SIYOSIY MADANIYATNI STRUKTURALASHTIRISH

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

69.0517578125 KB

Скачать

SIY OSI Y MA DA N IY A TN I STRUKTURA LA SHTIRISH
Reja
1.Siyosiy madaniyatni mazmuni va tuzilishi.
2.Siyosiy madaniyat va siyosiy an’analar
3.Siyosiy madaniyatni turkumlash

1. Siy osiy madaniy at ning mazmuni v a t uzilishi
Xar kanday ijtimoiy xodisaning tuzilishini taxlil kilish uni falsafiy
darajada tushunib yetishning eng muxim omillaridai biridir. Ilmiy
yondashuv tizim elementlarini turkumlashning kat’iy asoslarini
belgilashni, ularning zarurligi va yetarliligini isbotlashni, kolaversa,
ularni muvofiklashtirishni talab etadi. Busiz xodisaning tuzilishini taxlil
kil i sh ga nisbatan xar kanday yondashuv yuzaki va bir yoklama bulib
koladi.
Biz bu urinda siyosiy madaniyatni strukturalashtirishga bulgan
urinishlarning barchasini kurib chikish imkoniga ega emasmiz. Shuni
kayd etish kerakki, tarixiy tarakkiyot jarayonida siyosiy madaniyat
tuzilishida jidkiy uzgarishlar sodir bulmagan. Shuning uchun xam biz
«umuman» siyosiy madaniyatning emas, balki aynan xozirgi zamon
siyosiy madaniyatining tuzilishini xech kanday ijtimoiy-siyosiy
tuzumga BO Ђ lamasdan kurib chikamiz.
Xar kanday xodisa singari, siyosiy madaniyat xam uzining
mazmuni bilan ajralib turadi. Siyosiy madaniyatning mazmunini
jamiyat a’zolari — fukarolar, ularning ijtimoiy guruxlari va tabakalari,
sinflar siyosiy madaniyati darajasinipg barcha kursatkichlari bilan xam,
jamiyatni yagona va bulinmas vujud sifatida tariflovchi kursatkich lar
bilan xam taxlil kilish mumkin. Mazkur kursatkichlar jumlasiga mavjud
jamiyat siyosiy tashkilotining xususiyati, siyosiy institutlarning
faoliyat kursatish shakllari va usullari, jamiyat siyosiy xayotida
fukarolar ishtirokining darajasi va usullari, tuplangan ijtimoiy-siyosiy
tajriba, mavjud siyosiy an’ana va urfodatlar, ijtimoiy tarakkiyotda

kullaniluvchi siyosiy goyalar, bilimlar, prinsiplar tizimi kabilarni kiritish
mumkin.
Polshalik olim A. Bodnarning fikricha, umuman olganda, siyosiy
madaniyat «siyosiy xayotning turli jixatlari xakidagi anik va botiniy
tasavvurlarning tarixan shakllangan majmui bulib, unga:
a) siyosiy kadriyatlar;
b) siyosiy normalar;
v) siyosiy institutlar;
g) siyosiy namunalar;
d) individlar va ijtimoiy tabakalarning siyosiy faoliyat usullari
kiradi» 1
.
Shuning dek «siyosiy madaniyat» kategoriyasi kuyidagilarni
bildiradi:
— umumiy madaniyat tizimining muxim asosiy elementi;
— ommaning davlat sissatipi bilishi, tushunishi, uzlashtirishi va
xayotga tatbik etishining darajasi;
— fukarolarning xukuk va erkinliklari xakidagi bilim xamda
undan foydalanish darajasi;
— siyosiy e’tikod va onglilikning teranlik darajasi;
— siyosiy institutlarning rivojlanganlik darajasi;
— mavjud siyosiy tizim, uning xalkchilligi va samaraliligining
darajasi 2
.
Siyosiy madaniyat — chukur tarixiy va ijtimoiy ildizlarga ega
bulgan kup kirrali xodisa. Uning doirasida, okdlona munosabatlar va
1
Nauka о politike: Podrecznik akadcmicki / Pod redakcja A. Bodnara. — Warszawa, 1988. — S. 186—
187. (Интернетдаги русча таржимасидан фойдаланилди).
2
Каранг: Щегоркев В. А. Политическая культура: модели и реальность. — М., 1990. — С. 31.

maksadli xarakatlar bilan bir katorda, noratsional omillar bilan boklik
xodisalar xam mavjud.
Umuman, madaniyat tuzilishidagidek siyosiy madaniyat
tuzilishiga xam yondashishning asosiy metodologik prinsipi unda
ikkita katta bulimni — substansional va funksional elementlarni —
ajratishni nazarda tutadi. Darxakikat, siyosiy madaniyatni urganishda,
avvalambor, uning substankiyasi, «jismi»ni aniklab olish, sungra esa
uning vujudga kelishi, xarakati va rivojlanishini ochib berish talab
etiladi. Bunday yondashuv madaniyatni strukturalashtirishning
boshka asoslarini istisno etmaydi. Masalan, V. T. Shapko siyosiy
madaniyatda uch asosiy KICHIK TIZIM : shoseologik aksiologik va
prakseologiktizimlarni ajratishni taklif kiladi 3
.
Siyosiy madaniyatning substansional va funksional jixatlarini
farklash dialektik birlikka xamda mantikiylik va tarixiylikning uzaro
ta’siriga asoslanadi. Siyosiy madaniyatning tuzilishi uning vu judga
kelishi va rivojlanishi tarixini, aloxida ijtimoiy xodisa sifatida bosib utgan
murakkab yulni aks ettiradi.
Siyosiy madaniyat odamlarning ijtimoiy-siyosiy munosabatlarni
uzgartirish va takomillashtirish borasidagi real faoliyati xamda bu
faoliyatning siyosiy madaniyat kadriyatlari, normalari va institutlarida
moddiylashtirilgan va mustaxkamlangan natijalarining birligidir. Bu
kadriyatlar va normalar xayotga joriy etilgan siyosiy boshkaruv tajribasi
xisoblanadi.
3
Каранг: Шапко В. Т. Политическая культура как социальное явление: Автореф. дис. ... канд.
филос. наук — Свердловск 1982.

