ular o’rtasidagi munosabatlarga Yevropa davlatlarining har qanday nazorati be’manilikdir degan fikrni surdi. AQSh, Kuba va Filippinda ispanlarga qarshi ko’tarilgan milliy ozodlik harakatidan o’z maqsadi yo’lida foydalanmoqchi bo’ldi. AQSh Kubani bosib olish rejalarini bir necha o’n yillardan beri tayyorlab kelmoqda edi. AQSh hukumati ispanlarning Kubada qilayotgan zulm va vahshiyliklariga qarshi bir necha marta norozilik notalarini yubordi va AQShning «Meyn» kreyseri Gavannaga yuborildi. 1898 yil 15 fevralda «Meyn» kreyseri portlab ketdi, natijada 260 kishi halok bo’ldi, 100 ga yaqin kishi yarador bo’ldi. Kemaning portlash sabablari aniqlanmagan bo’lsada, AQSh hukumati unda Ispaniyani aybladi. Ispaniyaning har qancha yon berishiga qaramasdan AQSh 25 aprelda Ispaniyaga qarshi o’zining birinchi imperialistik urushini e’lon qildi. 3 oy davom etgan urush katta harbiy ustunlikka ega bo’lgan AQShning g’alabasini ta’minladi. Ispaniya sulh so’rashga majbur bo’ldi. 1898 yil 10 dekabrda Parijda tuzilgan sulh shartnomasiga muvofiq AQSh Filippin, Puerto-Riko va Guam orollarini egallab oldi. Filippin uchun Ispaniyaga 20 mln.dollar to’lab, go’yoki uni sotib oldi. Kuba mustaqil respublika deb e’lon qilindi, amalda esa AQSh protektorati ostiga o’tdi. Kubaning olinishi Karib havzasida AQShning hukmronligini ta’minladi. XIX asrning 90-yillarida AQSh monopolistlari Xitoyni mustamlakaga aylantirishga urindilar. Biroq, boshqa yirik davlatlar Xitoyni o’z ta’sir doiralariga taqsimlab olganliklari sababli AQSh o’z mahsulotlarini Xitoyga olib kirishga haqli ekanligi to’g’risida 1899 yil sentyabrda AQSh davlat kotibi Xey Angliya, Germaniya, Rossiya, Yaponiya, Fransiya va Ispaniyaga yuqoridagi mazmunda notalar yuborib, Xitoyga nisbatan «ochiq eshiklar va bab-baravar imkoniyatlar» doktrinasini e’lon qildi. AQSh Xitoydagi mavjud ta’sir doiralarini tan olar ekan, Amerika tovarlari uchun Xitoyda eshikni ochib qo’yishni va teng imkoniyatlar, ya’ni bironta ham imtiyozlarsiz imkoniyatlar prinsipini joriy qilishga da’vo qildi. Shuningdek AQSh Xitoyda «boksyorlar qo’zg’oloni»ni bostirishda ishtirok etdi. 1901 yil 7 sentyabrda imzolangan shartnomaga ko’ra Xitoy g’olib davlatlarga 333 mln. dollar (shundan 25 mln. dollar AQShga) miqdorida kontribusiya to’lashi lozim edi. 1902 yilda AQSh kontribusiya miqdorini kamaytirib uni 11 mln. dollarga keltirishga rozi bo’ldi. «Ochiq eshiklar» doktrinasini e’lon qilinishi va «boksyorlar protokoli» Xitoyda AQSh mavqyeini mustahkamlashda muhim rol o’ynadi. AQShning Xitoyda «Ochiq eshiklar» siyosatini e’lon qilganligi, Tinch okeani mamlakatlari bilan savdo-sotiqni kuchayib ketganligi, hamda Gavayi va Filippin orollarini bosib olganligi sababli Tinch va Atlantika okeanlarini birlashtiruvchi kanal qurish zaruriyati paydo bo’ldi. Angliya, Fransiya va Germaniya Xitoyga qarz berish to’g’risida va temir yo’llar qurish uchun birgalikda konsessiya olish to’g’risida 1909 yilda Xitoy bilan bir bitimga kelganlaridan keyin AQSh Xitoyga qarz berish jarayonida AQSh banklarining qatnashishini talab qildi. AQShning diplomatik tazyiqi natijasida Yevropa davlatlari rozilik berdilar. 1911 yilda imzolangan bitimga muvofiq Xitoyni ekspluatasiya qilmoq uchun mazkur 4 ta davlat banklarining konsersiumi tashkil qilindi. Kolumbiya territoriyasida Panama kanalini qurayotgan fransuz aksionerlik jamiyatining bankrotga uchraganligidan foydalanib, AQSh uning barcha aksiyalarini sotib olib, kanal qurilishini o’z nazoratiga oldi. Bunga qarshilik ko’rsatgan Kolumbiyaga nisbatan Panama isyonini uyushtirgan AQSh Panamani mustaqil respublika deb e’lon qilinishiga erishdi. Kanal qurilishini qo’lga kiritgan AQSh 1914 yilda uni qurib bitkazdi. Panama kanali AQSh uchun katta harbiy strategik va iqtisodiy ahamiyatga ega bo’lgan yutuq edi. AQSh prezidenti T.Ruzvelt «Amerika mamlakatlaridan birortasida tartibsizliklar doimiy tus olganda xalqaro polisiya rolini bajarish AQShning burchi» ekanligini ma’lum qildi. Shu tariqa o’rnatilgan «Katta to’qmoq» siyosati AQShni Farbiy yarim sharning polisiyasiga aylantirib yubordi, hamda AQShning moliya va sanoat kapitalining Lotin Amerikasi mamlakatlariga kiritilishini osonlashtirdi. 1911 yilning oxirlarida AQShning Meksikaga sarflagan kapitali 1,5 mlrd. dollarga yetdi. Meksika shaxtalarining 78%, metallurgiya korxonalarining 72% AQShga tegishli edi. AQSh iqtisodiy, diplomatik va harbiy tazyiq o’tkazish orqali Markaziy Amerika mamlakatlarini o’zining yarim mustamlakasiga aylantirdi. Natijada bu mamlakatlar AQSh sanoati uchun xom ashyo yetkazib beradigan monokulturali agrar mamlakatlarga aylanib qoldi. AQShning Lotin Amerikasi mamlakatlaridagi moliya-iqtisodiy siyosatiga «Dollar diplomatiyasi» deb nom berildi. Asosiy adabiyotlar 1. Новая история стран Азии и Африки. Под. Ред. А.М.Родригеса. В. 3 т. М., 2010. 2. Х рестоматия по истории Нового времени стран Европы и Америки . сост. Д.В. Кузнецов . В. 2 часть. Благовещенск: Изд-во БГПУ, 2010. 3. Новая история стран Европы и Америки. Второй период. Под ред. И.М. Кривогуза и Е.Е. Юровской. М., 1998. 4. Новая история стран Европы и Америки. Под ред. А.М.Родригеса и М . В . Пономарева . В. 3 т. М., 2005 . 5. Хидоятов Г.А. История дипломатии. Ташкent, 2004. 6. Ergashev Shuhrat. Jahon tarixi yangi davr XVI-XVIII asrlar. Toshkent «O‘zbekiston». 2014.

