logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Общий
  4. SIYOSIY MADANIYAT FANINING PREDMETI, MAKSADI VAZIFALARI. «MADANIYAT TUSHUNCHASI»

SIYOSIY MADANIYAT FANINING PREDMETI, MAKSADI VAZIFALARI. «MADANIYAT TUSHUNCHASI»

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

88.439453125 KB
Скачать
SIYOSIY MADANIYAT FANINING PREDMETI, MAKSADI VAZIFALARI. «MADANIYAT TUSHUNCHASI» Reja: 1. Siyosiy madaniyat fanining predmeti, maksadi vazifalari. 2. Madaniyat tushunchasi: muammolar va yechimlar, «madaniyat»ning falsafiy asoslari. 3. Madaniyat va siyosat: o‘zaro munosabatlar muammosining tarixiy tal љ ini 1. Siyosiy madaniyat fanining predmeti, maksadi vazifalari. Birinchi Prezidentimiz I.A. Karimov « Cu yos u y madaniyatni yuksaltirish kerak. Odam lar h okimiyat q arorlari q anday kabul q ilinishini, ularning ijrosi q anday nazorat kilinayotga nini bilishlari, bu q arorlarni tayyorlash va amalga oshirishda faol ishtirok etishlari zarur» -deya bejiz ta’kidlamaganlar. Siyosiy madaniyat xokimiyat soxasida odamlarning uzaro aloka kilish usuli sifatida axolining xukmron va xukmron bulmagan katlami urta sidagi munosabatlar, shuningdek siyosiy xamjamiyatning mazkur kismlariga kiruvchi odamlar urtasidagi munosabatlar bilan ta’riflanadi. Ayni xolda siyosiy madaniyatning takdiri elita va oddiy fukarolar vakillarining xamkorligiga kup jixatdan boglik buladi. Bunda oddiy fukarolar elita i kayta tuzish borasidagi manfaatlarini siyosiy xokimiyat yordamida ta’minlash jarayonidir. Siesiy munosabatlarning prinsiplari, normalari va tashkiliy mexanizmlarini kayd etish bilan madaniyordamida siyosatda ishtirok etish uchun zarur bilim va kunikmalarni uzlashtiradilar. Siyosiy madaniyat deganda nafakat siyosiy karashlar tipi, balki siyosiy xulk-atvor tipi xam tushuniladi Mazkur xulk-atvor tipi fukarolar madaniyatining muxim kismini tashkil etadi. Fukarolar madaniyati uni tu ђ ridan tu ђ ri ukitish orkali utmasligi bejiz emas. Fukarolar madaniyatini tashkil etuvchi karashlar va xulk- atvor bir-biri bilan juda chigal, murakkab tarzda boglangandir. Ta’lim yordamida fukarolar madaniyatining kupgina muxim komponentlarini rivojlantirish mumkin. U shaxslarga siyosiy ishtirok kunikmalarini egallash imkonini berishi mumkin. «Siyosiy madaniyat kurinishlari orasida siyosiy ong soxasiga taallu љ lilari xam, siyosiy xulk-atvor soxasiga tegishli bulganlari xam bor», degan fikrga kushilgan xolda, madaniyatni ongga ќ am, xulk- atvorga boglab bulmasligini tan olish kerak U oddiy fukarolar va elita urtasidagi munosabatlarda kanday uz aksini topsa, ongda va xulk- atvorda xam shunday namoyon buladi. Muayyan mamlakatlar axolisining real ongi va xulk-atvorida siyosiy madaniyatning bir emas, bir nechta tipi uz ifodasini topadiki, ularning uygunligi aralash madaniyatlarning xilma-xilligini tashkil etadi. Fukarolar madaniyati patriarxal (uzini uzi boshkarish), tabaalik (buysunish) va okilona aktivistik (ishtirokchilik) madaniyatlarining elementlarini uzida birlashtiradi. Shunday kilib, fukarolar madaniyati an’anaviy jamiyatda vujudga kelgan «kadimgi karashlar»ni xam, xozirgi zamon jamiyati sharoitida vujudga kelgan yangicha karashlarni xam uz ichiga oladi. Madaniyatning yangi elementlari eskilarini takomillashtiradi, ularni odamlar xayotining uzgargan sharoitlariga moslashtiradi. Fukarolar madaniyati «demokratik madaniyatning yagona turi emas»ligini xam nazarda tutish muximdir. Utmishda demokratiyaning xar xil shakllari va ularga mos keluvchi siyosiy madaniyat shakllari mavjud bulgan. Jamoalar demokratiyasi va madaniyati, shuningdek tabakalar demokratiyasi va madaniyatini bunga misol kilib keltirish mumkin. Xozirgi sharoitida, vakillik demokratiyasi va unga mos keladigan fukarolar madaniyati bilan bir katorda, «xamjamiyat demokratiyasi» ( c on s o c ia t ional demo cr a c y) yoki ishtirokchilik demokratiyasi (po w e r sha r ing) xam mavjud 1 . Demokratiyaning mazkur tipiga siyosiy madaniyatning aloxida tipi mos keladi. Uni «xamkorlik madaniyati» deb atash mumkin. Bu siyosiy xarakat usuli erkinlik va xamkorlik uzaro takiklash va murosaga kelish, mutanosiblik va ustuvorlik singari xar xil kadriyatlarning uygunligiga asoslanadi. Xamkorlik madaniyati axolisi milliy, diniy yoki mintakaviy prinsipga kura bulingan mamlakatlarda demokratik siyosiy tizimning barkarorligi va samaradorligini ta’minlaydi. Bu yerda vakillik demokratiyasining an’anaviy modeli ijtimoiy manfaatlarni murosaga keltirish va boshkaruvning samaradorligini ta’minlashga kodir emas. Shu bilan bir vaktda, xamkorlik madaniyati fukarolar madaniyatining urnini egallamay, uni tuldirgani kabi, ishtirokchilik demokratiyasi xam vakillik demokratiyasining urnini egallamasligi, balki uni tuldirishini kayd etib utish kerak Siyosiy madaniyat ijtimoiy xarakat madaniyatining bir kismi sifatida tarixiy tajribaning tuplanishiga karab rivojlanib boradi. «Madaniyat uzgarmas mezon emas. Bu jamiyat atrof muxitga moslashishiga yordam beruvchi tizimdir. Atrof muxit uzgaradigan bulsa, ma’lum vaktdan sung jamiyat xam uzgarsa kerak», deb kayd etadi Ronald Inglxart. Madaniyat nafakat «yangi», balki «eski» demokratik mamlakatlarda xam vakti vakti bilan uzini uzi yangilab turadi. Xar kanday madaniyat odamlar siyosiy ongi va xulk-atvorining yangi va 1 Лейпхарт Л. Демократия в многосоставних сообществах — М., 1997. — С. 29. an’anaviy elementlarini uzida mujassamlashtiradi. Bu jamiyatga yutuklarni jamgarib borish va atrof muxitdagi uzgarishlarga moslashish imkonini beradi. Xozirgi kunda Uzbekistonning siyosiy madaniyati utmish siyosiy madaniyati, xozirgi zamon siyosiy madaniyati va chet el siyosiy madaniya tining ta’sirini «xis kilmokda». Garb demokratik mamlakatlarida davlat, jamiyat va shaxsning uzaro xamkorligida asosan fukarolik jamiyati va shaxs yetakchilik kilsa, Uzbekistonda bunday uygunlik fakat xozirgi boskichda shakllanmokda. Uzbekistonning siyosiy madaniyatini «sof tiplar»dan birortasiga xam mansub deb bulmaydi. Agar uni «aralash tip»ga mansub deb oladigan bulsak bu yerda «okilona aktivistik» siyosiy madaniyat elementlari yetakchilik kilishini kuramiz. Xar kanday mamlakatning siyosiy madaniyati uzining utmish madaniyatlari ta’sirini xam, boshka mamlakatlarning madaniyatlari ta’ sirini xam uziga singdirishi xech shubxasizdir. Ammo, biz Uzbekis ton siyosiy madaniyati bugun va yakin kelajakda, uzining shakllanish va yuksalish jarayonida utmish siyosiy madaniyatlari merosidan va ilgop mamlakatlar siyosiy madaniyati namunalaridan fakat eng yaxshi jixatlarini, ibratli va ijobiy kadriyatlariii uziga singdirib oladi, deb umid kilamiz. Siy osiy madaniyat —jaxon umumiy madaniyatining ajralmas tarkibiy kismi bulib, u tarixiy siyosiy rivojlanish jarayonida xalklap siyosiy taj ribasi orkali ortiriladi. Mazkur tajriba ta’sirida insonlarda siyosiy ong shakllanadi. Odamlarning siyosiy ongi esa, uz navbatida, ijtimoiy taba q alar, xalklarning siyosiy xul q atvorini belgilaydi. Binobarin, siyosiy madaniyat uch jixatning, ya’ni tarixiy siyosiy tajriba, siyosiy ong va siyosiy xulk-atvorning mushtarakligidir. Siyosiy tarixiy tajriba tuplanishi jarayonida u tarixiy, adabiy, ilmiy tushunchalarda, ijtimoiy xayotda karor topuvchi siyosiy an’ana lar, udumlar va mafkurada mustaxkamlanib boradi. Shunday kilib, siyosiy tarixiy tajriba siyosiy madaniyat rivojlanishining negizini tashkil etadi. Uning ta’sirida siyosiy tizim xamda unga oid institut lar, prinsiplar va normalar shakllanadi. Tarixiy tajriba odamlarning xulk-atvoriga, muayyan siyosiy shart- sharoit lardagi faoliyatiga ta’sir kursatadi. Agar xalk ma’lum siyosiy an’analarga ega bulib, yangi kabul kilingan siyosiy normalar va konunlar ularga muvofik kelsa, bunday yangiliklar oson kabul kilinadi va jamiyatda amal kilayotgan siyosiy tizimga singib ketadi. Tarixiy rivojlanish jarayonida siyosiy bilimlar tuplanib borib, siyosiy kadriyatlar tizimi shakllanadi, ular asta sekin siyosiy tizim ning tarkibiy kismiga xamda kat’iy e’ti љ odga aylanadi. Sunggi 10—15 yil ichida Mustakil Davlatlar Xamdustligiga ki ruvchi respublikalarda siyosiy madaniyatni urganish jadallashdi. Bu be jiz emas, albatta. Zotan, xokimiyat munosabatlarida, siyosiy tizim va jamiyat urtasidagi alokalarda yuzaga kelgan vaziyatni kupincha fakat «siyosiy madaniyat» iborasi orkali tushuntirish mumkin. Bir kator il miy nashrlarda davlatning rivojlanishi aynan siyosiy madaniyatning a h voli bilan boglanadi, ya’ni mazkur xodisa tarixni xalokatga kelti ruvchi omillardan biri deb e’tirof etiladi. Siy osiy madaniy at — jaxon madaniyatining tarkibiy kismi, siyosiy tajriba, siyosiy bilimlar va ќ is-tuygular darajasi, siyosiy sub’ektlar ќ ulk- atvori va faoliyati namunalarining bosh kursatkichi, mamlakat, sinf, millat, ijtimoiy gurux siyosiy turmush tarzining umumiy ta’ri fidir. Xozirgi zamon siyosatshunoslik fanida «siyosiy madaniyat» tushunchasini ќ am, uning tarkibiy љ ismlarini xam talkin etishga nisbatan xar xil yondashuvlar mavjud. Bu urinda tal љ in va ta’riflarning keng doira siga, ani љ rok aytganda, ellikka yakin ta’rifga duch kelish mumkin. «Siyosiy madaniyat» atamasini ilk bor X VIII asrda nemis faylasu fi va ma’rifatparvari I. Gerder kullagan. Keyinchalik ayniksa, X I X asrning oxiri — XX asrning boshlarida bu tushunchadan turli ilmiy maktablar keng foydalanganlar. Siyosiy madaniyat xodisasi amerikalik olim G. Almondning « Љ iyosiy siyosiy tizimlar» (1956 yil) asarida chukur urganildi. Sungra siyosiy madaniyat nazariyasining rivojlani shiga S. Verba, M. Kroze va boshkalar katta xissa kushdilar. Siyosiy madaniyat murakkab va kup kirrali xodisa bulib, tarixiy nuktai nazardan xam, milliymadaniy va goyaviy siyosiy nuktai nazar dan xam kupgina uziga xos jixatlarga egadir. Amerikalik sotsiologlarning (ularning yetakchisi — G. Almond) utgan asrning 60-yillarida amalga oshirilgan novatorlik tad љ i љ otlaridan boshlab biron-bir siyosiy tizimning «siyosiy madaniyati»ni urga nish xozirgi zamon siyosatshunoslik fanining muxim vazifasiga aylandi. Tabiiyki, demokratik jamiyat barpo etish sharoitida O‘zbekis ton Respublikasida xam siyosiy madaniyatga b њ lgan љ izikish keskin ortdi. Ammo bunda uning ta’rifi va taxliliga oid umum e’tirof etgan konsepsiyani yaratishga xuddi muvaffak bulinmadi. Mazkur masala yuza sidan munozaralarda «siyosiy madaniyat» tushunchasining mazmuni va uni њ rganishning ma љ bul usullari masalasida xam, uning funksiyalari va siyosiy tizimdagi urni masalasida xam noani љ lik xanuzgacha sa љ lanib љ olmo љ da. Xozirgi kunda siyosiy madaniyatni urganish natijalariga bulgan katta kizikish bu urinda muxim muammolar doirasi xakida gap ketayotganidan, ularni xal kilish siyosiy tizimning barkarorligi, uning uzgarishlar va ichki rivojlanishga kobilligi singari asosiy masala larga oydinlik kiritishidan dalolat beradi. Siyosiy madaniyat, umuman olganda, ma’naviy, diniy, estetik madaniyatni an’anaviy tushunish bilan aynan bir xil bulib kolmay, jamiyatda mavjud yoki xukmron bulgan tasavvurlar va e’tikodlarning, shuningdek fukarolarning uzlari yashayotgan tizimga nisbatan munosabati xamda xulk-atvor usullarining majmui xamdir. Siyosiy madaniyatni fakat sub’ektiv tomondan urganib bulmaydi; bunda sub’ektiv munosabat va emotsional kayfiyatning yuzaga kelishi uchun ba’zan xal kiluvchi axamiyatga ega bulgan ob’ektiv sharoitlar va tarixiy jarayonlar xam e’tiborga olinishi lozim. «Siyosiy demokratiyani vujudga keltirish ishtiyokida bulgan davlat arboblari kupincha asosiy e’tiborni demokratik xukumat institutlarining rasmiy majmuini tuzish va konstitutsiya yozishga karatadilar. Vaxolanki, barkaror va samarali demokratik boshkaruv rivojlanishi uchun xukumat tuzilmalari va siyosiy jarayonning uzi kifoya kilmaydi. U... siyosiy madaniyatga boglikdir. Agar bu madaniyat demokratik tuzumni kullab-kuvvatlashga kodir bulmasa, mazkur tuzumning muvaffakiyat kozonishi juda mushkul» 2 Bu xakikat xozirgi Uzbekiston uchun xam juda dolzarbdir. Mamlakatimizda mavjud siyosiy madaniyat demokratiyaning kad rostlashi va rivojlanishiga kanday xissa kushadi? Umuman, bu ikki tushuncha bir-biriga kay darajada alokador? Siyosiy madaniyat bilan boglik muammoning dolzarbligi xozirgi kunda uning jaxondagi saviyasi xiyla pastligi bilan izoxdanadi. Bu fakat respublikaning oddiy fukarolariga emas, balki xammaga — davlat idoralari, siyosiy partiyalar va jamoat birlashmalariga xam taallukidir. Xamonki, Uzbekiston demokratik rivojlanish yulini tanlagan ekan, barcha demokratik mamlakatlarga xos bulgan siyosiy madaniyat saviyasiga ega bulishi lozim. Ammo, e’tirof etish joizki, xozirgi kun da Uzbekistondagi siyosiy madaniyat saviyasi garb mamlakatlaridagidan fark kiladi. Bu ziddiyat xozirgi sharoitda asosiy muammo bulib kolayotir. Birok Ђ arb bilan Shark siyosiy madaniyatining mazmuni va saviyasida uziga xoslik mavjudligini yodda tutish lozim. Sharkona siyosiy madaniyat, uzbekona davlatchilik tajribasi va siyosiy madaniyati uz tarixiy ildizlari xamda boy an’analariga ega. Uzbekiston Respublikasining Prezidenti I.A. Karimov ta’kidlaganidek «demokratik ja rayonlar xalkimiz milliy madaniyatining uziga xos jixatlarini, uning tabiatini uzida mujassam etmo ђ i kerak. Ma’lumki, Ђ arb namunasi kup xollarda individualizm falsafasiga tayanadi pa ommani xaddan tashxari siyosiylashtirishga olib keladi. 