Siyosiy madaniyat institutlari masalasiga kelsak ular tarixan si -
yosiy madaniyatni yaratish, saykallash va ommalashtirish maksadida
vujudga keltirilgan. Siyosiy faoliyatning mazkur tajribasi siyosiy ma -
daniyat negizini tashkil etadi. Odamlarning siyosiy madaniyatni
uzlashtirish faoliyatida uning asosiy boskichlari (pogonalari)ni ajratish
lozim: bilish (siyosiy bilimlarni uzlashtirish, siyosiy tafakkurni
shakllantirish) boskichi, kadriyatlar (siyosiy faoliyatga bulgan
extiyojlarni, kadriyatlarga doir karashlarni shakllantirish, bilimlarni
shaxsning siyosiy e’tikodiga aylantirish) boskichi va, nixoyat, siyosiy
faoliyat maksadlarini shakllantirish va ularni amalga oshirish, ma’lum
faoliyat usullarini izlash, siyosiytarbiyaviy faoliyat, tashkilotchilik va
boshkaruvchilik kunikmalarini egallashni uz ichiga oluvchi prakseologik
(amaliy) boskich.
Albatta, siyosiy madaniyatning vujudga kelishi va rivojlanishi
bulimlari xamda ularning tarkibiy kismlarini ajratish kup jixatdan
shartlidir. Buning ustiga, xar bir yangi avlod utmishning ijtimoiy
tajribasini uzlashtirish jarayonida uni boyitib boradi. Ijtimoiy
tarakkiyotning betinimligi va yengilmasligi ana shunda kurinadi.
Siyosiy madaniyat faoliyatining boskichlari zamonda xam anik
ajratilgan deb bulmaydi.
Tabakalar, guruxlar va individlarning siyosiy faoliyati siyosiy ma -
daniyat tizimining asosiy, sistema xosil kdgtuvchi kismidir. Endi
insonlar ijtimoiy tajribasining asosiy elementlarini ta’riflashdan
boshlaymiz. Kishilik tarakkiyoti jarayonida tuplangan bu tajriba
bizgacha siyosiy madaniyat yodgorliklari — siyosiy xujjatlar, faylasuflar

va siyosatchilarning asarlari, manifestlar, rezolyukiyalar,
shartnomalar, konunlar va shu kabilar orkdpi yetib kelgan. Uni
umumlashtirish va tarkatishda aaloddan avlodga utib keluvchi siyosiy
an’analar xam muxim urin tutadi. Utmishning siyosiy xujjatlari va
an’analaridan xozirgi kun uchun xayotiy axamiyatga ega kadriyatlar va
normalarni ajratib olish muximdir.
Siy osiy madaniy at k adriy at lari. Jamiyatning yoki shaxsning moddiy
yo ma’naviy extiyojlarini kondirishga kodir barcha ne’matlar kadriyat
deb ataladi 4
. Bu ma’noda biron-bir buyum, GOYA kabilar kadriyat bulishi
mumkin. Barcha kadriyatlar ijtimoiy xususiyatga ega va odamlarning
amaliy faoliyatida namoyon buladi.
Inson, uning dunyoga amaliy munosabati bulmagan joyda
kadriyat xam bulmaydi. Buyum yoki vokelik inson va uning
extiyojlaridan aloxida olib talkin etilganida biron-bir kadrximmatga ega
bulmaydi. Masalan, uran rudasi yer ostida kadimdan mavjud bulgan.
Ammo u fakat inson atom energiyasidan foydalanishni urganganidan
keyin, ya’ni XX asrda kdkr topdi.
Tabiiy kadriyatlar (masalan, suv, xavo, foydali kazilmalar va
xokazo), mexnat kurollari, ba’zi bir estetik kadriyatlar umuminsoniy
axamiyatga ega bulsa, ijtimoiy-siyosiy kadriyatlar maxalliy axamiyatga
egadir. Binobarin, siyosiy madaniyat kadriyatlari xam (xammasi emas,
ayrimlari) muayyan mamlakat miksida maxalliy axamiyatga ega.
Siyosiy madaniyatning kuchi shundakiuu barcha odamlarning
extiyojlarini aks ettiruvchi, barcha uchun xayotiy muxim kadriyatlarni
ilgari suradi.
4
каранг: Одил қ ориев X . Конституция ва фукаролик жамияти. Т., 2002. 46586.

Siyosiy madaniyat kadriyatlarining boshka bir turkumi ijtimoiy-
siyosiy munosabatlar soxasida vujudga kelgan bulib, utmishda uz
uxshashiga ega bulmagan. Masalan, fukarolik jamiyati, maxalliy uzini
uzi boshkarish va x. k Mazkur kadriyatlar xozirgi zamon siyosiy
madaniyatidan mustaxkam urin olib, millionlab odamlarning ma’naviy
mulkiga aylangan. Ular jumlasiga fukarolarning xukuk va erkinliklari,
ijtimoiy javobgarlik singari kadriyatlar xam kiradi.
Bu urinda inson xukukarigina emas, uning majburiyatlari xam
siyosiy madaniyatning kadriyatlaridan biri xisoblanishini kayd etib
utish lozim. Kup xollarda XUKUK dialektik tarzda majburiyatga utadi.
Chunonchi, inson fakat mexnat kilish xukukiga ega bulib kolmay, bal ki
uz kobiliyati darajasida umum foydasiga xalol mexnat kilishi xam shart.
Erkinlik madaniy kadriyat sifatida majburiyat bilan chambarchas
boglik. Majburiyat insonning chinakam erkinligi mezonidir. Shu bois
siyosiy madaniyat kadriyatlari normativ xususiyat kasb etadi.
Siyosiy madaniyat uzining rivojlanishi jarayonida yangi
kadriyatlar bilan boyib boradi.Yangi tarixiy davrmavjud siyosiy
kadriyatlarga yangi mazmun berishini biz yukorida kayd etib utdik
Tabiiyki, ikkinchi turkumga kiritilgan va xozirgi zamon bilan bevosita
boglik bulgan kadriyatlar nisbatan jadal rivojlanadi. Bu kadriyatlar
yangi jamiyatning benazir yutuklarini aks ettiradi.
Siyosiy madaniyat kadriyatlari ulkan amaliy kuchga ega: ular
odam larning siyosiy faolligini oshiradi va ularni ijobiy ishlarga
safarbar etadi, ushbu kadriyatlarni mustaxkamlash va xayotga tatbik
etishga ishtiyokuygotadi. Aytaylik demokratiyaning mustaxkamlanishi