Shimoliy Amerikada mustaqillik urushi va AQShning XIX asr XX asr boshlaridagi tarixi Reja: 1. Shimoliy Amerikada ingliz mustamlakachiligining o’rnatilishi. 2. Mustaqillik urushining sabablari va urushning boshlanishi. 3. Mustamlakalarning Angliyadan ajralib chiqishi va «Mustaqillik deklarasiyasi». 4. Mustaqillik urushining yakuni va oqibatlari. 5. XIX asr oxiri XX asr boshlarida AQSH

Shimoliy Amerikada ingliz mustamlakachiligining o’rnatilishi Tarixchilarning taxminicha, Amerikaning dastlabki aholisi hozirgi hindular va eskimoslarning bundan 20-25 ming yilcha oldin Osiyodan kelgan ajdodlari bo’lgan. Kolumb Amerikani ochgandan keyin ko’p o’tmay, qit’a muntazam ravishda Yevropa davlatlarining mustamlakalariga aylantirila boshlangan. Mustamlakalarni egallash uchun Yevropa davlatlari o’rtasida kurash qizigan. XVII asrning boshida Ispaniya Shimoliy Amerikada Florida, Texas, Kaliforniya, Meksikani (Portugaliya egallab olgan Braziliyadan tashqari) butun Markaziy va Janubiy Amerikani bosib oldi. Fransuzlar Kanadada (1604 yildan boshlab), Missisipi daryosi havzasida – Luizianada (1699 yildan boshlab) o’rnashib oldilar. Gollandlar (1609 yildan boshlab) Gudzon daryosi havzasida Yangi Gollandiya mustamlakasiga asos soldilar. Shimoliy Amerikani inglizlar tomonidan mustamlakaga aylantirilishi 1607 yildan ya’ni Virginiya deb atalgan mustamlaka (qirolicha Yelizaveta sharafiga shunday deb nomlangan) barpo qilingandan keyin boshlandi. «May guli» kemasida kelgan mustamlakachi puritanlar 1620 yilda Nyu-Plimutga, 1622 yilda Nyu-Gempsherga, 1628 yilda Massachusetsga, 1934-1637 yillarda Konnektikutga, 1636-1643 yillarda Rod-Aylendga va Nyu-Gevenga asos soldilar. Bu mustamlakalar 1664 yilda Massachusetsga qo’shib olinib, Yangi Angliya deb ataldi. Mustamlakalar ichki boshqaruvda o’z mustaqilligini saqlagan holda Yangi Angliyaning birlashgan mustamlakalari nomli ittifoq tuzdilar. Markaziy rayonda Nyu-Jersi, Pensilvaniya, janubda Merilend, Shimoliy Karolina va Janubiy Karolina va Jorjiya nomli mustamlakalar tashkil topdi 1760 yilda Sharqda Atlantika okeanining qirg’oq bo’ylaridan to G’arbda Appalachi tog’larigacha bo’lgan hududda 13 ta ingliz mustamlakalarida hindulardan tashqari 1,6 millionga yaqin aholi yashagan. Ingliz mustamlakalari aholisining milliy tarkibi juda murakkab bo’lib, aholisi asosan yevropaliklar (inglizlar, irlandlar, shotlandliklar, nemislar va gollandlar) dan