2 Каранг: Общая и прикладная политология / Под общ. ред. В. И. Жукова, Б. И. Крас нова. М„ 1997.С 689 Osiyo mintakasi va musulmon Sharkidagi demokratik kadriyatlar va uzgarishlarning rivojlanish tajribasi uziga xos xususiyatlar, uziga xos an’analarga ega. Sharkda demokratiya tushunchasi xamjixatlik goyasi, jamoatchilik fikrining ustuvorligi zaminida shakllanadi. Bizning mamlakatimizda demokratik jarayonlar xalkimizning konunni xurmat kilish, konunga itoat etish kabi fazilatlariga mos ravishda rivojlanishi zarur. Axlokiy ma’naviy kadriyatlar siyosiy munosabatlarda xam ustunlik kasb etishi darkor» 3 Shunday kilib, davlat, fukarolik jamiyati va shaxs urtasidagi uzaro alokaning bir kismi ќ isoblangan siyosiy madaniyat jamiyat madaniyatining bir kismi ekan, u madaniyat xodisasining aloxida bir jixati xamdir. Axolining siyosiy ongi, siyosiy madaniyati xamda xalkning ma’naviy ruxiy tiklanishiga yunaltirilgan isloxotlar jarayonidagi siyosiy faolligi ilgor tarakkiyotimizning bosh omilidir. Demokratik siyosiy jarayonlarga xalkning bevosita jalb etilishi isloxotlarning samarasini ta’minlaydi. Xalkning siyosiy saviyasi, ma’naviyati va madaniya ti, uning xakikiy tarixi va uziga xosligi kayta tiklanayotgan jamiyatimizni yangilash va tarakkiy ettirish yulidan muvaffakiyatli ravishda ol ђ a siljishimizda xal kiluvchi axamiyatga egadir 4 . 2. Madaniy at t ushunchasi: muammolar v a y echimlar, « madaniy at » ning falsafi y asoslari. Insoniyat uzining bir necha million yillik tarixini ortda koldirib, XX I asrga kadam kuydi. Ana shu yillar davomida insonning axlokiy ma’naviy kamoloti tinimsiz mexnat tufayli moddiy madaniyatning ilk 3 Каримов И. А. Ватан саждагох каби мукаддасдир. Т.З. — Т., 1996. —9—106. 4 Уша жойда. — 2746. namunasi bulgan «oddiy tosh chukmor»dan xozirgi zamonning mujizaviy uta murakkab texnik kurilmalarigacha bulgan davrda yaratilgan barcha narsalarni kamrab oluvchi va madaniy borlik deb ataluvchi tizimni yaratdi. Bu madaniy borlik butun insoniyatning kuli, akl zakovati bilan ishlov berish, parvarishlash, tarbiyalash, ma’rifat va ma’naviyat zaminida yaratilgan barcha moddiy ne’matlar va ularning in’ikosi bulgan ma’naviyat olamining jaxon madaniyati deb atalmish bir butun yigindisidir. Dunyodagi eng ilgor xalklar va donishmandlarning yuksak orzu umidlarini uzida mujassamlashtirgan «jaxon madaniyati» goyasi borlikning in’ikosi sifatida asrlar osha ezgulikka, ma’rifatga, tinchlikka, guzallikka, ulugvorlikka undab kyolgan. Shuning uchun xam bu xakda Uzbekiston Respublikasi Prezidenti I. A Karimov shunday degan edi: «Jaxon madaniyati goyasi XX I asrdagi umuminsoniy tarakkiyot falsafasining manbai bulib xizmat kiladi. Bu goya utgan asrlarda xam kup kirrali va betakror insoniyat sivilizatsiyasi rivojining uzagi, yuksak ma’naviyat va insonparvarlik goyalarining asosi bulib xizmat kilgan. Bu ђ oya bugun xam dunyoda tinchlik va barkarorlikni saklab kolish yulida xalklarni birdamlik va xamkorlikka da’vat etishi lozim. Men umuminsoniy kadriyatlar rivojini xar bir xalk madaniyati va uziga xosligining uzaro uygunlashuvida deb bilanan. Madaniyatlarning shu tarzdagi uygunlashuvigina umuminsoniy madaniyat va butun sivilizatsiyaning guzalligi va kadrkimmatini yaratadi. Zero, umumiy sivilizatsiya turli xalklarning madaniyatlaridan shakllanadi» 5 5 Каримов И. Л Биз келажагимизпи уз кулммиз билан курамиз. Т.7.— Т., 1999. — 193-194б. Butun insoniyatning ajdod va avlodlari tomonidan yaratilgan ana shu madaniy borlik— jaxon madaniyati xamma vakt olimlarning dikkatini uziga tortib kelgan bulib, ular ana shu madaniy borlikni uzida aks ettiruvchi tushuncha «madaniyat» nima, degan savolga javob topishga uringanlar. Xozirgi kunga kadar «madaniyat» tushunchasiga berilgan yuzlab ta’riflar «madaniy borlik»ning u yoki bu tomonlarini yoritishga, anglab olishga, belgilab berishga karatilgandir. Ular orasida X I X asrda yashab utgan ingliz elshunos olimi Eduard Teylorning: «Madaniyat... bilim, e’tikod, san’at, axlok, konunlar, urfodatlarni xamda inson jamiyat a’zosi sifatida orttiradigan va erishadigan boshka kobiliyatlar va odatlarni uz ichiga oluvchi, murakkab yaxlit bir narsadir» 6 , — degan suzlari ilmiy xakikatga yakin ta’riflardan biri edi. Madaniyatga benixoya kup ta’riflar berilganligining sababi uning serkirra va mazmundor xodisa ekanligidadir.Masalan, akademik E. Yusupov talkiniga binoan, madaniyat — insonlashtirilgan tabiat bulib, jamiyatning iktisodiy, ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy xayoti soxasida yaratilgan kishilar faoliyatining maxsulidir 7 . J. Tulenov esa: «Madaniyat muayyan tarixiy davrda jamiyat tarakkiyotining ma’naviy saviyasini ifodalovchi, kishilarning moddiy va ma’naviy boyliklar ishlab chikarishdagi butun ijodiy faoliyatini aks ettiruvchi kup kirrali ijtimoiy xodisadir» 8 , deb ta’riflagan. 1996 yidda mamlakatimizning bir kator olimlari e’lon kilgan «Vatan tuygusi» kitobida aytilishicha, «madaniyat — jamiyatning 6 Тейлор Э. Первобитная культура. М., 1958. 496. 7 Каранг: Юсупов Э., Юсупов У. Маънавият ва жамият тараккиёти — Хужанд, 1996. 656. 8 Туленов Ж. Хаёт фалсафаси. Т., 1993. 1126. ishlab chi karish, ijtimoiy va ma’naviy xayotida kulga kiritilgan yutuklari majmuini, biror ijtimoiy gurux yoki xalkning ma’lum davrda kulga kiritgan shunday yutuklari darajasini, ukimishlilik ta’limtarbiya kurganlik ziyolilik va ma’rifatlilikni xamda turmushning ma’rifatli kishi extiyojlariga mos keladigan sharoitlari majmuini bildiradi» 9 . Bu ta’ riflar «madaniyat» tushunchasining moxiyatini ochishga kumaklashadi. Xozirgi kunda «madaniyat» tushunchasiga ilmiy ta’rif berish uchun, avvalo, «madaniy borlik»ning tarkibiy tuzilishini, ya’ni uning elementlari va majmualarini urganib chikish maksadga muvofikdir. Madaniyatning tuzilishini urganish 1949 yilda, amerikalik olim E. Xobel madaniyatning eng kichik birligini urganishni taklif kilganidan sung boshlandi. Mada niyatning mazkur eng kichik birligi madaniy at ele me nt i nomini oldi. Xobelning ta’rifiga kura, «xulk-atvor obrazi yoki moddiy maxsulot ning kuprok darajada bulinmas deb xisoblanuvchi birligi» madaniyat elementi deb ataladi 10 .. Masalan, mix kalam, bol ђ a yoki dastrumol moddiy madaniyat elementlari bulishi mumkin. Uchrashuv paytida kul sikib yoki shlyapani yechib kurishish, yulning ung tomonidan yurish, upishib kurishish va shunga uxshash xarakatlar esa nomoddiy madaniyat elementi xisoblanishi mumkin. Tabiiyki, xar bir madaniyat yagona bir bugunlikka birlashuvchi minglab madaniyat elementlarini uz ichiga oladi. Mazkur elementlarning ayrimlari ayni paytda kupgina madaniyatlarning, ya’ni turli jamiyatlar va turli zamonlar madaniyatlarining uz viy kismi xisoblanadi. 9 Ватан туйгуси / Масъул мухаррирлар Б. Омонов, К Буронов. — Т., 1996. — 1156. 10 Каранг : Ное b е l Е . Ма n in the primitive world. N . Y ., 1949. Р. 499. Raks madaniyat elementi bulishi mumkin emas: u musikiy va ritmik jurlik va boshkalarni uz ichiga oluvchi elementlar majmuidir. Ammo raks ma’no yukiga xam ega bulib, ma’lum norma va urfodatlarni, diniy rasmrusumlar yoki shunchaki bayramona kayfiyatni aks ettiradi. Raksda madaniyat elementlari shunday majmuaga birlashadiki, okibatda uzaro chambarchas boglik tizimni tashkil etadi. Masalan, shaxsning biron-bir madaniyat majmuiga doir bilimi ma’lum ma’noga ega bulgan aloxida madaniy axborot elementlaridan tashkil topadi. Mada niyat majmualari uning aloxida elsmentlariga karab tanib olinadi. Binobarin, bir elementning uziga karab shaxs butun madaniyat majmui xakida tasavvur xosil kilishi mumkin. Shunday kilib, madaniyat elementlari uzaro birlashib, madaniyat majmuini (kompleksini) tashkil etadi. Masalan, aloxida shaxsning biron-bir madaniyat majmui xakdaagi bilimi muayyan ma’noga ega bulgan aloxida madaniy axborot elementlaridan tashkil topadi. Ana shu elementlarga karab, ushbu madaniyat majmui xakida yetarli tasavvurga ega bulish mumkin, Madaniyat majmui — madaniyat elementi xamda madaniyat instituti (yoki institutsional madaniyat) urtasidagi oralik bugin. Madaniyat institutini inson faoliyatining eng muxam turlarini belgilab beruvchi madaniyat majmui sifatida tasavvur kilish mumkin. Masalan, oila kallik tanlash, tuy, bolalarni tarbiyalash, voyaga yetkazish kabi mada niyat majmualariii uz ichiga oladi. Ammo barcha majmualar xamma ijtimoiy institutlargataallukli bulavermaydi. Inson faoliyatining uncha muxim bulmagan turlari, masalan, markalar tuplash faoliyati atrofida guruxlanuvchi majmualar tizimi xam mavjud. Shunday kilib, inson faoliyatining xar bir turi uziga xos mada - niyat majmualaridan iborat bulib, ularni aloxida madaniyat element lari katoriga kiritish mumkin. «Madaniyat» atamasini ilk bor kadimgi Rim jamoat arbobi Mark Porkiy Katon uzining «Agrikola» (Dexkonchilik xakida») asarida kullagan bulib, u madaniyatni yerga ishlov berish usimliklar yetishtirish, xayvonlarni parvarishlash kabilarni, cu l t o r iborasini esa — yerga ishlov beruvchi, ziroatchi, chorvador, ya’ni kishlok fukarosi va dexkonni ifodalash uchun kullagan. Shu bilan birga, yunon mutafakkiri Mark Tulliy Kikeron «madaniyat» tushunchasini ma’rifatlilik tarbiyalilik tarbiyachi, ustoz ma’nosida xam ishlatgan. Umuman olganda, kadimgi Yunonistonda Yevropa madaniyati an’analariga asos solingan bulib, xozirgi kunda madaniyatshunoslik ilmining asosiy tushunchalarini ilk bor ana shu yunonrim mutafakkirlari ta’riflagan edilar. «Madaniyat» tushunchasining eng kadimgi ma’nolarini kadimgi grek polisi misolida talkin kilish mumkin. Polis — nisbatan kam axoli yashaydigan shaxar. Ammo polisning uzagini tashkil etuvchi axoli uning fukarolari bulib, polisning uzi davlat xisoblangan. Ana shunday shaxardavlatda «madaniyat» xam «tarbiya», xam «ibodat» bulgan. Antik polisda murgak boladan yetuk erkakni tarbiyalash jarayonini yunonlar «paydeyya» (pai s — bola) tushunchasi orkali ifodalaganlar. Yunoncha «paydeyya» atamasi bevosita tarbiyalash, ta’lim berish ma’nosini, kengroktalkinda esa ta’lim, ziyolilik ma’rifat, madaniyat ma’nosini xam anglatadi. Yunonlar shunday ta’lim tizimini yaratdilarki, uning asosida inson ma’lum soxaning bilimdoni emas, balki kadriyatlarni uzida chukur mujassam etgan yetuk shaxs sifatida shakllanadi. Kadimgi davrga xos bulgan madaniyatni bunday tushunish zamirida madaniy tarakkiyot maksadi xisoblangan inson ideali yotadi. «Greklarning madaniyat ђ oyasisiz tarixiy davr sifatida kadimgi dunyo xam, ђ arbiy Yevropa madaniyat olami xam b њ lmas edi» (V. Yeger). Madaniyat xakidagi bilimlar shundan sung kulturfilosofiya, ya’ni falsafiy madaniyat doirasida rivojlandi. Madaniyat falsafasi (kulturfilosofiya) falsafaning madaniyatni falsafiy kategoriyalar borlik ong, jamiyat, shaxs kabilar nuktai nazaridan urganuvchi mustakil yunalishidir. X VIII— X I X asrlarda mada - niyat muammolari madaniyatning tarixiy rivojlanishi, inson va jami yat xayotida madaniyatning tutgan urni xamda moxiyat mazmuni nuktai na zaridan madaniyat falsafasi doirasida maxsus kurib chikildi 11 . Bugungi kunga kelib madaniyatni yaxlit xodisa sifatida urganish tarix filolo giya, psixologiya, siyosat, xukuk va boshka fanlar doirasida amalga oshirilmokda. Binobarin, madaniyatni urganish, bir tomondan, fanlararo tadkikot soxasiga aylanib borayotgan bulsa, ikkinchi tomondan esa, madaniylashtirish falsafiy fikr yuritishning mustakil uslubiga aylanmokdaki, buning natijasida madaniyat falsafasi falsafa «ba ђ ri»dan ajralib chikib (u bilan «kondosh» (nazariy) alokalarni 11 Каранг: Кравченко А. И. Культурология. М., 2001. — С. 32. х yukotmay), kulturologiya (madaniyatshunoslik) faniga aylanib bormokda. Bugungi kun nuktai nazaridan, madaniyatshunoslik va madaniyat fal safasini aloxida aloxida talkin etishimizga tugri keladi. Madaniyatshu noslik — madaniy borlikning kelib chikishi, rivojlanishi va uni uzida aks