va siyo siy madaniyat kadriyatlaridan biriga aylanishi respublikamiz
fukarolarida Uzbekistonning davlat mustakilligi va ijtimoiy-siyosiy
tuzumimiz uchun iftixor xissini uygotibgina kolmay, ularni davlat
boshkaruvida, muxim konun loyixalari muxokamasida, saylovlarda
ishtirok etishga, demokratiyami kullab-kuvvatlash va
mustaxkamlashga da’vat etadi.
Siyosiy madaniyat kadriyatlari uzaro uzviy boglik bulgan muayyan
tizimdir. Demokratiya, plyuralizm, fukarolik jamiyati, inson xukuk va
erkinliklari — bular barcha fukarolar u yoki bu darajada e’zozlaydigan
asosiy kadriyatlardir. Biz ikkala turkumga kiritgan kolgan barcha
kadriyatlar ulardan uzviy tarzda kelib chikadi, chunki ularning turli
tomonlari yoki jixatlarini namoyon etadi.
Siy osiy madaniy at normalari . Madaniyat normativ tizim
ekanligini biz yukorida kayd etib utdik K S Saringulyanning fikricha,
madaniyat normalari «shaxslar va ijtimoiy guruxlarning psixik
jaraenlari xamda xulk-atvor tarzini shakllantiruvchi, ijtimoiy jamoaning
tarixiy tajribasini uzida mujassamlashtirgan, jamoa a’zolariga nisbatan
impera tiv, ijtimoiylashtirish va nazorat mexanizmlari majmui bilan
ta’minlanadigan, nisbatan turgun (stereotip) namunalardir» 5 1
.
Madaniyat normalarini uzlashtirish jarayonida inson uning
barcha shakllarini uziga singdiradi, bunda shaxsning ijtimoiy darajaga
kutarilishi sodir buladi. Jamiyat eskirgan madaniy normalar va
stereotiplarga karshi kurash olib borishi, ularning inson akush va
sezgisigata’sirini tuxtatishga erishishi lozim. Madaniyat mormasi xech
5
Сарингулян К С. Проблеми определения видовой классификации норм культури //
Философские проблеми культури. — Тбилиси, 1980. — С. 73.

kchon shaxsning rivojlanishiga befark bula olmaydi, u shaxsga ijobiy
yoki salbiy ta’sir kursatadi.
Siyosiy madaniyat kadriyatlari va normalarini xayotga singdirish,
tatbiketish, ya’ni muvaffakiyatli siyosiy faoliyat kursatilishiga erishish
uchun jamiyat maxsus ijtimoiy institutlarga ega bulishi lozim.
Siy osiy madaniy at inst it ut lari. Ijtimoiy institut deganda, biz
odamlarni uyushtirish, ularning ijtimoiy xayotini tartibga solishning
barkaror shakllarini tushunamiz. Ijtimoiy institutlar ikki shaklda mavjud
buladi:
a) tashkilotlar. Bu ma’noda davlat va uning idoralari, siyosiy
partiyalar, ijgimoiysiyosiy va diniy xarakatlar, kasaba uyushmalari,
madaniyokartuv muassasalari kabilar ijtimoiy institutlar deb ataladi;
b) barkaror madaniy normalar majmui. Bu ma’noda nikox meros
Koldirish, xususiy mulkdorlik mexnattaksimoti kabilar ijtimoiy
institutlar deb ataladi.
Yukorida aytib utilgan siyosiy madaniyat normalari
jamiyatimiz ning ijtimoiy institutlari vazifasini bajaradi, zero ular
odamlar xulk-atvorini tartibga soladi.
Siyosiy madaniyat institutlari boshka ijtimoiy institutlarga
takkoslaganda bir kator uziga xos jixdglarga ega. Ular ijtimoiy
guruxlarning manfaatlari bilan chambarchas boklik axolining barcha
ijti moiy tabaxalariga ta’sir kursatishga intiladi; jamiyatni boshkarish,
jamiyat xayotining barcha soxalaridagi ijtimoiy munosabatlarni tar -
tibga solish vazifalari bilan bevosita boglangan.

Siyosiy madaniyatni uzlashtirish jarasni. Biz siyosiy
madaniyatning «jismi»ni, substankiyasini tashkil etuvchi elementlarni
kurib chikdik Birok real ijtimoiy rivojlanish jarayonida siyosiy madaniyat
kanday namoyon buladi? Uning kadriyatlari va normalarini
uzlashtirish jarayoni kanday kechadi? Boshkacha aytganda, siyosiy
madaniyatning funksional elementlari nimalardan iborat?
Siyosiy madaniyatning substansional elementlari funksional ele -
mentlari bilan uzviy boglik, zero, ular siyosiy faoliyatning
moddiylashtirilgan natijalarini, mazkur faoliyat jarayonida tuplangan
siyo siy tajribani ifoda etadi.
Siyosiy madaniyatning funksional elementlari esa butun siyosiy
madaniyat tizimini tulik uzlashtirish sari xarakatning asosiy
boskichlaridir. Insonning kuchini ijtimoiy munosabatlarni
uzgartirishga yunaltirilgan ijtimoiy-siyosiy faoliyatda ruyobga chikarish
mezoni va usuli bulmish siyosiy madaniyat ma’naviy kismlar va amaliy
faoli yatning yaxlit birligidir. Siyosiy madaniyat gurux yoki shaxsni
fakat yaratuvchi xamda ma’lum siyosiy karashlar, goyalar, nazariyalar
va ta’limotlar ifodachisi sifatida emas, balki amaliy ish olib boruvchi,
siyosiy xodisalar va, umuman, siyosiy xayotning faol ishtirokchisi si -
fatidaxamta’riflaydi.
Siyosiy madaniyat — yaxlit xodisa. U ixtiyoriy tanlangan xar turli
kismlarning oddiy majmui emas, balki ularning ma’lum tartibda
pogonamapogona joylashuvidir. Siyosiy madaniyatni tashkil kiluvchi
elementlar majmui mazkur elemsntlarning xossalari yigindisiga 6 O F lik