iborat bo’lgan. ingliz mustamlakalari aholisining soni tez o’sgan bo’lib, 1775 yilda 2,6 million kishiga yetgan. Amerikadagi ingliz mustamlakalarini xo’jaligiga ko’ra 3 ta guruhga ajratish mumkin. Yangi Angliya deb atalgan shimoliy mustamlakalarda asosan ijara-fermer xo’jaligi, qisman hunarmandchilik va manufaktura sanoati taraqqiy etgan. Shimoliy mustamlakalarning markazi Boston shahri bo’lgan. Markaziy mustamlakalar hududi g’alla yetishtirishga ixtisoslashgan. Ularda kapitalistik fermerliklar ko’pchilikni tashkil etgan. Pensilvaniya, Nyu-Jersi va Nyu-York mustamlakalarida fermerlik bilan birga sanoat korxonalari va savdo rivojlangan. Janubiy mustamlakalarda asosan quldorlik plantasiyalari, xususan tamaki yetishtirish keng tarqalgan. XVIII asrning 70-yillarigacha janubiy mustamlakalarda paxta yetishtirishga katta ahamiyat berilmagan. Paxtaga mashinalar bilan ishlov berish 90-yillarda boshlandi. 1793 yilda Ilay Uayten paxtani chigitdan tozalaydigan mexanik mashina–jinni ixtiro qilgandan so’ng quldorlik plantasiyalarida keng ravishda paxta ekila boshlangan. Mustaqillik urushining sabablari XVIII asrning so’nggi choragida ko’pchilik mustamlakalar Angliya qirolining boshqaruvi ostida bo’lgan. Konnektikut va Rod Aylend mustamlakalari qirol tomonidan tasdiqlanuvchi saylangan gubernatorlar tomonidan boshqarilgan. Pensilvaniya, Delaver va Merilend alohida kishilarga tegishli bo’lgan. Barcha mustamlakalarda maslahat organiga ega bo’lgan saylangan vakillarning palatalari faoliyat ko’rsatgan. Mustamlakalarda din katta rol o’ynagan. Amerikada ko’plab diniy sektalar mavjud bo’lib, ularning orasida puritanlik cherkovi ustunlik qilgan. Inqilob arafasida mustamlakalarda 8 ta kollej (oliy maktablar) mavjud bo’lib, ular asosan ruhoniylar va amaldorlarni tayyorlagan. XVIII asrning oxirlarida Amerikada dunyoviy bilimga ega bo’lgan aholi ko’pchilikni tashkil qilgan. Shunday kishilardan biri Veniamin Franklin (1706-1790) bo’lgan. V.Franklin Amerika jamiyati hayotida katta tashabbuskorlik faoliyatini