etgiruvchi ijtimoii ong soxalarining uzaro alokadorliklarini urganuvchi fan. Demak madaniyat falsafasi madaniy borlikning falsafiy talkini bulsa, madaniyatshunoslik — madaniy borlikni xar tomonlama urganuvchi ilm soxasi, ukuv fani xisoblanadi. Madaniyat falsafa si madaniyatshunoslik ilmining ruxi, «kalbi» bulsa, madaniyatshunos lik madaniyat falsafasining amaldagi kurinishidir. Madaniyat falsa fasi xozirgi zamon ilm fan va madaniyati yutuklaridan kelib chikdan xolda mavjud madaniy borlikda falsafiy rux baxsh etish demakdir. «Madaniyat falsafasi» tushunchasini X I X asr boshida nemis romantigi A. Myuller fanga kiritgan bulsa, undan keyin Ya. Burkxardt «mada niyat tarixi» tushunchasini xam ilmiy muomalaga kiritdiki, natijada madaniyat xakidagi barcha karashlar uzining tarixiy utmishiga ega ekanligi xam olimlar tomonidan e’tirof etildi. Madaniy borlik va uning in’ikosi bulgan madaniyat falsafasi, ya’ni madaniyatshunoslik ilmi rivojining tarixini kuyidagi davrlarga bulish mumkin: 1) Kadimgi davr (mil. av. davr mil. V asr); 2) Urta asrlar davri (V- X VI asrlar); 3) Yangi davr ( X VII- X I X asrlar); 4) Eng yangi davr ( XX — XX I asrlar). Madaniyatshunoslik (kulturologiya) mustakil fan sifatida yangi klassik falsafa ( X I X asr oxiriXX asr boshi falsafasi) doirasida shakllana boshladi. Madaniyat xakidagi tasavvurlar (madaniyat falsafasidan tashkari) kulturantropologiya va madaniyat sotsiologiyasi doirasida xam rivojlandi. «Kulturantropologiya» atamasi «kultura» (ishlov berish, parvarishlash, tarbiyalash) xamda yunoncha «antropos» (odam) va «logos» (fan) suzlaridan yasalgan bulib, madaniylashgan odam xakidagi fan degan ma’noni bildiradi. Kulturantropologiya — Ђ arb etnografiyasidagi yunalishlardan biri bulib, unda mazkur fanni ifodalash uchun boshka atama «antropolo - giya» («inson xakidagi fan») atamasi kullaniladi. Antropologiya deganda, inson xakidagi bilimlarning jami majmui, shu jumladan jismoniy antropologiya, paleoantropologiya, etnik va individual psixo - logiya xamda «yovvoyi odamlar» xayotini tavsiflash bilan shugullanuvchi «etnologiya» tushuniladi. Bundan tashkari, jismoniy antropologiya, arxeologiya kabilarni chetda koldirib, etnologiya nazariyalarini mustakil kurib chikishga urinishlar xam buldi. Garchi «kulturologiya» atamasi ancha keyin paydo bulgan bulsada, etnografiya fani, olimlarning fikricha, X I X asrning 60—70- yillarida vujudga keldi va rivojlandi. Bu davrda etnografiya ma’lumotlariga asoslangan va kuchli kulturologik xususiyatga ega bulgan umumiy konsepsiyalar yaratilganidan dalolat beruvchi madaniyat tarixiga doir klassik asarlar paydo buldi. Tadrijiylik xususiyatiga ega bulgan ilk konsepsiyalardan birining muallifi Eduard Bernett Teylor edi. U uz tadkikotlarida ibtidoiy odam madaniy xayotining keng manzarasini yaratdi. Uning asosiy ilmiy ishlaridan biri «Ibtidoiy madaniyat» deb ataladi 12 Uzining bu asarida Teylor juda katta etnografik materialni urganish asosida ibtidoiy madaniyatning muayyan elementlarini ta’riflab bergan, shuningdek uni yaxlit talkin etgan va «animizm» nazariyasi bilan asoslab bergan («Animizm» — ibtidoiy odamning tabiat jonlanishiga bulgan ishonchi, uning atrof muxit bilan uzaro munosabatlariga doir jami amaliy tajribasini uzida mujassamlashtiradi). Tadrijiyotchi sifatida Teylor insoniyatning «yovvoyilik»dan «sivilizatsiya» sari tarakkiyot yulidagi madaniy birligi va bir xil rivojlanishini kursatib berishni uz oldiga bosh maksad kilib kuydi. Umumiy madaniyat nazariyasini aloxida bilim soxasi sifatida shakllantirish mumkinligi va zarurligi juda kup marta idrok etilgan. «kulturologiya»ni yaratishga kul urgan dastlabki olimlardan biri amerikalik tanikli kulturantropolog Lesli Uayt bulib, u «kulturo logiya» atamasidan «madaniyat xakidagi fan» atamasining sinonimi si fatida foydalanishga asos solgan. «Madaniyat» tushunchasi, Uayt talkiniga kura, vokelikning aloxida ob’ektini, ijtimoiy xodisalarning aloxida turkumini kamrab oladi. Madaniyat tizim sifatida individdan ustun turadi: «Madaniyat uziga xos atamalar bilan tushuntirilishi kerak balki 12 Каранг: Tyilor Е. Primitive culture. N.Y., 1958. bu ajabtovur tuyular, ammo insoniyatni urganishning bevosita ob’ekti inson emas, balki madaniyatdir» 13 . Madaniyat, L. Uayt nazarida, aloxida odamga va odamlar jamoasiga boglik bulmagan, fakat rivojlanishning ichki manti ђ iga buysunuvchi ob’ektiv tuzilmadir. Mazkur ob’ektiv tuzilmani individlarga murojaat etmasdan kurib chikish lozim. Uyushgan yaxlit tizim sifatida madaniyatda u uch kichik tizimini ajratadi: — birinchi (texnologik) tizim insonning tabiat bilan uzaro munosabatlarini, uning texnika vositalari va mexnat kurollaridan, yashash joylarining turlari kabilardan foydalaiishini ifodalaydi; — ikkinchi (rasmiy) tizim ijtimoiy munosabatlarni va ularga mos bulgan xulk-atvor tiplarini, shuning dek karindoshlik iktisodiy, siyosiy, xarbiy, estetik va boshka munosabatlar tizimlarini uz ichiga oladi; — uchinchi (mafkuraviy) tizim goyalar, e’tikdklar, urfodatlar va xar xil bilim turlarini kamrab oladi. Kulturantropologiya deganda, ba’zan «Britaniya ijtimoiy antropologiyasi» nomini olgan xozirgi zamon ingliz ilmiy maktablari xam tushuniladi. Bu urinda mazkur maktabning yirik vakillaridan biri Bronislav Malinovskiy nomini aytib utish lozim. Malinovskiy madaniyatning takdirida ijtimoiy institutlarning urni va axamiyatini (funksiyasini) tadkik etgan. Madaniyat institutlaridan birining buzilishi ijtimoiy uzaro ta’sir tizimining buzilishiga olib keladi. Malinovskiy «madaniyat» tushunchasini birinchi uringa kyadi xamda ijtimoiy alokalar va ijtimoiy nazorat shakllarini taxlildan utkazadi. Madaniyat — an’anaviy jamiyatda amalga oshiriluvchi ijtimoiy nazorat usuli, 13 White L. The science about culture. ~ Washington, 1943. — P. 21. xayotning uziga xos madaniy andozasi demakdir. Madani yat insonning asosiy (tabiiy) extiyojlari negizida tarkib topadi. Insonning ishlab chikarish soxasidagi extiyojlari xam mazkur extiyojlari bilan uzviy boglikdir. Asosiy va ishlab chikarish extiyojlarini kondirish usullari turli madaniyat tiplari uchun xar xil, xar bir madaniyat esa ijtimoiy tizim sifatida uziga tegishli extiyojlarni kanoatlantirishga yetarlidir 14 . Madaniy antropologiyani urganish shuning uchun xam muximki, u madaniyat nazariyasi uziga xos madaniyatga ega bulgan etnik jamoalarni urganishini kursatadi. Madaniyat nazariyasi katta etnografik materi alga tayanishi xamda ularning evolyusiyasi, uzaro munosabatlari va rivojlanishini tavsiflash uchun bashorat kilish xususiyatiga ega bulishi lozim. «Evropa tanazzuli» nomli mashxur asarning muallifi Osv ald Shpengler madaniy tarixiy aylanish goyasini ilgari surdi: xar bir madaniy organizm vujudga kelganidan sung tabiiy doiradan utadi, uz ravnakiga yetgach tanazzulga uchraydi va sivilizatsiya shaklida uzining tabiiy nixryasiga yetadi. Yevropada bunday yuksakliklarga erishgan sivilizatsiya Yevropaning tanazzulidan dalolat beradi. Shpengler bunda biz yukorida kayd etib utgan katta etnografik materialga tayanadi va yetukligi jixatidan teng madaniyatlar kupligi xakidagi ta’limotni rivojlantirishda madaniy antropologiyani ta’riflab utadi. Shpenglerning fikricha, bunday madaniyatlar sakkizta bulib, Misr madaniyati, Xind madaniyati, Bobil madaniyati, Xitoy madaniyati, Vizantiya - arab madaniyati, Garbiy Ye vropa madaniyati, Janubiy Amerikadagi Mayya madaniyati kabilarni kamrab oladi. 14 Каранг : Malinovskiy В . Culturaanthropology. — London, 1957. — P. 112. Tarixiy rivojlanish xakidagi yevropotsentristik tasavvurlar negizida shakllangan barcha xalklar uchun universal tarixiy tarakkiyot yuli goyasiga Arnold Toynbi kattik zarba berdi. U juda katta faktik material asosida tarixiy jarayonni aniklashga xarakat kildi va inso niyat ijtimoiy tashkilotining shakllari xilma xil degan xulosaga keldi. Tarixiy jarayon kup jixatdan ju ђ rofiy shart-sharoitlar bilan boglik, bu esa xar bir sivilizatsiyaning betakror kiyofasini belgilaydi. Ammo tarixiy rivojlanishning barcha boskichlaridan utish xamma sivilizatsiyalarga xam nasib etavermaydi, ularning ayrimlari ravnak topishga ulgurmay xalok buladi, ayrimlari esa tarak љ iy etish bos kichlaridan birida uzok tarixiy muddatga rivojlanishdan tuxtaydi. Rus olimi N . Y a. Danilev sk iy madaniyatlarning tarixiy xilma-xilligi va ichki mazmuni xar xilligi muammosiga xakkoniy boshlangich koida deb karaydi. Uning fikricha, tarix butun uzligi bilan mavjuddir, tabiat bilan va bir-biri bilan tinimsiz kurash olib boruvchi etnik jamoalarning, aloxida, maxalliy «madaniy tarixiy» tiplarning («sivilizatsiyalarning») mavjudligi tarixiy vokelikdir. XX asrning yirik sotsiolog va kulturologlaridan biri P. A Soro kin madaniyatning uch tipini e’tirof etadi: — xissiy madaniyat (unda vokelikni xissiy idrok etish ustunlik kiladi); — ideatsional madaniyat (ratsional fikrlash ustunlik kiladi); — idealistik madaniyat (intuitiv bilish ustunlik kiladi). «Xozirgi zamon madaniyati» tushunchasi madaniyatning inkirozini, inson va tabiat uykunligiga erishish mumkin emasligini anglab yetish jarayonida yuzaga keldi. Mazkur uygunlikning ratsional asoslarini izlashdan voz kechildi. Xayot falsafasi zamirida shakllangan «madaniyat» tushunchasi kulturologiya nazariyasining rivojlanishiga kuchli ta’sir kursatdi. Madaniyat inkirozi uning ichki birligining buzilishi, ilgari yakdil bulgan ђ oya va kadriyatlarining bir-biriga karshi kuyilishi sifatida anglab yetildi (neokantchilar V. Vindslband va G. Rikkert). Ilgari mavjud bulgan va rivojlanishda davom etayotgan madaniyat ning falsafiy nazariyalaridan farkli ularok, katta etnografik ma terial va «dala antropologiyasi» ma’lumotlariga tayanuvchi muayyan ant ropologik tadkikotlar paydo buldi. Ammo falsafa madaniyatni anglab yetishga nisbatan bir kator yondashuvlarni taklif kildi. Ularning ba’zilariga tuxtalib utamiz. E. Kassirer uz asarlarida madaniyatning ramzi xossalarini aniklab, kuyidagi fikrlarni bayon etadi: «Insonni kurshab olgan narsalarning aynan ramzii axamiyati va xarakatlar simvolikasi madaniyat dunyosini namoyon etadi, ya’ni yagona predmet butun bir xodisalar turkumining ramzini ifoda etadi, uning vakili bulib xizmat kiladi xamda insonning dunyoga nisbatan munosabatini belgilab beradi». Y . X ey zingening uyin bilan boglik madaniyat nazariyasi xozirgi zamon «madaniyat» tushunchasi uchun aloxida axamiyatga ega. Xyoyzinge uyinni madaniyatning negizi va manbai deb xisoblaydi. U uyin madaniyatdan ilgari paydo bulganini, uning asosiy jixatlarini xayvonot olamida kuzatish mumkinligini kayd etadi. Shunga karamay, uyin biolo giya chegarasidan chetga chik љ an va inson ratsional faoliyatining barcha shakllarida — san’at, falsafa, xukuk va boshkalarda ishtirok etadi. Deyarli xar bir inson «madaniyat» suzini ishlatadi. Ammo unga xamma xar xil ma’no beradi. Madaniyatning kuplab ta’riflari xamda uni tushunish va baxolashga nisbatan kuplab yondashuvlar mavjud. AKSh kulturologlari Alfred Kreber va Klayd Klakxo madaniyatga berilgan ta’ - riflarning yuzdan ortigini taxlildan utkazib, ularni kuyidagi turkumlarga ajratganlar: — tavsifiy ta’riflar asosan madaniy antropologiya asoschisi E. Teylorning konsepsiyasiga borib takaladi. Bunday ta’riflarning moxiyati kuyidagicha: madaniyat — barcha faoliyat turlari, urf odat va e’tikodlar yigindisi; u odamlar yaratgan jamiki narsalarni (kitoblar, tasviriy san’at asarlari kabilarni), tabiat va jamiyatga moslashish y њ llarini, til, an’analar, muomala tizimi, axlok, dinni uz ichiga oladi; — tarixiy ta’riflar kishilik tarakkiyotining oldingi boskichlaridan meros bulib uttan an’analar va ijtimoiy merosning jamiyatdagi urniga ypgy beradi, ya’ni madaniyat tarixiy rivojlanishning natijasi bulib, odamlar yaratgan va avloddan avlodga utib kelayotgan jami ki sun’iy narsa xodisalar: kurollar, ramzlar, tashkilotlar, umumiy faoliyat, karashlar va e’tikodlarni uz ichiga oladi; — normativ ta’riflar kabul kilingan koida va normalarning axamiyatiga ypgy beradi. Bunday ta’riflar majmuida madaniyat asosan individning ijtimoiy muxit bilan belgilanuvchi turmush tarzi deb baxolanadi; — kadriyatlar bilan boglik ta’riflarda madaniyat odamlar guruxlarining moddiy va ijtimoiy kadriyatlari, institutlari, urf odatlari va xulk atvorining ifodasidir. — psixologik tariflar insonning muayyan muammolarni psixolo gik jixatdan kanday xal kilishiga boglik. Madaniyat — tabiiy muxit va iktisodiy extiyojlarga insonning aloxida moslashuvi, u bunday moslashuvning barcha natijalaridan tarkib topali; — ijtimoiy pedagogik ta’riflarga kura, madaniyat ~ insonga bio logik (genetik) jixatdan meros bulib utmaydigan, balki inson urganadigan (ijtimoiylashish jarayonida orttiradigan) xulk atvor; — strukturaviy ta’riflar uyushtirish yoki modellashtirish jixatlarining muximligini kayd etadi. Ularga kura, madaniyat bir-biri bilan xar xil tarzda boglik . bulgan belgilar tizimi bulib. Insonning asosiy extiyojlari atrofida uyushgan madaniyatning moddiy va nomoddiy belgilari madaniyatning uzagi (modeli) xisoblanuvchi ijtimoiy institutlarni tashkil etadi; — mafkuraviy ta’riflarga kura, madaniyat — aloxida xarakatlar, ya’ni suz yoki taklid yordamida indivildan individga utuvchi goyalar okimi; — ramziy ta’riflarga kura, madaniyat — ramzlarni kullashdan iborat yoki bunga boglik bulgan turli xodisalar (moddiy predmetlar, xarakatlar, goyalar, sezgilar) ning uyushganligi. Yukorida sanab utilgan ta’riflar turkumlarining xar biri mada niyatning kaysidir muxim jixatlarini kamrab oladi. Darxakikat, u inson xulk-atvori va jamiyat faoliyatining maxsulidir. Madaniyat tarixiydir. U modellar, goyalar, kadriyatlarni uz ichiga oladi va ramzlarga asoslanadi. Ya’ni u insonning biologik komponentlarini uz ichiga olmaydi va biologik irsiyatdan farkli mexanizmlar orkali insondan insonga utadi. Nixoyat u muayyan individlar tomonidan extiros (emo kiya) asosida idrok etiladi. Madaniyat xakidagi karashlar xilma-xilligiga karamay, ularda madaniyatni tadkik etuvchilarning barchasini birlashtiradigan bir umumiy jixat mavjud. Bu umumiylik — «madaniyat» suzining dastlabki ma’nosi. Lotinchadan tarjimada u ishlov berish, yetishtirish, parvarish kilish, yaxshilash degan ma’nolarni bildiradi. Vakt utishi bilan u kadriyatlarni yaxshylash, takomillashtirish, yaratish ma’nosida kullana boshlandi. Xush, «madaniyat» tushunchasining mazmuni kanday? Birinchidan, madaniyat fakat inson tomonidan yaratilgan yoki yaratilayotgan narsalarni — inson faoliyatining turlari va shakllarini, mazkur faoliyat maxrullari va u bilan boglik munosabatlarni uz ichiga oladi. Binobarin, bu nuktai nazardan, madaniyat tabiatning aksi, in’ikosi, sun’iylikning tabiiylikka ziddi sifatida idrok etiladi. Ikkinchidan, madaniyat jamiyatga muvofik kelishi xam, muvofik kelmasligi xam mumkin, zero insonning xayotiy faoliyatida aynan tabiiy omillar muxim urin tutadi. Uchinchidan va eng muximi, aynan insonni «parvarishlash», tarbiyalash, ustirish, ya’ni biologik jixatdan emas, balki ijtimoiy jixatdan shaxsga aylantiruvchi munosabatlarni shakllantirish madaniyatning mazmunini tashkil etadi. Binobarin, fakat insonni, uning xususiyatlari va ijodiy imkoniyatlarini rivojlantirishni uz oldiga maksad kilib kuygan faoliyat usuli, shakli va natijasigina tom ma’noda madaniy mazmunga ega. Mazkur jarayonda insonning uzini uzi rivojlantirishi uchun yaratilgan fao liyat tizimlarigina madaniyatga taalluklidir. Shunday kilib, biz madaniyatni insonning tabiatni (uning barcha kurinishlarida) uzgartirish borasidagi aklga muvofik faoliyati, shuning dek mazkur faoliyatnipg moddiy va ma’naviy soxalarda ifodalangan, uz aksini topgan natijasn deb tushunishimiz mumkin. Madaniyatni falsafiy jixatdan tushunish va asoslashning bosh masalasi madaniy borlikni «madaniyat» tushunchasining substansiyasi sifatida idrok etishdan iboratdir. Masalaning shu tarzda xal etilishiga karab, kupchilik faylasuf va madaniyatshunos olimlar madaniyatga moddiy va ma’naviy mexnat maxsullarida, ijtimoiy normalar va muassasalar tizimida, ma’naviy kadriyatlarda, odamlarning tabiatga nisbatan, bir-biri bilan va uziga nisbatan munosabatlarida ifodalangan inson xayotiy faoliyatini uyushtirish va rivojlantirishning uziga xos usuli deb ta’rif beradilar 15 . Madaniyat — ijtimoiy xayotning turli soxalaridagi odamlar faoliyatining natijalari mustaxkamlanuvchi va avloddan avlodga yetkaziluvchi moddiy va ma’naviy kadriyatlarning, shuningdek ularni yaratish usullarining majmui demakdir. Madaniyat jamoa faoliyat kursatadigan xamda uning uzi yaratadigan muxitdir. Bu muxit anik mavjud bulib, uni «ulchash» mumkin. Ya’ni mazkur muxit uzining xolatini tavsiflovchi ma’lum ulchovlarga ega. 15 Каранг: Философский словарь/ Пол. рад. М. М. Розенталя. М., 1972. С. 196 - 197. Falsafa fanlari doktori Miraxmad Abdullaev shunday deb yozadi: «Jaxon adabiyotida madaniyatga ijtimoiy muxitning muxim elementi sifatida karaladi va shu asosda xozirgi kunda unga uch yondashuv yuzaga keldi: insoparvarlik faoliyatli pa kadriyatli. Madaniyatga ushbu yondashuvlar asosida shunday xulosa chikarish mumkin: madaniyat moddiy va ma’naviy mexnat maxsuli shaklida ijtimoiy norma va tashkilotlar tarkibida, ma’naviy kadriyatlarda, kishilik va tabiat munosabatlari tizimida, uzaro va uzuziga munosabatlar bobida, inson xayotiy faoli yatini uziga xos tashkil etish va rivojlantirishdir» 16 . Uzbekiston Respublikasining Prezidenti I. A. Karimov milliy madaniyat va jaxon madaniyatining axamiyatiga baxo berib, kuyidagilarni ta’kidlaydi: «Milliy va jaxon madaniyatining eng yaxshi namunalarini kengtargib kilish va ommalashtirish yosh avlodni, xozirgi yoshlarimizni ma’naviy tarbiyalashning asosi bulmoga kerak» 17 3 . Madaniyat «yuksak» yoki «past» bulishi, Yevropa yoki Osiyo madaniyati tarzida farklanishi, «varvarlik» ka karshi kuyilishi mumkin, ammo «madaniyatsizlik» xam madaniyatning ma’lum xolati xisoblanishini unugmaslik kerak Madaniyatni tabiiylikka, kolaversa, sivilizatsiyaga karshi kuyish mumkin (A. Shveyker), ammo boshka kontekstda va boshka zamonda. «Madaniyat» atamasini bunday kullash uchun boshka ta’rifni uylab topish talab etiladi. Ungacha esa madaniyatning yukorida keltirilgan ta’rifidan foydalaiish taklif etiladiki, unga kura, falsafa dunyoni idrok etishning kuplab 16 Абдуллаев М. Жамиятнинг янгиланишида маънавият ва маърифатнинг урни // Мустакиллик ва ижтимоий тараккиёт. Т., 1998. 138 6. 17 Каримов И. Л. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари. Т., 1997. 150 6. usullaridan biri sifatida, umuminsoniy ong xodisasi, madaniyat xodisasi xisoblanadi. Ong uz tuzilishiga kura bir xil emas. Ong tuzilishi ma’lum elementlar krrishmasini emas, aynan tizimni tashkil etadi. Tizim esa ma’lum konunlarga kura uzaro ta’sirga kirishuvchi elementlar majmui demakdir. Bu uzaro ta’sir mazkur elementlarning xossalariga prinsipial boglik bulmagan xodisalarni yuzaga keltiradi. Umuman olganda, tizimning ta’rifi, ongning va umuman dunyoning ichki tizimliligi dunyoning birligi prinsipidan va «uzaro ta’sir» tushunchasidan keltirib chikarilishi lozim. Xozirgi zamon nuktai nazaridan tizimga eng yaxshi misol kilib organizmni olish mumkin. Tizimning antitezisi — xisoblanadigan korishma — tizimning buzilishi xodisasiga misol buladi. Elementlarning uzaro ta’sirini fikran nolgacha kichraytirsak sistema uning tipologiyasi nuktai nazaridan oddiy katorlar joylashishiga, korishmaga aylanadi. Dastlabki karashda ongning xar xilligini uning elementlari yoki «tarkibiy kismlari» joylashgai katorlarda kurib chikish mumkin, ya’ni ongni belgilovchi yoki tizim xosil kiluvchi kismlarning tuplami mavjud bulib, ular birgalikda umuminsoniy ong yoki madaniyatni: soglom fikr, xukuk, din, siyosat, fan, etika,ijod maxsuli tashkil etadi. Madaniyat madaniy borlikdagi uzaro ta’sirga kirishuvchi kism larning yagona tizimi bulgani tufayli, mazkur tizimni tavsiflash uchun oddiy katorlar joylashishining uzi yetarli emas. Madaniyatning ushbu elementlari mukarrar ravishda kamida ikki pogonadan iborat bulgan tuzilmaga joylashadi. Aslida, bu pogonalar kuprokbulishixammumkin, ammo xozircha ularning ikkitasini kayd etish kifoya. Xullas, madaniyat elementlarining uzaro ta’siri natijasida ular orasida asosiy kism — madaniyatning umumiy xususiyatini belgilovchi yetakchi element ajraladi. Demak madaniyatni — madaniy borlikning in’ikosi bulgan ijtimoiy ong shakli sifatida kuyidagi sakkizta arxetipini yoki kulturotiplarini ajratish imkonini beradi. Bu sakkiz arxetipdan beshtasi madaniyat tarixida «ruyobga chikarilgan» bulib, ular turmush madaniyati, afsonayaarga asosyaangan madaniyat, xu’ukiy madaniyat, diniy madaniyat va siyosiy madaniyatdan iborat. Ilmiy mada - niyat, axpokiy madaniyat va «yaratuvchi madaniyat» kabi madaniyatning uch arxetipi tarixda «sof kurinish»da xali kayd etilmagan. Nafsilamrini aytganda, kulturotiplarga ularning tarkibidagi yetakchi element nomi berilgan. Madaniyatning barcha arxetiplari bir xil elementlar tuplamidan tashkil topadi. Barcha elementlar xar bir arxetipda mavjuddir. Arxetip uning tarkibidagi elementlarning uzaro joylashishi bilan belgilanadi, ammo bunda birorta xam element tizimdan tushib kolmaydi. Madaniyatda tizim xosil kiluvchi sakkiz elementning xar biriga aloxida ta’rif berish urinli bular edi, ammo kismlar uz xolicha xar bir arxetip ichida uzaro teng bulmay, ularning «salmogi» arxetipdan arxetipga utgan sari uzgarib boradi. Yana bir muxim masala bulgan madaniyat tipologiyasini tuzish uchun sakkiz element zarurligi va yetarliligining isboti xozircha chetda kolib kelayotir. Turmush madaniyatida individlarning shaxsiy sub’ektiv tajribasiga asoslangan xayot manti ђ i yetakchilik kiladi. «Men kurganman» degan da’vo «men eshitganman» degan da’voga љ araganda deyarli xamisha ishonchlirokdir. C O F JIOM fikr uchun «bundan sung» xamisha «buning natijasida» degan ma’noni bildiradi va bundan boshkasi maxsus isbottalab etadi. S OGLOM fikr uchun egallangan bilimlar uzgarmas xususiyatga ega bulib, xamma narsa tushunarli buladi. U kat’iy va mantikan mutanosibdir. S OGLOM fikr kuzatuvchan emas, balki faoldir. Maishiy ongda ongning barcha tashkil etuvchi kismlari «rivojlanmagan», «shaklsiz» kurinishda mavjud. Mif — afsona va rivoyatlar, xukukiy an’analar, din, magiya pa akidaparastlik kurinishida, siyosat — yashash uchun kurash tarzida, fan — primitiv texnologiya kurinishi da ishtirok etadi. Maishiy ong etikasi «nima yaxshiyu, nima yomon» degan sub’ektov tasavvurga xamda «uzimniki — birovniki» dualizmiga asoslanadi. Yaratuvchi ong turmushni buyab kursatishda namoyon buladi. S OGLOM fikr ongning kolgan elementlaridan ustuvordir. U birlamchi asos bulib xizmat kiladi. Keyingi arxetip, ayni chogda bu mif, SOGLOM fikrning xomiyligi va cheklashlaridan kugulib, uzining bugun jozibasi va bupkligi bi lan namoyon buladi. S OGLOM fikr yukolmaydi, u mifga xizmat kilishda davom etadi, ammo mifologik ongda barcha ziddiyatlar uning foydasiga emas, balki dunyoni yaxlit, uygun va obrazli idrok etish foydasiga xal buladi. Bunda mif akldan kura kuprok xissiyotni, sezgini kondirishga xarakat kiladi. Mifologik ong tarixiy nuktai nazardan yetakchi siyosiy ongdagi «izlar»dantashkari moddiy kurinishda, avvalambor, matnlar kurini shida ancha boy «madaniy izlar» koldirgan birinchi arxetipdir. Fan bilan falsafani, bilim va donishmandlikni ajratish an’anasi ana shu matnlardan boshlangan. Ammo matnlarni urganishda biz ma’lum ongarxetipining refleksiyasiga duch kelishimizni nazarda tutish lozim. Ayni xolda xam biz mifologik ong fan va falsafa xakida fikr yuritayotganini kuramiz. Mif nuktai nazaridan, u ongni uzida mujassamlashtirgan, unda xamma narsa: bilim xam, donishmandlik xam, ezgulik xam, guzallik xam mavjud. Usiz xech narcha xech kanday ma’noga ega bulmaydi. Boz ustiga, xali aloxida, mustakil madaniy xodisa sifatida shakllanib ulgurmagan fan xam uzini anglab yetmagan edi. Mif xomiyligida umadaniyatning kolgan elementlari singari uz tarkibiy kismlarini mifologik ongning butun «vujudi»ga bajonidil singdirdi. Fakat dominantagina ongning kolgan elementlariga ma’no berishga kodir. Keyinchalik din dominanta bilan ongning kalgan elementlari urtasidagi munosabatlar muammosini «falsafa iloxiyotning xizmatkoridir» mazmunidagi jumla bilan xal kildi. Ongning biron-bir elementi uzining mustakilligi va uziga kat’iyligini, ya’ni uzining kuchini anglay boshlashi bilan u «taxtga da’vogar» bula boshlaydi. Buni, jumladan, mifni astasekin sikib rib, uni ongning kolgan elementlari darajasiga tushirgan U&KU solida kuzatish mumkin. Ong guyoki barcha uz elementlarining mustaxkamligini navbatma-navbat sinovdan utkazadi va ularga dominanta si fatida kuchini sinab kurish imkonini beradi. Din ongning negizi emas, boryugi shaklga solingan, rasmiylashtirilgan e’tikod ekanligi oydinlashishi uchun diniy ongning bir necha asr xukm surishi talab etildi. Gegel bu jixatlarni tushunchalar, muxim urfodatlar va rasmrusumlar deb atadi. Kolgan xammasi ong - ning boshxa katlamlariga tegishli bulib, ularning xar biri uz soxasida tez va soz ish kuradi. Xar bir ishning uz asbobi bulishi lozim. Ongning navbatdagi arxetipi — siyosiy, anikrok aytganda