bulmagan yangi sifat kasb etadi. Aynan mana shu yangi sifat siyosiy
madaniyatning mazmunini tashkil etadi.
Ba’zan ilmiy adabiyotda siyosiy madaniyat deganda, fakat
insonning bilim saviyasi xamda erishilgan onglilik va faollik darajasi
tushuniladi. Bunda siyosiy madaniyatga odamlar ma’naviy xayoti va
faoliyatining siyosiy bilimlar, karashlar, e’tikodlar, ijtimoiy faolik
xususiyati va siyosiy faoliyat darajasini ifodalovchi goyaviy kadriyatlar
tizimini uz ichiga oluvchi aloxida tomoni deb karaladi. Bu
yondashuvlarning xammasi siyosiy madaniyatning ba’zi tomonlari va
xususiyatlarini aks ettiradi, birok, umuman olganda, ular yetarli emas.
Bizning cha, shaxsning siyosiy madaniyati tuzilishida un asosiy
funksional poronani ajratish mumkin.
Birinchi pogona shaxsning siyosiy bilimi va sezgilari, siyosiy
karashlari va moyilliklari, siyosiy tafakkuri singari ma’naviy
elementlardan tashkil topadi.
Shaxs siyosiy madaniyatining ikkinchi pogonasi siyosiy
bilimlarning real siyosiy xarakatlarga aylanishini ta’riflovchi va buning
mexanizmini aniklovchi kismlardan tarkib topadi. Ular jumlasiga siyosiy
e’tikodlar, siyosiy faoliyat kunikmalari kiradi.
Shaxs siyosiy madaniyatinipg uchinchi pogonasini uning amaliy
tomo ni — shaxsning ijtimoiy-siyosiy faolligi, siyosiy xulk-atvori va
siyosiy faoliyati tashkil etadi.
Polshalik sotsiolog Bodnarning fikricha, siyosiy madaniyatga
kuyidagilar taallukushdir:
a) siyosatni, faktlarni bilish xamda ulardan manfaatdorlik

b) siyosiy xodisalarni baxolash, xokimiyat kanday amalga
oshirilishi xakidagi baxolovchi karashlar;
v) siyosiy karashlarning exgirosga oid tomoni, masalan,
Vatanga muxabbat, dushmanga nafrat;
g) u yoki bu vaziyatda kanday ish tutish mumkinligi va lozimligini
belgilovchi siyosiy xulk-atvor namunalarining ushbu jamiyatda e’tirof
etilganligi 6
.
Xukukshunos olim V. I. Piskotin siyosiy madaniyatni uzlashtirish
jarayoni siyosiy bilimlarni uzlashtirishdan boshlanishini ta’kidlaydi 7
.
Umuman olganda, bu tugri fikr. Ammo bunda, umuman bilish
soxasida bulgani singari, siyosiy faoliyatdaxambilim ma’lum sezgi,
siyosiy karashlarning instinktiv shakllari paydo bulishiga olib keluvchi
xodisalarni missiy idrok etishdan boshlanishini unutmaslikkerak Bilim
bizning ob’ektga nisbatan munosabatimizgina emas, balki ob’ekt,
uning sifatlari, alokalari va munosabatlarining nazariy,
umumlashtirilgan in’ikosi xamdir 8 3
. Binobarin, ijtimoiy bilim ijtimoiy
xodisalarning sifatlari, xossalari va munosabatlarini, ularning
moxiyatini va real uzaro alokalarini ochib beradi. Xodisa xakida bilimga
ega bulmay turib, uning rivojlanish konunlarini kashf etish mumkin
emas.
Siyosiy bilimlarni bir necha darajalarga ajratish mumkin.
Vokelikning muayyan faktlari va xodysalari xakida aloxida tasavvurlar
6
Каранг: Nauka о politike : Podrecznik akademicki / Pod redakcja A . Bodnara . — Warszawa , 1988. — S . 185.
(Интернетдаги русча таржимасидан фойдаланилди).
7
Каранг; Пискотин В. И. Политическая культура и ее роль в формировании
социальнополитической активности масс // Духовная культура и социальное управле ние. —
Новосибирск J 981. — С. 62.
8
Каранг Скворков Л. В. Субъект истории и социальное самосознание. — М., 1983. — С. 176.