ko’rsatib, tipografiya, jamoat kutubxonasi, kasalxona va akademiya ochgan. Mustamlakalarning Angliyadan ajralib chiqish uchun boshlangan kurashining muhim sabablaridan biri mustamlakalar va metropoliya o’rtasidagi savdo va sanoat sohasidagi raqobat edi Mustamlakalarda boshidanoq sanoat tez rivojlangan. Mustamlakalarda dehqonlar bir vaqtning o’zida hunarmandchilik ham qilishgan. Amerikada XVIII asr o’rtalaridan boshlab shishasozlik, charmgarlik, kemasozlik, temirchilik kabi yirik manufakturalar keng taraqqiy etgan. XVIII asr ingliz hukumati mustamlakalarda manufakturalar qurilishini taqiqlovchi ko’plab qonunlar qabul qilgan. Mustamlakalarda savdo cheklangan. Navigasion aktlar mustamlakalarni Angliyadan tashqari har qanday davlat bilan savdo qilishini man etgan. Ingliz mustamlakachi hukumatining bu siyosati birinchi navbatda mustamlakalarning savdo va sanoatini bug’ib qo’yishga qaratilgan edi. Shimoliy Amerikadagi ingliz mustamlakalari Metropoliyaning g’arbiy hududlarga aholining ko’chib kelishini ta’qiqlash siyosati janubiy quldor plantatorlarning manfaatiga jiddiy salbiy ta’sir ko’rsatdi. Chunki yirtqich plantasion xo’jalikka yangi-yangi unumdor hududlar zarur edi. Virginiya aholisi Amerika mustamlakalaridagi xalqlarni ingliz qiroli o’zining fuqarolari deb hisoblashga haqli emasligi haqidagi shiorlar bilan chiqdi. 1765 yil ingliz hukumati gerb solig’ to’g’risida qonun e’lon qildi. Mustamlakadagi barcha savdo va sanoat korxonalarida bu soliq joriy qilindi. Hisob-kitoblar, shartnomalar, tilxatlar, ro’znomaning har bir soni, universitet diplomlari va boshqa hujjatlar gerb solig’iga tortildi. Bunga javoban mustamlakalarda namoyishlar bo’lib, unda Angliyaga qarshi norozilik chiqishlari yangradi. Shu yili Nyu-York shahrida mustamlakalarning vakillari ishtirokida kongress chaqirildi. Kongress a’zolari mustamlakalarda faqat aholining roziligi bilangina yangi soliqlar joriy qilinishini talab qildilar. Ingliz sanoati va savdo mahsulotlariga boykot e’lon qilindi.

Boykot natijasida metropoliyaning mustamlakalar bilan savdosiga katta zarar yetdi. London savdogarlari umumpalatasiga savdoning qisqarib ketganligidan zarar ko’rilayotganligi bois gerb solig’ini bekor qilish haqida talabnomalar tusha boshladi. Parlament gerb solig’i to’g’risidagi qonunni 1766 yilda bekor qilishga majbur bo’ldi. Britaniya moliya vaziri bo’lgan Tausendning taklifi bilan 1767 yil iyunda yangi qonun qabul qilindi va u «Tausend qonuni» deb nom oldi. Bu qonunga ko’ra ingliz mustamlakalarida oyna, qog’oz, choy va boshqa kontrabanda importi deb ataluvchi sanoat mahsulotlariga soliq solindi. Bu qonun ham ommaning norozilik harakatlarini kuchaytirdi. Angliya parlamenti mustamlakalarni soliq to’lashga majbur qilish maqsadida va boykot kurashiga qarshi chora sifatida mustamlakalarga keltirilgan ingliz choylarini boj solig’idan ozod qildi. Ingliz parlamenti arzonlashtirilgan choyni aholi tomonidan xarid qilinishining kuchayishiga umid qilmoqda edi. Ammo Amerika vatanparvarlari bunday tuzoqqa tushmadilar. Ingliz choylariga boykot e’lon qilindi, mustamlakalarda vaqtincha choy iste’mol qilish to’xtatildi. 1773 yilda Boston savdogarlari mahalliy fuqarolar orqali kemalardagi ingliz choylarini suvga tashlatdilar. Bu voqyea tarixda «Boston choyxo’rligi» deb ataladi. 1774 yil Ogayo va Missisipi shtatlari orasidagi hududlarni Kvebek provinsiyasiga berish to’g’risidagi mashhur qonun e’lon qilindi. Bu qonun vakillik organiga ega bo’lmagan, katolik dini hukmron bo’lgan mustamlaka - Kvebek hududining kengaytirilishini anglatar edi. Bu qonun Virginiya, Massachusets va Konnektikut mustamlakalarining shimoliy-sharqqa tomon kengaytirish to’g’risidagi talablariga zid kelmoqda edi. Mustamlakalarni birlashtirish maqsadida Massachusets va Virginiya mustamlakalarining tashabbusi bilan 1774 yil 5 sentyabrida Filadelfiyada kongress chaqirildi. Bu kontinental kongressda ingliz hukumati bilan qonuniy usullarda munosabatda bo’lish tarafdorlari – loyyalistlar ko’pchilikni tashkil qildi. Ular Angliya bilan mustamlakalar uchun maxsus konstitusion rejim

Похожие

XIX asr oxiri XX asr boshlaridagi adabiy tanqidchilikning shakllanishi va rivojlanishi bosqichlari
XIX ASR OXIRI - XX ASR TARIX FALSAFASI
XIX ASR OXIRI XX ASR BOSHLARIDA ROSSIYA VA XIVA MUNOSABATLARI.
XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkistondagi tarixiy sharoit
XIX asr oxiri –XX asr boshlarida Turkistonga Yevropa memorchiligining kirib kelishi