siyosiy sentristik pragmatik ong — «din fukarolarning shaxsiy ishidir» deb e’lon kilib, dinni uz urniga kuydi. Siyosiy sentristik arxetipni falsafiy nuktai nazardan tavsiflash ancha kiyin kechdi, zero, birinchidan, «bunga xali erta» edi; ikkinchidan, xozirgi zamon fanining uzi mazkur arxetip ichida joylashgan. Xozirgi kunda xukm suruvchi arxetipni belgilash uchun «siyosat» suzi tanlandi. Anglashilmovchilik va xar xil talkin kilishga yul kuymaslik uchun nisbatan betaraf suztanlansa, maksadga muvofik bular edi. Tabiiyki, arxetipni bel gilash uchun suz tanlashda davlatni boshkarish bilan 6 OEPIK amaliy faoliyat nazarda tutilmagan. Ammo «davlat» siyosatning tub negizlaridan biri ekanligini kayd etib utish lozim. Siyosat boshdan oxirigacha pragmatizm bilan sugorilgan. U tajribaga va soglom fikrga tayanadi. Shu jixati bilan u ibtidoiy maishiy ongga yakin. Uning negizini maksadga muvofik faoliyat tashkil etadi. Xush, siyosat kaysi maksadlarga muvofik ish kuradi? Maksadlarning okilonaligini kim aniklaydi? Kuyilgan maksadlarga erishish uchun insoniyat nima kilishi kerak? «Maksad» tushunchasini taxlildan utkazishda bunga nisbatan ikki yondashuv mavjudligini nazarda tutish joiz: 1) maksad — bu tizimning zarurat takrzosidan kelib chikib intiluvchi uning «oldindan bilingan» muayyan yakuniy xolati. Tizim tanlash imkoniyatiga ega emas. Bu nuktai nazardan inson — faxat maksadga muvofik mavjudot. Utgan davrlarda insonning maksadlari unga tashkaridan — xudo, shayton va boshxalar tomonidan ta’riflab berildi, inson uz maksadlarini uzi ta’riflamadi. Xush, nega inson uz maksadini uzi belgilovchi mavjudotga aylana olmaydi? Uz maksadlarini uzi ta’riflashiga insonga nima xalaxit berdi? Vaxolanki, siyosiy ong bunga zamin xozirlagan, inson aloxida maksadlarni ta’riflash va ularga erishishga kodirligini namoyish kilgan; 2) uz maksadini uzi belgilovchi mavjudot nuktai nazaridan, maksad u yoki bu darajada yakinlashishga intilishi lozim bulgan tizim xolatining modelidir. Bunday yondashuvda maksadga erishish zarurat takozosi xisoblanmaydi. Umuman, maksadga erishishning xech kanday kafolati mavjud bulmaydi. Nafsilamrini aytganda, umuman maksad kuyilishining xam kafolati bulmaydi; bordiyu maksad kuyilgan bulsa, bu «tugri» maksadligining xech kanday kafolati bulmaydi. Bu xolda uz oldimizga maksad kyib, unga erishishdan taishkari, mazkur maksadning «zararli» ekanini tushungudek bulsak unga erishishdan voz kechishimiz xam mumkin. Masalan, milliy suverenitet goyasining «milliy» va «suveren» texnologiyalar faoliyatining global okibatlari bilan boglik masalalaridan voz kechishimiz mumkin. Bu urinda ijobiy misollarni xam, salbiy misollarni xam topish mumkin. Atmosferaga energetika issikligining ta’siri yuksak texnologiyalarga asoslangan iktisod uchun xam, primitiv iktisod uchun xam bir xilda zararli deb faraz kdlaylik Yoki, aksincha, global aloka tizimlarida «suverenitet»ning yukligi axborot almashish jarayonining barcha ishtirokchilari uchun bir xilda kulaydir. Insoniyat uz maksadlarini uzi erkin va ongli ravishda ta’riflay olmas ekan, u mazkur maksadlardan voz kechishga xam kodir emas. Bu ongning boshka arxetipiga utishgaturtki beruvchi omillardan biri bulishi mumkin. Madaniyatning xar bir arxetipida dominanta dolgan barcha elementlarni uziga buysundiribgina kolmay, uzining nuri bilan azaddan «koron F U » dunyoni yoritadi, Xozirgi siyosiy pragmatik ong bizni xamma narsada maksadni, tizimning intilish lozim bulgan yakuniy xolatini izlash va kurishga majbur kiladi. «Maksad»ning , aytaylik fanga bun day kirishini tubdan notugri va zararli deb bulmaydi. Siesat pragma bilan fanning uzaro ta’siri soxasini, odatda, texnologiya tb ataluvchi soxani, muayyan maksadlarga erishishning muayyan usullarini izlash soxasini vujudga keltirdi. Texnologiya — siyosatning suyukli farzandi. Birinchidan, u shubxasiz foydali; ikkinchidan, u siyosat bilan xayotning mazmuni xakida baxolashmaydi, unga savollar bermaydi, siyosatga tulik kushiladi va «maksad»ga buysunadi. Biotexnologiya, gen injeneriyasi, elektron texnologiyalar. Fan soxalari xisoblanuvchi ixtisosliklarningkatta kismi aslida texnologiyalardir. Masalan, siyosatshunoslik sirasini aytganda, xokimiyat texnologiyasidir. Texnologiyada maksad kuyish mumkin bulibgina kolmay, u zarur va unga erishish mumkin xamdir. Madaniyat elementlari uzok vakt bir-biriga ta’sir etmay turolmaydi. Fanning dunyoni uning birligi va yaxlitligi nuktai nazaridan «tushunish vatushuntirish» istagi uzilkesil unutilgan mifning aks sadosidek tuyuladi. Xozirgi kunda xukmron siyosat boshdan oxirigacha mif elementlari bilan sugorilgan. Masalan, siyosatchilar kezi kelganda siyosat va axlokning «zarur» birligi xakidagi mifdan keng foydalanadilar. Madaniyatning kuchga tulib borayotgan ilmiylik elementi boshka elementlariga «xodisalarning asl xolatini» kursatishga tobora intilib, maydonga dadil chikmokda. Biz ongning ijtimoiyligini yukorida kayd etib uttan edik. Shu sababli sotsium bilan madaniyat arxetiplari urtasidagi alokadorlikka nazar tashlasak maksadga muvofik bular edi. Tuda-tuda bulib kun kechirgan ibtidoiy odamlar maishiy madaniyatning yaratuvchilari va ifodachilaridir. Uru ђ — mifologik madaniyatning ifodachisi. Kadimgi po lis (shaxar davlat) xukukiy madaniyat bilan bokpangan, yukorida zikr etilgan ikki xolatda bulgani singari, bu uzaro alokador; polis xukukiy madaniyatni yaratsa, xukuk polisni shakllantiradi. Dinni madaniyat ning aloxida mustakil arxetipi sifatida etnos, xalk yaratadi va din ta’sirida xalk aloxida ijtimoiy tabakaga birlashadi. Siyosiy ongni uning xal kiluvchi uzagi bulmish «maksad» kategoriyasi orkali ifodalash ma’kulrok. Bu nuktai nazardan Karaganda, siyosat maksad sari xarakatii aiglatadi. Xozirgi kunda siyosiy ong shiddat bilan eskirib borayotganligi kuzatilmokda. Mustabid siyosiy tuzumlarning parchalanishi, milliy chegaralarning shaffoflashuvi, «amaliy siyosat» xamda davlatni boshkarish masalalariga nisbatan fukarolarning befarkdigi xolatlaridan kurinib turibdiki, siyosat «davr ongi»da uzining yetakchi mavkeini boy bermokda. Binobarin, yangi dominanta zarur. Ong arxetipida uzgarish kachon sodir buladi, kelajakda siyosat urnini kaysi arxetip egallaydi — bu xakda bir narsa deyish kiyin 3. Madaniy at v a siy osat : o‘zaro munosabat lar muammosining t arixiy t al љ ini «Siyosat» tushunchasi kadim zamonlarda vujudga kelganligi ma’lum. Siyosat bizgacha yetib kelib, ijtimoiy xayotimizdan teran urin olgan kadriyatdir. Xozirgi zamon tillariga u kadimgi yunon tilidan (poli t ika) kirgan bulib, an’anaviy tarzda davlat va jamoat ishlarini; odamlar, ijtimoiy guruxlar, xalklar, millatlar va davlatlar urtasidagi xokimiyat bilan boglik faoliyat soxasini anglatib keladi. Siyosat — muayyan sub’ektlar urtasidagi xokimiyatga oid munosabatlar ifodasi bulib, bunda ular uz manfaatlarini kondirish uchun xokimiyatga intiladilar yoki xokimiyatdan foydalanadilar. Siyosat xokimiyat yordamida eng muxim umumiy manfaatlarni amalga oshirishga yunaltirilgan munosa batlar majmuidir 18 . Moxiyat e’tibori bilan, siyosat kishilik tarixi va xozirgi davrni xokimiyat omillari bilan boglovchi uziga xos dunyo, «siyosiy inson» ning shakllanishi va rivojlanishi, inson xayoti va faoliyatining tub, umu miy soxalaridan biridir. Siyosatning vujudga kelishi va rivojlanishi siyosiy kadriyatlarning shakllanishi, amal kelishi, saklanishi va namoyon bulishi, siyosiy munosabatlar, boshkaruv va tajribaning 18 Батафсилрок маълумот учун каранг: Одилқориев X . Конституция ва фукаролик жамияти. Т., 2002. 606. yangi shakllariga nisbatan tankidiy munosabatni yengib utishi xamda ularning shakllanishi bilan boglik umumbashariy tarixiy jarayon xisoblanadi. Siyosat bilan madaniyatning uzaro munosabatiga kupincha ќ ayot va mamot, guzallik va xunuklik ezgulik va yovuzlikning kurashi deb karaladi. Siyosatning bunday ifodasini, aftidan, uning bosh muammosini, «yuragi» ni xokimiyat tashkil etishi bilan izoxlash mumkin. Yunon donishmandi Platon uz karashlarida odamzod xokimiyat vasvasasidan xech kachon kutula olmasligini kayd etgan edi. Ammo odamlar xokimiyatsiz yashashi mumkinmi? Yuk mumkin emas. Xokimiyat odamlarning buysunish, buyruk berish yoki tobelik bilan boglik bulgan bir-biriga ta’sir kursatishining aloxida tipi sifatida inson faoliyatining ajralmas kismi xisoblanadi. Biz fakat siyosiy xokimiyat bilan emas, balki iktisodiy, diniy va boshka xokimiyatlar bilan ќ am uzluksiz tuknashamiz. Xokimiyat inson xarakatlarini muvofiklashtirishning ajralmas vositasidir. Biz xokimiyat faoliyatining barcha turlarini ќ am zuravonlik va uzboshimchalik bilan bo ђ layvermaymiz. Siyosatning odamlar takdiriga kursatadigan jiddiy ta’siri sabablarini bu soxada xoki miyat munosabatlarinlng mavjudligidan emas, balki siyosiy xokimiyatning aloxida, ommaviy xususiyatidan kidirish lozim. Davlat xokimiyati ommaviysiyosiy xususiyatga ega bulib, uning asosiy ijtimoiy vazifasi jamiyatni uyushtirish va barchaning irodasini uziga buysundirgan xolda boshkarishdir. Davlat xokimyatining uz irodasini xzgalarga utkazish usullari va boshkaruvni amalga oshirish vositalarining ifodasi — siyosat. Siyosiy xokimiyatning kelib chikishi kuplab odamlarning boshini birlashtirish, ijtimoiy guruxlar ichidagi va guruxlararo nizolarni yengish zarurati bilan boglik. Ommaviy xokimiyat asta sekin xar xil ijtimoiy institutlar — davlat, partiyalar, ommaviy axborot vositalari kabilar urtasidagi munosabatlarning murakkab tizimiga aylanib bordi. U xukukiy axamiyat kasb etib, fukarolar, saylovchilar, boshkaruvchi mansabdor shaxslar, sudyalar va parlamentariylarning rollarini њ ynovchi professional shaxslarga ega buldi; odamlar xulk-atvori ustidan nazorat kilishning xar xil vositalarini kul ostida jamladi. Jamiyatni birlashtirish, umumiy axamiyatga molik faoliyatning samaradorligini ta’minlash va vakt utishi bilan milliy manfaatlarni kondirish asosiy vazifaga aylandi. Tashki iktisodiy masalalar buyicha yirik mutaxassislardan biri, amerikalik olim Xans Morgentau tashki siyosatni amalga oshirishda xar kanday davlatning manfaatlari ustuvordir, degan nazariyani ilgari surdi. AKSh misolida u mazkur kudratli davlat ichki iktisodiy exgiyojdan kelib chikib, jaxon siyosat maydonida yetakchilik kilayotganini kayd etadi 19 . «Milliy xavfsizlik» va «milliy manfaat» tushunchalari uzaro chambarchas boglik. Amerikalik siyosatshunos U. Lippman milliy xavfsizlik konsepsiyasiga bergan ta’rifida: «Millat urush chikishiga y њ l kuymaslik uchun uz konuniy manfaatlarini kurbon kilar ekan, uzining milliy xavfsizligini ta’minlaydi, ammo bu manfaatlar xavf ostida kolgudek bulsa, millat ularni urush yordamida ximoya љ ilishga xam tayyordir» 20 3 , — deb ta’kidlaydi. 19 Каранг Демидов А. К Федосеев А. А. Основи политологии. М., 1995.—С. 62—63. 