eng oddiy bilimlardir. Mazkur tasavvurlar asosida faktlar va xodisalar
xakdda karashlar shakllanadi. Binobarin, karashlar bilimga asoslanadi.
Bilimsiz karashlar bulmaydi. Siyosiy goyalar nisbatan yukori pogonada
turadi. Roya «ob’ektiv vokelik xodisalarini fikran tushunib yetish shakli
bxlib, dunyoni yanada teranrok bilish va amaliy jixatdan uzgartirish
maksadini anglashni uz ichiga oladi» 9 4
.
Siyosiy goyalar siyosiy xayotning konuniyatlarini, siyosiy xayotda
vokeaxodisalari urtasidagi alokalarpi, ularning munosabatlarini ochib
beradi. Goyalarni tugri uzlashtirish uchun asosiy siyosiy tushunchalarni
bilish talab etiladi. Goyalar xodisani bilish va baxolash birligi sifatida
namoyon buladi. P. V. Kopnin ideallikdan amaliy faoliyatga utishda
goyalar uziga xos «kuprik» bulib xizmat kilishini ta’kidlagan 10
. Goyalar
bevosita vokelikni bilishdan kelibchikadi, ammo bunda «goya ob’ektni
nazariy bilishnigina emas, ma’lum ideal shaklga muvofikuni
uzgartirishdan iborat amaliy maksadini xam uz ichiga oladi» 11
. Boya
aloxida tizimni tashkil etuvchi mafkuraning asosiy elementi bulib
xizmat kiladi. Nazariy bilimlarni uzlashtirish ular shaxsning fikrlash va
bilish usuliga, dunyokarashining negiziga aylangan takdirdagina
amaliy natija beradi.
«Siyosiy tafakkur» tushunchasi uzidan nisbatan ancha keng
bulgan «siyosiy madaniyat» tushunchasidan keyin muomalaga
kiritilgan.
Siyosiy bilimlar siyosiy madaniyatning goyaviynazariy negizini
belgilasa, siyosiy tafakkur insonning siyosiy vokeaxodisalar
9
Философский энциклопедический словарь. — М., 1983. — С. 201.
10
Каранг: Копнин 77. В. Идея как форма мишления. — Киев, 1963. — С. 88.
11
Уша жойда. 936.

mazmuniga kirib, yangi bilimlar olishi va ularni tizimga solishi, ularni
tushuntiruvchi yangi goyalar yaratishi uchun uziga xos vosita bulib
xizmat kiladi.
Siyosiy bilimlar siyosiy xayotning moxiyatini kanchalik teran va
tugri aks ettirmasin, agar inson uz nazariy va amaliy faoliyatida ulardan
tugri foydalana olmasa, ular oddiy ma’lumotlar tuplami bulib
kolaveradi. Rivojlangan siyosiy tafakkur kobiliyati insonga tugri xulk-
atvor tarzini, siyosiy kurash taktikasi va strategiyasini ishlab chikish
imkonini beradi.
Siyosiy madaniyatning ushbu elementi ikki muxim xususiyatga
ega. Birinchidan, siyosiy fikrlash kobiliyati bu siyosiy vokealar va
xodisalarni inson" ongida aks ettiruvchi asosiy tushunchalarni
biliShgina emas, balki ularni «uzlashtirish», ya’ni ularning xar birining
ortida siyosiy xayotning real jarayonlarini kurish, ularni boshkara olish
demakdir. Siyosiy tafakkurning uziga xos jixati shundaki, unga ega
bulgan odam u yoki bu siyosiy tushunchalarni shunchaki bilib kolmay,
siyosiy xayotni tushunib yetish uchun ulardan foydalana oladi, ular
yordamida siyosiy faoliyatning maksad va vazifalarini aniklab, siyosiy
kuchlar nisbatini taxlil kilib, muayyan vaziyatni baxolay oladi.
Ikkinchidan, siyosiy tafakkur kobiliyati dunyoni bilish usulini, ilmiy
fikrlash usuli va dialektikani bilish xamda uni amalda kullay olish
demakdir. Dialektik fikrlay oladigan shaxsgina siyosiy tafakkurga ega
buladi. «Siyosat soxasida dialektik mantik prinsiplari juda katta

axamiyat kasb etadi, chunki siyosiy vokelik uta murakkabligi,
ziddiyatliligi va jushkinligi bilan ajralib turadi» 12
.
Shunday kilib, siyosiy tafakkur siyosiy madaniyatning tarkibiy
kismi sifatida shaxsning ijtimoiy vokelikni bilish usuli (vositasi) orkali
namoyon bulishni ifodalaydi. U bilimni real xarakatga aylantirish
soxasidagi muxim kladam sifatida ijtimoiy-siyosiy bilimlar, doktrinalar,
nazariyalar bilan boglik. Siyosiy tafakkur umuman tafakkurning
universal usullari bilan bezlik bulib, shaxsning umumiy dunyokarash
pozitsiyasiga, u kullaydigan kadriyatlargatayanadi.
Siyosiy tafakkur ma’naviy nazariy bilim va, umuman, okilona
tafakkur elementi sifatida siyosiy xis-tuygular bilan uzviy 6 O F JIHK ,. A MMO
bu yerda biz ilmiy siyosiy bilimlarga asos solgan stixiyali, missiy xis-
tuygularni kurmaymiz. Bu siyosiy xayot xodisalarini anik . va katiy bilish
negizidagi siyosiy xistuyrularning yangi darajasidir. Bunda shaxs u
yoki bu siyosiy xis-tuygularni okilona tushuntirishi va taxlil kilishi
mumkin. Natijada ular ma’noli, ongli, anglab yetilgan xis-tuygularga
aylanadi.
Boshka tomondan, siyosiy tafakkurning uzixamextiroslarga boy.
Siyosiy goyalarni odamlar, aytaylik geometriya teoremalarini kabul
kilgandek exgirossiz, befark kabul kilishlari mumkin emas.
Otabobolarimizning mustakillik uchun kaxramonona kurashi, tinchlik
uchun kurash yoki, masalan, Stalin mustabid tuzumining katagonlari
xakida sovukkonlik bilan, xayajonsiz gapirib bulmaydi. Bu yerda xis-
tuygu, fikr va akl dialektik jixatdan bir-biri bilan uygunlashib ketadi.
12
Красин Ю. Л. Некоторие вопроси методологии политического мишления // Между народние отношения,
политика и личность. М., 1976. С. 18.