20 Каранг Гаджиев К С. Введение в политическую науку. — М., 1997. —С. Shunday kilib, uzaro mos kelmaydigan ijtimoiy manfaatlarni «umu miy maxraj»ga keltirish (uygunlashtirish) uchun ommaviy siyosiy xokimiyat odamlarning tabiiy, kat’iy rasmiy moyilliklariga sun’iy, shaxssiz (davlat byurokratik va rasmiy yuridik) xususiyat baxsh etadi. Bunda ayrim odamlarning takdirlari, ularning kadriyatlarni ixtiyoriy tanlash xukuki singari «xususiy» jixatlar «ijtimoiy yaxlitlik mantigi»ga buysunib, ikkinchi darajali axamiyat kasb etadi. Ommaviy xokimiyat xamisha ochik yoki yashirin kurinishda majburlash funksiyalarini markazlashtirish yuli bilan tartibga solinuvchi munosabatlarni urnatish usuli bulib maydonga chi љ adi. Binobarin, siyosat ijtimoiy tabakalar va tashkilotlar urtasidagi uz ijtimoiy manfaatlarini amalga oshirish uchun ommaviy xokimiyat institutlaridan foydalanishga doir asosan izchil munosabatlar soxasidir. Mazkur munosabatlar xukmron taba љ alar tomonidan xam, bunday xukukda da’vogarlar tomonidan xam u yoki bu shaklda tashki majburlash kullanilishini nazarda tutadi. Shu jixatdan siyosat strategiyasi madaniyat strategiyasiga batamom ziddir. Insoniy munosabatlar ezgulik va yovuzlikni, guzallik va xunuklikni, oliy ideallarga ichki intilishni farklashni nazarda tuta di va siyosiy munosabatlarga uygun bulishi mumkin emas. Ular, uz xusu - siyatiga kura, ommaviy, shaxssiz bulib, xukmronlik va tobelik negiziga kuriladi. Shuning uchun xam siyosatshunoslikda va amaliy siyosatda «siyosiy madaniyat» atamasining keng kullanilishi madaniyat va siyosat munosabati muammosining dolzarbligini tasdiklaydi. Mazmun nuktai nazaridan, siyosatshunoslar kupincha siyosiy madaniyatga siyosiy xarakatlarni belgilovchi e’tikodlar va tasavvurlar majmui (D. Iston), demokratik: barkarorlikka yul ochuvchi siyosiy karashlarning uziga xos tipi (G.Almond va S.Verba), xamjixatlikni ta’minlovchi oliy prinsiplar deb (G. Parsons) ta’rif beradilar. «Siyosiy madaniyat kadriyatlari» bunda u yoki bu jamiyat uchun xos bulgan siyosiy xarakatlar mumtoz namunalarining tizimi sifatida ishtirok etadi. Bunday yondashuvda xar bir inson boshka insonni benazir va oliy kadriyat deb tan olish asosida uz takdirini uzi xal kilishga kodir mavjudot sifatida baxolaydi. Gumanistok madaniy mazmundan maxrum bulgan siyosiy xarakat normalari va namunalari pirovard natijada siyosat mashinasi barkaror yoki bekaror ishlashining texnologik mezonlariga aylandi. Ba’zi bir olimlar bunday ziddiyatlardan kochishga urinib, siyosiy madaniyatga siyosatning noinstitutsional tizimi deb ta’rif beradilar. Bunda ular siyosatga bevosita yo bilvosita ta’sir kursatuvchi diniy, ma’naviy an’analar va ijtimoiy psixologik moyilliklar («milliy xarakter»)ni nazarda tutadilar. Ammo bu ќ am «siyosiy madaniyat» tushunchasini oydinlashtirmaydi. Modomiki, bu urinda r an davlat institutlari faoliyatining xususiyatiga din va axloklning ta’siri xakida borayotgan ekan, aloxida atama kiritishning nima keragi bor? Siyosat, axlok va dinning bir-biriga utishi bilan boglik murakkab jaraenlar tavsiflanar ekan, ular tinimsiz sodir bulishiga karamay, siyosatning madaniylashtirilishidan dalolat beravermaydi. Kolaversa, din va axlokning uzida xamma narsa madaniyatga taalukli emas. Insoniyat tarakkiyoti tarixida siyosiy amaliyotga din va axlokning ijobiy xamda salbiy ta’siriga misollar juda kuplab topiladi. Shunisi e’tiborga molikki, «siyosiy madaniyat» tushunchasiga xos bulgan ziddiyatlilik olimlar yondashuvidan kat’i nazar, madaniyatshunoslarnigina emas, balki siyosatshunoslarni xam ba’zan uni kamrok kullashga da’vat etadi. Ammo madaniyat va siyosatni tubdan ajratish xam, siyosatdagi jamiki narsalarni «siyosiy madaniyat» deb e’lon kilish xam muammoning moxiyatiga oydinlik kiritmaydi. Tugri, madaniyat doirasidan tashkaridagi siyosat ba’zan zuravonlik va ulim keltiradi, bunday siyosatning «aklga muvofikligi va amaliy jixatdan afzalligi» esa odamlarning azob ukubatlarini yanada oshiradi. Ammo madaniyat va siyosat uzaro uygunlashuvining ma’rifiy chegaralari ma’lum darajada e’tiborga olinmasa, ular konstruktiv uzaro ta’sirga kirishishi mumkin emas. «Oliy ma’naviy axlokiy kadriyatlar siyosiy faoliyatda fakat bilvosita namoyon buladi.., muxabbat fakat shaxsiy munosabat bulishi mumkin... siyosatchilar manfaatlarini ifodalovchi xalklar, davlatlar va idoralar urtasidagi muxabbat xakida gapirish bexuda. Zero, ijtimoiy institutlar uni ruyobga chikarish uchun xech kanday vositaga ega emas» 21 . Shu bilan birga, siyosat tarkibida insoniy munosabatlarning ayrim madaniy elementlari bulishi mumkin. Bunda madaniyat inson tabiatiga munosib turmush ideallari mujassamlashgan munosabatlar majmui sifatida murakkab, kup pogonali tuzilishga ega bulishini e’ti - borga olish lozim. Inson xayot faoliyatining turli soxalarida madaniyatni ruyobga chikarish imkoniyatlari xar xildir. Siyosat soxasida ma’naviy kadriyatlarni nari borsa normativ shaklda ruyobga chikarish mum kin. Siyosatning «madaniyligi» odamlar urtasidagi 21 Каранг Виослеков Г. П. Аксиология культури. СПб., 1996. — С. 108. ommaviy xokimiyat institutlaridan foydalanishga doir munosabatlarning rasmiyligi va me’yorlanganligida namoyon buladi. Bu rasmiylik yukorida kayd etilgan sabablarga kura, uzgarmas bulishi mumkin emas, u asosan tashki xususiyatga ega. Siyosiy xokimiyat deyarli xamisha zurlik va majburlov bilan boklik bulib, uning «oliy fazilatlarga, yuksak ma’naviy va insoniy xislatlarga ega»ligi xakida gapirish urinsizdir. Shuning uchun xam ba’zi bir olimlar «siyosiy madaniyat» atamasini kullashda «bu tom ma’noda madaniyat emas», «bu madaniyatning љ uli , vital no ђ onasi» deb izox berib utadilar; ba’zan siyosatga madaniylik elementla ri namoyon bulishi mumkin bulgan, ammo, baribir, manfaatdorlik muljal va sub’ektiv baxolash galaba kozonuvchi «xavf xatarli faoliyat maydoni» deb karaydilar. Siyosatning «ruxlantiruvchi» imkoniyatlarini baxolash uchun siyosatda madaniy kadriyatlarga nisbatan «xarakatsiz maydon» — siyosiy texnologiyalar soxasi ob’ektiv tarzda mavjudligini e’tiborga olish lozim. Masalan, proporsional yoki majoritar saylov texnologiyasi uz xalicha yoki bu jamiyatdagi saylov kampaniyalarining ishtirokchilari urtasidagi munosabatlar kay darajada insoniyligiga nisbatan ancha befark bu yerda ularning asosliligi, saylovchilarning siyosiy vaziyatdan xabardorligi singari omillar muximrokdir. Shuning uchun xam siyosatning madaniylashish saloxiyatini aniklash uchun ular uzaro kesishadigan, madaniyatning siyosatga utishi sodir buladigan, ma’naviyat uchun shart-sharoitlar vujudga kelishi mumkin bulgan doirani belgilab olish lozim. Shunda biz nimalar «siyosiy madaniyat» atamasi bilan izoxlanishi xakida suz yurita olamiz. Legitimlik — xokimiyatnipg ijtimoiy madaniy xususiyati. Kupgina sotsiologlar va siyosatshunoslarning fikricha, legitimlik xokimiyat munosabatlarining muxim ijtimoiy-madaniy xususiyatidir. Ammo jamiyatshunoslikning mazkur soxalarida «legitimlik» tushunchasi ancha yuzaki, xokimiyatning ijtimoiy texnologiyalarini urganish nuktai nazaridan kurib chikiladi. Shu bilan bir vaktda, madaniyatshunoslikda «legitimlik» tushunchasining mazmuniga xali yetarli darajada e’tibor berilmagan. Madaniyatning siyosat bilan uzaro alokasi, kesishishi va tuknashishi aynan siyosiy xokimiyatnipg legitimligi xodisasida kuzatiladi. Dastlab «legitimlik» (lotincha legi t im us konuniy) tushunchasining mazmuni «legallik» (lotincha legali s — xukukiy, yuridik) xukukiy atamasiga ma’no jixatidan ancha yakin bulgan. Bunga, ayniksa, xukuk muammolariga doir adabiyotda xozir xam duch kelish mumkin. Ammo vakt utishi bilan, avvalambor, nemis sotsiologi M.Veberning metodologik tadkikotlari ta’sirida u uziga xos mazmun kasb etdi va xokimiyat munosabatlarini yuridik nuktai nazardan emas, balki ijtimoiy-madaniy nuktai nazardan tavsiflash uchun kullanila boshlandi. Xokimiyatning legitimligi unga ixtiyoriy buysunishda, uning xamjixatlik va siyosiy ishtirokni majburlash, ta’minlay olishida namoyon buladi. Legitimlik xokimiyatga buysunuvchi odamlarning unga nisbatan ishonchi va xurmat e’tibori kursatkichidir. Xokimiyatning legitimligi borasida siyosiy adabietda ќ am, xukuky adabiyotda xam, umuman olganda, bir xil tushunish mavjud. Legitimlik davlat xokimiyatining xalk ishonchini kozonganligi demakdir. Uzgacha talkin etadigan bulsak bu xokimyatning konuniyligidir 22 1 . Siyosatshunos olim Sh. O. Mamadalievning fikricha, xokimiyat legitimizmi, dastavval, ma’lum davlatning, uning xududining xalkaro xamjamiyat tomonidan tan olinishi ma’nosida tushunilgan. Xokimiyat legitimiz mi — xar kanday xokimiyatni nokonuniy yullar bilan egallab olishga, davlat xududlarini nokonuniy uzgartirishga karshi karatilgan talabdir... Xokimiyat legitimizmi — uning fukarolar xamda dunyo xamjamiyati tomonidan tan olinishining asosiy belgisidir 23 2 . Xullas, legitimlik deganda, xokimiyatning zuravonlik resurslaridan samarali foydalanishi tushunilmaydi. Kudratli siyosiy tuzilmalarning tanazzuli xokimiyatga nisbatan ishonchning yukolishidan boshlanganligiga tarixda misollar kup. Va aksincha, xokimiyatning buyruk berish xukukining fukarolar tomonidan majburlashsiz tan olinishi kup xollarda jamiyatni inkirozdap chikargan. «Legitimlik ishonch yordamida xech bir moneliksiz zarur tartibni urnatuvchi sexrgarga uxshaydi, — deb kayd etgan edi nemis faylasufi K Yaspers. — Nolegitimlik esa xammayokda ishonchsizlik va kurkuvga asoslangan zuravonlikni tugdiruvchi zuravonlikdir» 24 . Tabiiyki, legitimlashtirish jarayoni bsvosita yoki bilvosita siyo siy munosabatlar kadriyatlarga asoslanishini nazarda tutadi. Legitimlikka ega bulish jarayonida xokimiyat madaniylashadi, bu esa unga zuravonliksiz va samarali tarzda ramziy vositachi vazifasini bajarish imkonini beradi. 22 Батафсил маълумот учун каранг: Одилкориев X . Конституция ва фукаролик жамияти. Т., 2002. 646 23 Каранг: Мамадалиев Ш. О. Сиёсий хокимят ва манфаат. — Т., 1996. — 436 24 Каранг Ясперс К Смысл и назначение истории. М., 1994. С. 172. 30 Xokimiyat legitimligining ramziy jixati shundaki, u uziga xos shaklda bulsada, «madaniy kapital» va ramziy resurslar orttirishini yak љ ol kursatadi (Sh. Burds). Siyosatga ramziy ma’no berish xokimiyatga uz vazifalarini yanada samarali va madaniyatli bajarish imkonini beradi. Shuning uchun ќ am xokimiyatning legitimligi va uning ramziy shakllarinin dinamikasiga karab jamiyat siyosiy madaniyatining xususiyati va darajasi xaxida xulosa chikarish mumkin. Legitimlilikning mazmuni va xozirgi zamon sharoitlarida uni ta’minlash usullari xar xil talkin kilinadi. Bu esa xokimiyatning tabiati va xokimiyat munosabatlarining xususiyati xakidagi tasavvurlarning murakkablashuvi bilan boklik Ammo legitimlilikning xilma-xil konsepsiyalari negizida xanuzgacha nemis sotsiologi va fayla sufi Maks Veber (18641920) ishlab chikdan tipologiya e’tiborni jalb etib kelmokda. Veber uzining metodologik kursatmalariga muvofik, xokimiyatni ixtiyoriy buysundirishning uch usulini kayd etdi: ananaviy usulda u an’analarning tabarrukligiga bulgan e’tikodni saklash yuli bilan ta’minlanadi; xarizmatik usul (lotincha kha r izma — xu doning inoyati, exsoni) siyosiy raxbarga, uning mislsiz xislatlariga nisbatan ishonchga asoslanadi; rasmiy usul xukukning akga muvofikli gi va samaraliligiga nisbatan ishonchni nazarda tutadi. An’anaviy jamiyatlarda siyosatni ijtimoiy-madaniy mazmuni. An’anaviy jamiyatni ommaviy xokimiyat vujudga keluvchi va rivojlanuvchi, davlat shakllanuvchi xamda legitimlik xodisasi kuzatiluvchi tarixiy pogona deb xisoblash mumkin. Ilk sivilizatsiyalar: kadimgi Misr, Mesopotamiya, kadimgi Xind sivilizatsiyalari rasmiylashgan davrlarda siyosiy munosabatlar yuzaga keldi. Bu jarayon kadimgi Xitoy va Љ adimgi Gresiyada; dexkonchilik bilan shugullanish uchun nisbatan kulay shart-sharoitlar bulgan bir kator boshka mintakalarda xam davom etdi. Buddaviylik nasroniylik islom tarkalgan davrda yuzaga kelgan siyosiy tashkilot shakllarini xam an’anaviy siyosiy xokimiyat tashkilotlari jumlasiga kiritish mumkin. Bu jamiyatlar va davlat tuzilmalarining xammasi sivilizatsiya va madaniyat xususiyatlariga ega bulishiga karamay, ularning ijtimoiy rivojlanishida ba’zi bir umumiy tamoyillar kuzatiladi. Kupgina olimlarning fikricha, an’anaviy jamiyatlarda ijtimoiy uzgarishlar sur’ati nisbatan past buladi. Sivilizatsiya shakllari ba’zan asrlar mobaynida jiddiy uzgarmaydi. Madaniyatda xatto siyosiy kadriyatlar va ideallar rasmiylashgan lollarda (masalan, kadimgi Gresiya da) xam normativ omil yetakchilik kilishda davom etadi, munosabatlarda an’analar, iloxiylashtirilgan fikrlash uslublari va kolipga solingan xulk-atvor normalari ustuvorlik kiladi. Siyosatda an’ana viy va xarizmatik legitimlashtirish shakllari xukm suradi. Ibtidoiy jamoada xukm surgan tengma teng ayirboshlash tizimi - ning urniga markazlashtirilgan kayta taksimlash tizimining vujudga kelishi rivojlanishda siyosiy shakllarga utishning muxim sharti buldi. Bu ommaviy xokimiyat institutlarini shakllantirish uchun asos bulib xizmat kildi. Jamoa o љ so љ oli va kengashining urnini xukmdor boshchiligidagi ma’muriy apparat egalladi. Bu esa, uz navbatida, boshkaruv soxasida kup sonli xizmat kursatuvchi tabakalar, toifalar va guruxlarning vujudga kelishiga turtki berdi. Siyosiy xolatning asosiy belgilari ilk davlatlardayo љ uz ifodasini topib, legitimlashtirish kurtaklari paydo buldi An’anaviy jamiyatdagi xokimiyat munosabatlarini «sof» siyosiy deb bulmaydi, ular diniy munosabatlar va xujalik munosabatlaridan ajratilmagan. Bunday xokimiyatning legitimligi an’analarni saklash va monarxning cheksiz xukmronligini bildiruvchi davlat tuzilmalarini jonlantirish bilan boglik. Shuning uchun xam legitimlashtirish jara yoni cheklangan, bir tomonlama, binobarin, uta bekaror xususiyatga ega. Bir tomondan, «takvodor, odil» podsholarning siymolari ommaga singdiriladi, xokimiyatning ramziy jixatlari — toj, muxr, saganalar kumush, rasm rusum kabilar rivoj topadi. Ammo, ikkinchi tomondan, davlatning amaliy faoliyati mutlako shafkatsiz bulib, uz xarakatlarining adolatli deb topilishini talab etmaydi. Shaxsiy tobelik tizimida chikkan xar kanday nizolar ommaviy katl, tan jazolari, och koldirish shu kabilar yordamida bostiriladi. An’anaviy jamiyatda xokimiyat, murakkablik darajasi va tarixiy kurinish (model)laridan kati