Insonning siyosiy vokelikni tushunishi siyosiy bilimning barcha
shakllarida u yoki bu darajada aniklik va teranlik bilan uz aksini topadi.
Ular birgalikda siyosiy madaniyatning Ђ OYAVIY mazmunini, uni tashkil
etuvchi barcha elementlarning goyaviy negizini tashkil kiladi.
Siyosiy madaniyatni uzlashtirish uchun siyosiy axborot va
bilimlarning soni emas, balki sifati muxim. Xozirgi kunda deyarli xar
bir odam muayyan axborot va bilimlarni jamlovchi soxibga aylangan.
Bu bilimlarni u bevosita siyosiy xodisalarga boy real xayotdan, ularning
ishtirokchisi yoki shunchaki zamondoshi sifatida, kudratli ommaviy
axborot vositalari, gazeta va jurnallar, televidenie va Internet kom -
pyuter tarmogi orkali oladi. Ammo siyosiy madaniyat tarkok bilimlar
yikindisi emas. Unda vokelikni tartibli tushunish, uning x
( odisalari
moxiyatini teran anglab yetish yuli bilan olingan bilimlar zarur.
Shuning uchun xam siyosiy madaniyat siyosiy bilimlarni ifodalash
madaniyati, ularning rivojlanish darajasi, bid tizimga solinganlik va
anglab yetilganlik darajasini aks etgiradi. Siyosiy madaniyat
utmishning ilgor siyosiy tafakkurigagina emas, balki jaxon
madaniyatining yutuklariga xam asoslanadi.
Ammo nazariyani bilish kitobiy, yuzaki bulishi xam mumkin. Siyo -
siy madaniyat bilimdan e’tikodlarga karab boradi, umuman esa —
shaxs ning (guruxning ) siyosiy e’tikodlariga kura ish tutadi 13
.
Bilim, xis-tuygu va irodani birlashtiruvchi «e’tikod», «ishonch»
tushunchasi xar xil ma’noda kullanadi. Birinchidan, shaxsga yoki
shaxslar guruxiga ta’sir kursatish usuli, ularning faoliyatini tartibga
13
Батафсил маълумот учун каранг: Иванов В. Идеология; характер и закономерности развитая. — М., 1977;
Социология и идеология. — М., 1969; Ядов В. А. Идеология как форма духовной деятельности. — М., J 961;
ва бошк.

solishga erishganlik e’tikod deb ataladi («men uni ishontirdim»);
ikkinchidan, e’tikod, ishonch — ong elementi; uchinchidan, e’tikod,
ishonch — inson ongining ma’lum xolati («u uzining xak/gitiga
ishonchi komil»). U yoki bu sub’ekt muayyan ijtimoiy xodisalar xakdka
ozmi-kupmi mukammal bilimlarga ega bulishi mumkin, birok bilimlar
uning faoliyat usuliga va dasturiga utgan, da’vatkor kuchga, ya’ni
e’tikod, ishonchga aylangan takdirdagina siyosiy madaniyat funksional
tizimining elementiga aylanadi. Siyosiy madaniyatning insonni
yaratuvchi moxiyati e’tikodda tulakonli ruyobga chikadi, zero, e’tikod
sub’ektning uzi xosil kilishi mumkin bulgan faoliyatdan tai щ arida
mavjud bulmaydi.
E’tikod sub’ektning fikrlash usuli, dunyokarashi bilan uzviy 6 O F lik
Chinakam e’tikod fakat faol ijodiy, dialektik fikrlash va dunyokarash
natijasida shakllanishi mumkin. Shu bilan birga, e’tikodlar bevosita —
suz shaklida emas, bilvosita — faoliyat xususiyati va usullarida
namoyon buladi. E’tikod shaxsning amaliy faoliyatga tayyorligini
kursatadi.
Shunday kilib, siyosiy e’tikod siyosiy madaniyatning elementi
bulib, sub’ektning siyosiy goyalarni uzlashtirganligi darajasini, uning
mazkur goyalarga munosabatini, ularni ruyobga chikarishga
yunaltirilgan xarakatga tayyorligipi ifodalaydi. Royaviy e’tikod — faol
xayotiy pozitsiyaning negizi: usiz siyosiy madaniyat bulmaydi. Ammo
siyosiy madaniyatni uzlashtirish e’tikodning shakllanishi bilan
tugamaydi. E’tikdd siyosiy faoliyat emas, balki siyosiy faoliyatga
tayyorlikdir. Muvaffakiyatli siyosiy faoliyat uchun kunikma va

maxoratga ega bxlish lozim. Ularning y њ kligi mukarrar ravishda
ma ђ lubiyatga olib keladi.
Kunikma va maxorat fa љ at bilim emas (bilimsiz ular bir yo љ lama,
empirik xususiyatga ega buladi), amaliy tajribani xam talab etadi, zero
ular fakat faol amaliy faoliyat jarayonida vujudga keladi.
Demak yuksak siyosiy madaniyatni uzlashtirish tomon
xarakatning ikkinchi boskichi nazariyadan amaliyotga, bilimdan uni
amalda tatbik etishga utish boskichi xisoblanadi.
Shu urinda siyosiy madaniyatga siyosiy faoliyatni xam kiritish
tugri buladimi, degan savol tukiladi. Axir siyosiy madaniyat siyosiy
faoliyatning xususiyatiku!? Xush, bu xolda siyosiy faoliyatga kanday
kilib siyosiy madaniyatning elementi deb karash mumkin?!
Shuning uchun xam bir kator mualliflar siyosiy madaniyat
tizimidan real siyosiy faoliyatni butunlay chikarib tashlaganlar, siyosiy
madaniyatni esa ma’naviy madaniyat elementi deb talkin etganlar 14 1
.
Bizning cha, bu tugri yondashuv emas. Shu bilan birga, siyosiy
madaniyatga butun siyosiy faoliyatni mexanik tarzda kiritish bir kator
ziddiyatlarga olib kelishini xam kayd etib utish lozim. Fakat real
odamlar faoliyati, avvalambor ijtimoiy-siyosiy faoliyat siyosiy madaniyat
erishgan darajani ochib beradi. Siyosiy faoliyat fakat uzining madaniy
jixati bilan siyosiy madaniyatning tarkibiy kismi bulib xizmat kiladi.
Inson uzlashtirgan siyosiy faoliyat tajribasi uning faoliyatida kay
darajada uz aksini topgan bulsa, uning siyosiy madaniyati shu
darajada rivojlangan buladi. Ushbu nuktai nazardan karalgan real
ijtimoiy-siyosiy faoliyat butun siyosiy madaniyat tizimining muxim
14
Арнольдов Л. И, Предисловие // Духовная культура в обществе. — М., 1989.С. 1112.