nazar, xamisha despotiyaga (grekcha de s po t eia — xukmronlik xokimlik), ijtimoiy yaxlitlikni ta’minlashning shafkatsiz usullarini љ o‘llashga moyil buladi. Despotiyaga kupincha xech kanday rasmiy koidalar bilan belgilanmaydigan, cheksiz xokimiyat deb ta’rif beriladi, ammo bu unchalik tugri emas. Siyosiy despotizm yuridik jixatdan xam, ramziy jixatdan xam rasmiylashtirib kuyilishi mumkin. Muximi shundaki, bunday boshkaruv usulida xokimiyatni legitimlashtirish an’anaviy yoki xarizmatik usulda amalga oshiriladi, bu esa xokimiyatning fukarolarga nisbatan xarakatlarida uzboshimchalikni nixoyat darajada oshiradi. Shunisi e’tiborga molikki, xatto xozirgi zamon siyosiy vokeligida legitimlashtirishning an’anaviy usullarini tiklash xam xokimiyat munosabatlarida despotiyaga xos jixatlar: diniy va dunyoviy xokimiyatning kushilishi; tenglik deb kabul kilinuvchi yalpi kullik shafkatsiz konun koidalarga asosan «tarbiyalash» texnologiyalari; kiyim kechakning tartibga solinishi; ni љ ob, rasm rusumlar va davlat sanatining paydo bulishiga olib keladi. Bularning barchasi ortida shaxsga nisbatan xech kanday majburiyatlar bilan boglanmagan xokimiyat turadi. Antik davrda siyosat xali dindan ajratilmaganiga va antik polis an’anaviy jamiyat kirralarini sakab kolganiga karamay, xususiy mulkdorlikning mavjudligi, rakobatli muxit va uz mavkeini aniklab olishga intilish xalk va xokimiyat munosabatlarining kadriyatlar bilan bokli љ uziga xos normalari shakllanishiga olib keldi. Polisning asosiy ijtimoiy-madaniy koidalarining moxiyati kadriyatlar bilan boglik uch asosiy me’yorda namoyon buldi: «isegoriya» ~ suz erkinligi (fikr bildirish xukuki); «isotomiya» fukarolarning ishtirok etish xukuki) (lavozimlarni egallashda erkinlik); «isonomiya» — fukaroviy tenglik (konun oldida tenglik). Tugri, antik «demokratiyani ideallashtirish yaramaydi, chunki bu normalar shaxar davlatlar axolisining katta kismiga (xotin-kizlar, kullar, ajnabiylarga) tatbik etilmagan. Buning ustiga, polis tuzilmalari in љ irozga uchraganida (bu tez-tez sodir bulib turgan) xokimiyat an’ana viy despotiyaning kupgina jixatlarini uziga singdirgan. Shunga karamay, polisda kishilik tarakkiyoti tarixida ilk bor xokimiyat munosabatlari «musoba љ a» shaklini kasb etdi. Tabaalar davlat tuzilishining xususiyatini belgilash vakolatiga ega bulgan fukarolarga aylandilar. Polisning tula xukukiy a’zolari ishtirokida yaratiladigan konunlari ijtimoiy yaxlitlikni saklab kolishgagina karatilgan bulmay, ularning xilma-xil manfaatlarini xam kisman e’tiborga oladi. Jamiyatda totuvlikka fakat tugridantugri zuravonlik yuli bilan emas, umumiy va xususiy manfaatlarning uy ђ unligiga erishish mumkinligiga nisbatan ishonch bilan boglik bulgan ixtiyoriy xamkorlik negizida ќ am erishish mumkin. Siyosat polisda yashash san’ati sifatida idrok etila boshlanadi, bu esa «xam xukm surish, xam buysunish»ning uygunligini talab etadi. Kadimgi grek faylasufi Aristotelning fikricha, bu xol fukarolar fakat uz tabiiy va ijtimoiy extiyojlarini kondirishga intilib kolmay, balki oliy maksad — farovonlikka erishishni kuzlagan takdirda mumkin buladi. Fakat asrlar utib siyosiy vokelikka aylanuvchi xamda «rasmiy legitimlik» va «xukukiy davlat» nomini oluvchi kadriyatlarning ilk kurinishlari antik davrda paydo buldi. Shunisi e’tiborga molikki, antik madaniyat ramzlari «ijtimoiy bitim» va «insonning tabiiy xukuklari» goyalarini siyosiy amaliyotga tatbik etishga intilgan bur jua inkiloblari davriga xamoxang bulib chikdi. Davlatni «jonlashtirish»ga bulgan yana bir urinish urta asrlar sivilizatsiyasi davrida Yevropada amalga oshirildi. Antik sivilizatsiya inkirozga uchraganidan sung polis genotipi yukolmadi va X II asrdayok Garbiy Yevropa jamiyatining ikki «segmenti»da jonlandi. Feodallarning aristokratik katlamida uz shaxsiy xukuk va erkinliklarini ma’naviy xukukiy jixatdan mustaxkamlashga bulgan intilish kuchaydi, shaxar jamoalarida esa feodal xukmdorlarning uzboshimchaligini konuniy vositalar bilan cheklashga intilish paydo buldi. Fukarolik joriy etilmagan, fakat tabakalargina mavjudligiga karamay, fukaroviy nazorat kurtaklari shakllanayotgan tabakalarning xukuklari tizimida uz aksini topdi. Shaxar jamiyati uta tabakalashgan va ayni vaktda bir-biri bilan uzviy boglik ediki, bu xokimiyat munosabatlarining yanada mukammal tizimiga extiyoj tu ђ dirdi. Turli tabakalar urtasidagi munosabatlarni muvozanatga keltirish yullarini izlashga burchli xisoblangan shaxar uzini uzi boshkaruvi vujudga keldi. Ishlarni sudka kurish va «adolatli konun»ni yaratish tobora katga axamiyat kasb etib bordi. (Shu urinda «siyosat» kategoriyasi davlatchilik bilan boglik bulgan kadimgi grek tushunchalariga asoslanishini kayd etib utish lozim, bular: «polis» — shaxardavlat, «polites» — fukaro, «politikos» — davlat arbobi, «politeyya» — konstitutsiya). «Polis» genotipining saklanishiga katolik cherkovining antik falsafa va Rim xukuki elementlarini uz ichiga olgan dunyoni tushunish bilan boglik kureatmalari xam katta yordam berdi. Cherkov fakat birlashtiruvchi ma’naviy kuch sifatidagina emas, balki dunyoviy xokimiyatga nisbatan ancha erkin bulgan aloxida ommaviy xokimiyat sifatida xam faoliyat kursatdi. Garbiy Yevropaning ijtimoiy ziddiyatlarga tuda feodal tuzumi cherkov va davlatlar, papa va kirollar, kirollar va shaxarlar urtasida xamjixatlikni izlashga kumak berdi, bu esa pirovardida xukuklarni uzaro muvozanatlashtirishning shartnomaviy tizimi karor topishi tomon olib bordi. Yangi davr siyosiy madaniyatining shakllanishi. Polis tarakkiyotining kadriyat normalarini urta asrlar kadriyat normalari bilan 6 O F lashga urinish Renessans (Uygonish) davri madaniyatida yak љ ol kuzga tashlanadi. Bu jarayonga Reformatsiya kiritgan tuzatishlar» xokimyatni legitimlashtirishning yangi usullariga utish va yangi davr siyosiy madaniyatining kadriyatlar bilan botlik normalari rasmiylashtirilishini uzil kesil tayyorladi. Renessans davrida, tugab borayotgan urta asrlar shaxar sivilizatsiyasi ravnak topgan davrda insonning yangi ideali: dunyoviy muxabbatga, tirikligida shon shuxrat topish va boylikka erishishga intiluvchi mustakil inson siymosi shakllandi. Siyosat odamlarni boshkarish san’ati degan antik tasavvurlar kayta tiklandi. Xar bir erkin inson davlat takdiri uchun, davlat esa — jamiyat ravnakini ta’minlash uchun mas’ul bulgan Rim respublikasi mazkur davrda yashagan kupgina mutafakkirlarning siyosiy idealiga aylandi. Reformatsiya — X VI asrning oxirida sodir bulgan diniy inkilob xokimiyatni boshkarishning yanada mukammal shakllari vujudga kelishiga va ommaviy xokimiyatning legitimlashishiga kumakla щ di. Reformatsiya davlatga nisbatan erkinlik darajasi yukori, binobarin, uni nazorat kilishga kodir bulgan fukarolik jamiyatining shakllanishiga katta ta’sir kursatdi. Buning negizida shaxsning diniy axlokiy intilishlarini xam, uning kundalik manfaatlarini e’tiborga oluvchi diniy xukukiy tartib vujudga kela boshladi. Vakt utishi bilan fukarolar nazoratiga kat’iy tayanuvchi uzini uzi majbur eta olish kobiliyatining rivojlanishi pirovardida davlat zuravonchilikning eng shafxatsiz shakllarini siyosiy amaliyotdan chikarish imkonini berdi. Kupgina siyosatshunos olimlar Shveysariya, Gollandiya, AKSh va boshka bir kator mamlakatlarda vujudga kelgan siyosiy tizimlarning liberal (lotincha libe r ali s — erkin) xususiyatini aynan protestantlik ijtimoiy-madaniy merosi bilan boglaydilar. Bu bilan Reformatsiya Uykonish davrining dunyoviy individualizmini gunox deb koralab, kat’iy xolatda insonni tashki xukmronliklardan ozod etish, unga Mukaddas Kitob suziga kulok tutgan xolda turmush tarzini uz ixtiyoriga kura tanlash xukukini beradi. Uygonish va Reformatsiya davrining siyosiy stixiyasidan sung kel gan Yangi davrda siyosat yangi mezonlar kasb etdi. Aynan shu davrda davlatchilik siyosat, ya’ni uz ijtimoiy xayotini uzining manfaatlariga muvofiktuzuvchi juda kup odamlarning kobiliyatlarini ruyobga chikarish soxasi deb tushunila boshlandi. Xokimiyat ommaviy xususiyat kasb eta boshladi, odamlar esa tabaalardan fukarolarga aylandi. R.Gvardini kayd etib uttanidek «siyosiy faoliyat uz normalarini fakat uzida ifodalovchi soxa sifatida namoyon bula boshladi» 25 . Asosan Refor matsiya F alaba kozongan mintakalarda birinchi respublikalar (lotincha r e s p u bli c a — umumiy ish) vujudga keldi. Siyosiy munosabatlar tobora «shaffof» tus olib, boshka munosabatlardan ajrala boshladi. Bozor munosabatlarining rivojlanishi, cherkov va davlat funksiyalarining ajratilishi, dunyokarashning yuksalishi nafakat xujalik se щ eining, balki siyosatning xam uzil kesil rasmiy tus olishiga olib keldi. Davlat 25 Каранг: Гвардини Р. Конек нового времени. Феномен человека: Антология. — М., 1993.С. 254. mashinasining mustaxkamlanishi va takomillashishi bilan bir vaktda «iktisodiy odam»ning ommaviy xokimyatda katnashishga da’vogarligi bilan bo ђ li љ ligi siyosiy institutlar vujudga keldi. Siyosat xilma-xil guruxlarning xokimiyat uchun kurashi soxasiga aylana boshladi. Siyosiy jarayonning uzi ob’ek tiv konunlarga kura yoki bozorda tovar ayirboshlash nazariyasi ruxida ishlovchi mexanizm atamalarida ta’riflanib, siyosiy liderlar va faollarga siyosiy kapital sotuvchilari va xaridorlari deb karala boshlandi. Siyosat odamiga asosai uziping ijtimoiy-iktisodiy manfaatlarini kuzlovchi va ularni im kon kadar kuprok kondirish maksadida xokimiyat uchun kurash olib boruvchi «aklli», «omilkor», «xudbin» odam deb karaladi. Bunday siyosat «mexanizmlari» guruxarning uzaro moskelmaydigan manfaatlarini makbul tarzda birlashtirishi lozim. Guruxlar manfaatlarining tuknashuvi zuravonlikning kuchayishiga olib kelmasligi uchun ijtimoiy rakobat ma’lum kridalarga buysunishi zarur, mazkur kridalarni «buzuvchilar»ga nisbatan esa davlat zuravonlik kullashga xaklidir. Shu asnoda zuravonlik nisbatan madaniy shakl kasb etib bordi. Siyosiy xokimiyat va jamiyatning uzaro munosabatlari xususiyati xakidagi tasavvurlar astasekin uzgarib bordi. Bu insonning «tabiiy xukuklari», «ijtimoiy shartnoma», «xalk suvereniteti» F oyalarining tarkalishida namoyon buldi. Mazkur kursatmalar nuktai nazaridan davlat iloxiy emas, balki insoniy tuzilma bulib, odamlar tabiiy xukuklarga, mulkdorlik xu љ u љ i, yashash xukuki va uyushmalarga birlashish erkinligiga ega bula oladilar. Uz ajralmas xukuk va erkinliklarini ximoya kilish uchun odamlar ijtimoiy shartnoma tuzadilar, davlat tashkil etadilar xamda mazkur davlatga konunlar kabul kilish, tartibni saklash, adliyani ta’minlash, davlatlararo munosabatlarni rivojlantirish vakolatlarini beradilar. Birinchi respublikalar (AKSh, Frankiya)ning siyosiy xjjatlarida xalk xokimyat manbai deb e’lon kilingan xamda unga xavfeizlik va baxt xakidagi uz tasavvurlariga muvofik davlat tuzumini uzgartirish xukuki berilgan. Ushbu davr siyosiy jarayonlarining ishtirokchilari kuyidagi savollarga iztirob ila javob izlar edilar: shaxsning uz xayotini uzi belgilashga intilishini siyosiy maksadga muvofiklik va axlokiy ideallar bilan kanday muvofiklashtirish mumkin? An’analar zavol kurgan va ziyatda xokimiyatning legitimligini kanday ta’minlash mumkin? Bunday sharoitda siyosiy kadriyatnormalarning asosiy mazmunini nima tashkil etadi? Xilma-xil ijtimoiy manfaatlarni kelishtirishning universal mexanizmi sifatida takiklashdan kura kuprok tavsiya va maslaxat beruvchi «pozitiv xukkni kullash tobora jadallashib bordi. Legitimlashtirishning an’anaviy usullari esa uz shaklini uzgartirdi xamda konun asosida mustaxkamlash va ishga oid vakolatlilikning majburi ili giga nisbatan ishonchga tayanuvchi «rasmiy legitimlashtirish» usuli paydo buldi. Bunday «ixtiyoriylik» jazo organlaridan kurkish motivlarini istisno etmasdi, albatta. Davlatning aloxida missiyasiga ishonch xam saklanib kilishi mumkin, ammo ixtiyoriy buysunishning yetakchi motivini bunda ijtimoiy manfaatlarning xilma-xilligini e’tiborga oluvchi xukuk normalarining okilona va adolatliligi tashkil etadi 26 . «Rasmiy legitimlik»ning vujudga 26 Каранг: Вебер М. Избранние произведения. М., 1990. С. 647. 