uzagi xisoblanadi. Bu yerda amaliyot nazariy bilishdan ustun turadi,
shu bilan bir vaktda uning mezoni va negizi xisoblanadi.
Real ijtimoiy-siyosiy faoliyat siyosiy madaniyatni ruyobga
chikarish jabxasidir. Mazkur madaniyatni xzlashtirish darajasi aynan
shu jabxada namoyon buladi, siyosiy madaniyat aynan shu kadriyatlar,
normalar va institutlarda, siyosiy boshkaruvning Uzida
moddiylashadi.
Shu bilan birga, siyosiy madaniyat faol amaliy faoliyat jarayonida
vujudga keladi va shakllanadi. Yukorida biz siyosiy madaniyatning xar
bir elementi aynan faol ijtimoiy-siyosiy faoliyatda shakllanishini
kursatishga xarakat kildik Xech kanday nazariy koida shaxsiy ijtimoiy
tajribaning urnini bosa olmaydi, siyosiy boshkaruv bilimi va
kunikmalarini fakat kitob ukish va ma’ruzalarga katnash yuli bilan
uzlashtirib bulmaydi. Shuning uchun xam bugun boshkaruvda, saylab
kuyiladigan organlarning, maxalla kumitalarining ishida xar bir
fxxroning ishtirok etishi nixoyatda muxim. U siyosiy faollikning
yorkin namoyishidir.
Amaliy faoliyatning xar bir yangi boskichi odamlar oldiga uz
bilimlari, kunikmalari va ijtimoiy tajribasini yanada rivojlantirish va
boyitish vazifasini kuyadi. Jarayon yana boshidan boshlanadi. Siyosiy
madaniyat jamiyatda shunday amal kiladi.
Tugri, biz taklif kilgan siyosiy madaniyat substansional va
funksional elementlarining asoslangan tuzilishi yagona mumkin
bulgan tuzilish emas, ammo, bizning cha, aynan shu prinsipga rioya

etish uning asosiy elementlarini nisbatan tulik kamrab olish imkonini
beradi.
Siyosiy madaniyatni strukturalashtirishning yana bir prinsipi unda
dolzarb va maxsus kismlarni ajratishga asoslanadi. Siyosiy madaniyat -
ning xar bir jamiyat a’zosi, kasbi va mansabidan kati nazar, uzlash -
tirishi mutlako zarur bulgan kismi dolzarb siyosiy madaniyat deb
ataladi. Uni xar bir madaniyatli odam uzlashtirishi zarur. Maxsus siyosiy
madaniyat siyosiy faoliyat bilan shugullanuvchi xar bir shaxs uchun
majburiydir. Madaniyatning bu ikki kismi urtasidagi chegara nisbiy,
albatta. Sunggi davrda dolzarb madaniyat xajmi juda kupaydi.
Raxbarlar, boshkaruv faoliyati bilan shugullanuvchi shaxslarning
siyosiy madaniyatiga kuyiladigan talablar bundan buen xam yuksak
bulib kolishiga shubxa yuk, binobarin, siyosiy madaniyatni dolzarb va
maxsus turlarga ajratish uz axamiyatini yukotmaydi.
Siyosiy madaniyat elementlarining barkarorligi va funksional
axamiyati darajasi xar xil. Buni nazarda tutib, amerikalik sotsiolog U.
Rozenbaum siyosiy madaniyat uzagining kismlarini, ya’ni «millatning
siyosiy tartibi»ni shakllantirishda asosiy urin tutuvchi elementlari va
xodisalarini ajratishni taklif kdpadi. U ayni jamiyatning siyosiy
madaniyati xasida zarur tasavvur xreil kilish imkonini beruvchi
karashlarni uch asosiy turkumga ajratadi. Bular: xukumat
tuzilmalarigadoir karashlar; boshka siyosiy tizimlarga doir karashlar;
shaxsiy siyosiy faoliyatga doir karashlar 15
.
15
Каранг ; Roienbaum W. Political Culture. New York , 1975. — P . 67. (Интернетдаги русча
таржимасидан фойдаланилди).

Birinchi turkumga «tuzumga doir karashlar», ya’ni asosiy
xukmron institutlar, ularning ramzlari, rasmiy shaxslariga doir
karashlar kiradi.
Ikkinchi turkum «siyosiy identifikatsiyalar»ni, ya’ni sub’ektning
uzini ma’lum millat, xalk davlat, shaxar, xishlok, jugrofiy mintakaga
tenglashtirishi, uning tarixiy ramzlarini, siyosiy jarayonda uzaro aloka
kiluvchi shaxslar, guruxlarga nisbatan «siyosiy ishonchi»ni, shuning
dek siyosiy munosabatlar va jarayonlar sub’ekti amal kilishi lo zim
bulgan «uyin koidalari»ni uz ichiga oladi.
Uchinchi turkum «siyosiy omilkorlik», siyosiy xayotda
fukarolarning ishtiroki, «siyosiy samaradorlik», siyosiy jarayonga ta’sir
kursatish imkoniyatini xis kilish kabilarni kamrab oladi.
U. Rozenbaumning tasnifi siyosiy madaniyat ayrim kismlarining
kiymati va axamiyatini ochib beradi. Shu bilan birga, amerikalik olim
siyosiy madaniyatni xosil kiluvchi elementlar taxlil kilinishi lozim bulgan
maydonni tulik kurib chikmagan.
Siyosiy madaniyat chegaralarini aniklashda siyosiy munosabatlar
soxasiga tatbik etishda u xamma joyda ishtirok etishi bilan
ta’riflanishidan kelib chikish lozim. Siyosiy madaniyat siyosiy jarayon
ishtirokchilari urtasidagi munosabatlar majmuiga singib ketgan.
Boshxacha aytganda, bu munosabatlar ma’lum ijtimoiy-madaniy
mazmun bilan sugorilgan bulib, ularda mazkur xodisalar ta’sirining
izlarini kurish mumkin.
Nima uchun bu yerda aynan munosabatlar xakida r an ketayapti?
Bu savolga, bizning cha, rossiyaliksissatshunos E. Ya. Batalov ishonchli