36 kelishi siyosiy munosabatlardan «vitalizm»ning keskin shakllarini sikib chikarish va ularga kadriyatlarning negizlari kisman kirib kelishi uchun shart-sharoit yaratdi. Fan-texnika inkilobi davrida siyosatda odamlarning ishtiroki darajasi va axamiyati keskin ortdi. Siyosat zarurat va, shu bilan birga, xozirgi zamon odamining extiyojidir, zotan siyosat insonning jamiyat xayotining barcha soxalaridagi xilma-xil faoliyatini kursatib beradi va ayni paytda muayyan tarzda uni cheklaydi. Shuning uchun xam siyosat xakdoa bilimga ega bulish jamiyatdagi uzining urni va axamiyatini tushunishni, uz extiyojlarini boshka odamlar bilan birga yax щ irok kondirishni, ularni davlat mixyosida ruyobga chikarishning maksad va vositalarini tanlashga ta’sir kursatishni istagan xar bir odamning manfaatlariga javob beradi. Siyosatni tushunmaslik yoki ongli ravishda uni inkor etish salbiy okibatlarga olib keladi. Jamiyatda karor topgan siyosiy madaniyattarixiy rivojlanish jarayonida siyosiy tizimda yetakchi mavkeni egallagan ijtimoiy, shu jumladan sinfiy manfaatlarga moslashib bordi. Bonina ijtimoiy manfaatlar birinchi uringa chixishi natijasida ijtimoiy rivojlanishda ustuvorliklarning uzgarishi bilan yetakchi siyosiy madaniyatda xam ma’lum uzgarishlar sodir buldi. Ammo bu tez va uzuzidan sodir bulmadi, chunki ayni xolda uzgarishlar teran ildizga ega bulgan siyosiy stereotiplarga ta’sir etdi. Kupgina xozirgi zamon uzbek va chet el olimlarining fikricha, katta ijtimoiy guruxlar ~ sinflar, ijtimoiy kdglamlar, xalkpar, millatlar va shu kabilarni, shuning dek ularning tashkilotlarini siyosatning asosiy ta’sir kursatuvchi sub’ektlari deb, kolgan barcha ij timoiy sub’ektlarni esa, basharti ular uz faoliyatida katta ijtimoiy guruxlarning manfaatlari va kadriyatlariga tayansa, siyosatning muxim omillari deb xisoblash lozim. Shuning uchun xam siyosatga xokimiyatni egallash, saklash va undan foydalanish uzagini tashkil etuvchi ijtimoiy va ijtimoiyetniktuzilmalar urtasidagi munosabatlar bilan boglikbulgan faoliyat soxasi deb karash lozim 27 . Ammo uni fakat odamlarning davlat yoki partiyalar tomonidan boshkarilishi masalalariga 6 O F lash xam tugri bulmaydi. Siyosat soxasi xokimiyat munosabatlari, u yoki bu ijtimoiy xulk-atvor tarzini amalga oshirish bilan boglikbarcha narsalarni uz ichiga oladi. Nsmis sotsiologiyasining yorkin namoyandasi Maks Veberning ta’biri bilan aytganda, «siyosat tushunchasi juda keng ma’noga ega bulib, mustakil boshkarish bilan bezlik barcha faoliyat turlarini kamrab oladi. Banklarning valyuta siyosati, kasaba uyushmasining ish tashlashlar paytidagi siyosati, shaxar yo kishlok jamoasining maktab siyosati, korporatsiya raxbarining boshkarish siyosati va xatto uz erini boshkarishga xarakat kiluvchi aklli xotinning siyosati xakida gapirish mumkin» 28 . Shuningdek siyosat maydonini taxliliy model kurinishida ifodalash mumkin. Maydon markazini siyosiy xodisalar va jarayonlar egallaydi. Siyosiy jixatdan uyushgan jamiyatda ularning rivojlanishi kup jixatdan davlat organlari xamda boshka siyosiy tashkil ot va tuzilmalarning mavkeiga boglik Ular ishlab chikadigan siyosat jamiyatta nisbatan ma’lum darajada mustakildir. Ammo turli ijtimoiy 27 Каранг: Жалолов А. Мустакиллик масъулияти (сиёсий-фалсафий кирралар). — Т., 1996. 1331406; Жумаев Р. 3. Политическая система Республики Узбекистон : ста новление и развитие. — Т., 1996. — 40 44 6; Мамадалиев Ш. О. Сиёсий хокимят ва манфаат. Т., 1996. 16 18, 26 27, 42 446. 28 Каранг: Вебер М. Избранние произведения. — М., 1990. С. 129. guruxlar manfaatlarining timsoli sifatida u mazkur maydonda mavjud asosiy ta’sirlarning uziga xos teng ta’sir etuvchisi bulib xizmat kiladi va: — odamlarning siyosiy borlikni va, umuman, jamiyat xayotini uyushtirishga, xmkorlik kilish (yoki rakobatlashish) va aloka kilishga bulgan extiyojlarini aks ettiradi; — katta ijtimoiy gurux/trning mafkuraviy kadriyatlari vositasida yoki ularning negizida aniklanadi; — jamiyatning ijtimoiy-iktisodiy rivojlaiish xususiyatlari, turli ijtimoiy guruxlarning ikisodiy manfaatlarini aks ettiradi; — ijtimoiy ong va siyosiy madaniyatning mazmuni va rivojlanish darajasi bilan belgilanadi. Shunday kilib, siyosat ijtimoiy guruxlar, shuning dek ularning irodasi va manfaatlarini ifoda etuvchi tashkilotlar va individlarning siyosiy ideallarda va dasturlarda ta’riflanuvchi, siyosiy norma lar va munosabatlar bilan kayd etiluvchi extiyojlarini љ ondirish maksadida xokimiyat uchun yoki xokimiyatni amalga oshirish uchun kurashi bilan bezlik faoliyatidir. Uz xususiyatiga kura siyosiy faoliyat siyosiy munosabatlar va institutlarni, siesiy kadriyatlar va moyilliklarni, siyosiy aloka shakllarini tuzish va kayta tuzish jarayoni, ya’ni ma’lum ijtimoiy- siyosiy kuchlarning jamiyatni uyushtirish yokyat jamiyatning siesiy xayotini tarixiy vorisiylik negizida kayta tashkil etishni ta’minlaydi. Siyosiy madaniyat va keng ma’nodagi madaniyat mavjud ijtimoiy- siyosiy munosabatlar tizimidan xamda ijtimoiy faoliyat tuzilishidan Urin egallab, mazkur munosabatlar bilan birga vujudga keladi va rivojlanadi. Adabiyotlar 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. - T: 2003 2. Karimov I. A. Po puti sozidaniya. Ot regionalnoy bezopasnosti k bezopas nosti globalnoy. V ы stuplenie na spesialnom torjestvennom zasedanii General noy Assamblei po sluchayu pyatidesyatoy godov щ ini Organizatsii Ob’edinennix Natsiy, NyuYork 24 okt.1995 g. T.4. T., 1996. 3. O‘zbekiston Res. Hukumatining karorlar tuplami. — T., 1997. №5. 4. Karimov I.A. Vatan sajdagox kabi mukaddasdir. T.Z. - T., 1996. 5. Karimov I.A Biz kelajagimizni uz kulimiz bilan kuramiz. - T., 1999. 6. Karimov I.A. O’zbekiston XX I asr busagasida: xavfsizlikka taxdid, Barqarorlik shartlari va tarakkiyot kafolatlari. T., 1997. 7. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi. 1999. — №5. — 110modda. 8. Kobilov Sh. Prezident Islom Karimovning «O’zbekiston XX I asr busagasida : xavfsizlikka taxdid, Barqarorlik shartlari va tarakkiyot kafolatlari» asarini urganish buyicha ukuv-kurgazmali kullanma / Mas’ul muxarrir U. Tadjixanov. — T., 1999. 9. Karimov I.A. Biz tanlagan yul — demokratik tarakkiyot na ma’rifiy dunyo bilan xamkorlik yuli. T. 11. — T., 2003. Karimov I. A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. T.5, — T., 1997

SIYOSIY MADANIYAT FANINING PREDMETI, MAKSADI VAZIFALARI. «MADANIYAT TUSHUNCHASI» Reja: 1. Siyosiy madaniyat fanining predmeti, maksadi vazifalari. 2. Madaniyat tushunchasi: muammolar va yechimlar, «madaniyat»ning falsafiy asoslari. 3. Madaniyat va siyosat: o‘zaro munosabatlar muammosining tarixiy tal љ ini

1. Siyosiy madaniyat fanining predmeti, maksadi vazifalari. Birinchi Prezidentimiz I.A. Karimov « Cu yos u y madaniyatni yuksaltirish kerak. Odam lar h okimiyat q arorlari q anday kabul q ilinishini, ularning ijrosi q anday nazorat kilinayotga nini bilishlari, bu q arorlarni tayyorlash va amalga oshirishda faol ishtirok etishlari zarur» -deya bejiz ta’kidlamaganlar. Siyosiy madaniyat xokimiyat soxasida odamlarning uzaro aloka kilish usuli sifatida axolining xukmron va xukmron bulmagan katlami urta sidagi munosabatlar, shuningdek siyosiy xamjamiyatning mazkur kismlariga kiruvchi odamlar urtasidagi munosabatlar bilan ta’riflanadi. Ayni xolda siyosiy madaniyatning takdiri elita va oddiy fukarolar vakillarining xamkorligiga kup jixatdan boglik buladi. Bunda oddiy fukarolar elita i kayta tuzish borasidagi manfaatlarini siyosiy xokimiyat yordamida ta’minlash jarayonidir. Siesiy munosabatlarning prinsiplari, normalari va tashkiliy mexanizmlarini kayd etish bilan madaniyordamida siyosatda ishtirok etish uchun zarur bilim va kunikmalarni uzlashtiradilar. Siyosiy madaniyat deganda nafakat siyosiy karashlar tipi, balki siyosiy xulk-atvor tipi xam tushuniladi Mazkur xulk-atvor tipi fukarolar madaniyatining muxim kismini tashkil etadi. Fukarolar madaniyati uni tu ђ ridan tu ђ ri ukitish orkali utmasligi bejiz emas. Fukarolar madaniyatini tashkil etuvchi karashlar va xulk- atvor bir-biri bilan juda chigal, murakkab tarzda boglangandir. Ta’lim yordamida fukarolar madaniyatining kupgina muxim komponentlarini

rivojlantirish mumkin. U shaxslarga siyosiy ishtirok kunikmalarini egallash imkonini berishi mumkin. «Siyosiy madaniyat kurinishlari orasida siyosiy ong soxasiga taallu љ lilari xam, siyosiy xulk-atvor soxasiga tegishli bulganlari xam bor», degan fikrga kushilgan xolda, madaniyatni ongga ќ am, xulk- atvorga boglab bulmasligini tan olish kerak U oddiy fukarolar va elita urtasidagi munosabatlarda kanday uz aksini topsa, ongda va xulk- atvorda xam shunday namoyon buladi. Muayyan mamlakatlar axolisining real ongi va xulk-atvorida siyosiy madaniyatning bir emas, bir nechta tipi uz ifodasini topadiki, ularning uygunligi aralash madaniyatlarning xilma-xilligini tashkil etadi. Fukarolar madaniyati patriarxal (uzini uzi boshkarish), tabaalik (buysunish) va okilona aktivistik (ishtirokchilik) madaniyatlarining elementlarini uzida birlashtiradi. Shunday kilib, fukarolar madaniyati an’anaviy jamiyatda vujudga kelgan «kadimgi karashlar»ni xam, xozirgi zamon jamiyati sharoitida vujudga kelgan yangicha karashlarni xam uz ichiga oladi. Madaniyatning yangi elementlari eskilarini takomillashtiradi, ularni odamlar xayotining uzgargan sharoitlariga moslashtiradi. Fukarolar madaniyati «demokratik madaniyatning yagona turi emas»ligini xam nazarda tutish muximdir. Utmishda demokratiyaning xar xil shakllari va ularga mos keluvchi siyosiy madaniyat shakllari mavjud bulgan. Jamoalar demokratiyasi va madaniyati, shuningdek tabakalar demokratiyasi va madaniyatini bunga misol kilib keltirish mumkin. Xozirgi sharoitida, vakillik demokratiyasi va unga mos

keladigan fukarolar madaniyati bilan bir katorda, «xamjamiyat demokratiyasi» ( c on s o c ia t ional demo cr a c y) yoki ishtirokchilik demokratiyasi (po w e r sha r ing) xam mavjud 1 . Demokratiyaning mazkur tipiga siyosiy madaniyatning aloxida tipi mos keladi. Uni «xamkorlik madaniyati» deb atash mumkin. Bu siyosiy xarakat usuli erkinlik va xamkorlik uzaro takiklash va murosaga kelish, mutanosiblik va ustuvorlik singari xar xil kadriyatlarning uygunligiga asoslanadi. Xamkorlik madaniyati axolisi milliy, diniy yoki mintakaviy prinsipga kura bulingan mamlakatlarda demokratik siyosiy tizimning barkarorligi va samaradorligini ta’minlaydi. Bu yerda vakillik demokratiyasining an’anaviy modeli ijtimoiy manfaatlarni murosaga keltirish va boshkaruvning samaradorligini ta’minlashga kodir emas. Shu bilan bir vaktda, xamkorlik madaniyati fukarolar madaniyatining urnini egallamay, uni tuldirgani kabi, ishtirokchilik demokratiyasi xam vakillik demokratiyasining urnini egallamasligi, balki uni tuldirishini kayd etib utish kerak Siyosiy madaniyat ijtimoiy xarakat madaniyatining bir kismi sifatida tarixiy tajribaning tuplanishiga karab rivojlanib boradi. «Madaniyat uzgarmas mezon emas. Bu jamiyat atrof muxitga moslashishiga yordam beruvchi tizimdir. Atrof muxit uzgaradigan bulsa, ma’lum vaktdan sung jamiyat xam uzgarsa kerak», deb kayd etadi Ronald Inglxart. Madaniyat nafakat «yangi», balki «eski» demokratik mamlakatlarda xam vakti vakti bilan uzini uzi yangilab turadi. Xar kanday madaniyat odamlar siyosiy ongi va xulk-atvorining yangi va 1 Лейпхарт Л. Демократия в многосоставних сообществах — М., 1997. — С. 29.

an’anaviy elementlarini uzida mujassamlashtiradi. Bu jamiyatga yutuklarni jamgarib borish va atrof muxitdagi uzgarishlarga moslashish imkonini beradi. Xozirgi kunda Uzbekistonning siyosiy madaniyati utmish siyosiy madaniyati, xozirgi zamon siyosiy madaniyati va chet el siyosiy madaniya tining ta’sirini «xis kilmokda». Garb demokratik mamlakatlarida davlat, jamiyat va shaxsning uzaro xamkorligida asosan fukarolik jamiyati va shaxs yetakchilik kilsa, Uzbekistonda bunday uygunlik fakat xozirgi boskichda shakllanmokda. Uzbekistonning siyosiy madaniyatini «sof tiplar»dan birortasiga xam mansub deb bulmaydi. Agar uni «aralash tip»ga mansub deb oladigan bulsak bu yerda «okilona aktivistik» siyosiy madaniyat elementlari yetakchilik kilishini kuramiz. Xar kanday mamlakatning siyosiy madaniyati uzining utmish madaniyatlari ta’sirini xam, boshka mamlakatlarning madaniyatlari ta’ sirini xam uziga singdirishi xech shubxasizdir. Ammo, biz Uzbekis ton siyosiy madaniyati bugun va yakin kelajakda, uzining shakllanish va yuksalish jarayonida utmish siyosiy madaniyatlari merosidan va ilgop mamlakatlar siyosiy madaniyati namunalaridan fakat eng yaxshi jixatlarini, ibratli va ijobiy kadriyatlariii uziga singdirib oladi, deb umid kilamiz. Siy osiy madaniyat —jaxon umumiy madaniyatining ajralmas tarkibiy kismi bulib, u tarixiy siyosiy rivojlanish jarayonida xalklap siyosiy taj ribasi orkali ortiriladi. Mazkur tajriba ta’sirida insonlarda siyosiy ong shakllanadi. Odamlarning siyosiy ongi esa, uz navbatida, ijtimoiy

Похожие

SIYOSIY MADANIYAT VA ZIDDIYATLAR
Estetika Estetikaning predmeti, maksadi va vazifalari
«SIYOSIY MADANIYAT»NING MOXIYATI VA MAZMUNI
Etnos va madaniyat.
IBTIDOIY MA’NAVIY MADANIYAT