javob bergan. Uning fikricha, siyosiy munosabatlar «madaniyatni
namoyon etish shakligina emas, balki uning mavjudlik usuli xamdir.
Madaniyat, shu jumladan siyosiy madaniyat buyumlarda zoxir
bulmaydi. Buyumlar moddiylashgan, jonsiz yoki, ta’bir joiz bulsa,
konserva щ yalangan madaniyatdir. U abadiy yashirin xolatda kolishi
mumkin. Madaniyat boshda, miyaning asab xujayralarida b њ lmaydi.
Madaniyat faol sub’ektlar urtasidagi muayyan, jonli, tinimsiz yukolib pa
yana paydo bulib turadigan munosabatlardadir. Bunday
munosabatlarsiz madaniyatxam bulmaydi. Mu nosabatlar cheklangan
bulsa, madaniyatxamcheklangan buladi. Shuning uchun xam boy
madaniy merosga ega, ammo fukaroviy va siyosiy xayoti kashshok
millatning madaniy xayoti sodda, rivojlanmagan buladi» 16
.
Siyosiy madaniyatni strukturalashtirishda ikki xolatni e’tiborga
olish lozim. Birinchidan, bu urinda r an siyosat yoki siyosiy faoliyatning
tuz il ish i xakidaemas, aynan siyosiy madaniyatning tuzilishi xakida
ketayotganini xamisha yodda tutish zarur. Ikkinchidan, siyosiy
madaniyatning tuzilishini taxlil kilishda yaxlit bir butun xodisaning
elementlari xakida r an ketayotganini nazarda tutish kerak Bu yaxlitlik
va birlikni e’tiborga olmaslik uning u yoki bu elementlarini
mutlaklashtirishga olib keladi.
2. Siy osiy madaniy at v a siy osiy an’analar
Uzbekiston Respublikasida bozor iktisodiyotiga asoslangan
xujalik yuritish usullariga utish, xukkiy demokratik davlat kurish
yulidan borish va mamlakatda fukarolik jamiyatini izchil shakllantirish
16
Баталов Э. Я. Политическая культура: понятие и феномен // Политика: проблеми теории и
практики. Вип. 7. 4.2. М., 1990. С. 127.

falsafiy taxlil predmeti sifatida jamiyatning siyosiy madaniyati
muammosini yanada dolzarb kilib kuydi. Ijtimoiy jarayonlarning
jadallashishi, xakikiy plyuralizm va kup partiyaviylikning vujudga
kelishi siyosiy madaniyat mazmunining talkinida tub uzgarishlar sodir
bulishiga olib kelmokda.
Siyosiy madaniyatni urganishning muximligi umuminsoniy
kadriyatlarni e’tiborga olmasdan biron-bir jiddiy masalani kurib chikib
bulmasligi bilan izoxlanadi.
iyosiy madaniyat an’ana, milliy meros, jugrofiy siyosiy omil,
tarixan vujudga kelgan ijtimoiy va etnik tuzilish, diniy e’tikod kabilar
kamrab oluvchi ijtimoiytarixiy negizning tarkibiy kismidir. Ularning
barchasi xal kiluvchi asoslar bulib xizmat kiladi. Insonlar uz siyosiy
tarixining yaratuvchisi ekanligi ma’lum, ammo ular bu tarixni
uzboshimchalik bilan emas, balki uzlari bevosita yashovchi, uzlariga
meros kolgan sharoitlarda yaratadilar. Utgan avlodlarning an’analari
umrguzaron etayotgan avlod tafakkuri va faoliyatini yxlga soladi.
«Xatto inkdlobiy yangilanishlar sodir bulgan joydaxamvujudga kelgan
yangi tuzum bundan oldingi tuzumdan kelib chikadi va jamiyatning
tarixiy an’analari yashashda davom etadi. Uzgarayotgan sharoitlarda
jamiyatning siyosiy madaniyatida yuzaga keluvchi kadriyatlar va
rivojlanish namunalari yangi mazmunning ifodasi bulishi mumkin» 17
,
— deb kayd etadi ukrainalik siyosatshunos B. V. Shinderov.
Siyosiy madaniyat inson faoliyatining uziga xos soxasidir. U fakat
erkin, teng xukukli va mas’uliyatli individlar urtasida bulishi mumkin.
17
Шиндеров Б. В., Байрак И. Р., Саприкин Л. Г., Яремченко Б. П. Основи политологии. Киев, 1992.
С. 159.

Siyosiy madaniyat doirasida inson ideallar va kadriyatlarni anglab
yetadi va tanlaydi; shunchaki bilimlarni uzlashtirish asosida emas, balki
shaxsiy xayotiy tajribani tushunib yetish va boshdan kechirish asosida
uz oldiga maksadlar kuyadi. Uz takdiri xakida kaygurish bilim va
kadriyatlarni izlashga turtki beradi. Siyosiy madaniyat turmushning
ma’lum soxasi sifatida tafakkur, bilim va xis-tuyguni birlashtiradi.
Siyosiy madaniyat ijtimoiy xayotni yaratish muammosi, shaxsning uz
takdirini uzi belgilashining ichki negizi sifatida vijdonga ega bulish
jarayonidir. «Vijdon» — ma’naviy tushuncha, ma’naviyat esa —
shaxsning siyosiy madaniyati darajasini aniklovchi uziga xos mezon.
Siyosiy madaniyatning ximoya funksiyasi mana shundadir.
Siyosiy madaniyat boshkarish murakkab bulgan, shuning
uchunxammuntazam urganishni talab etuvchi jarayondir. Siyosiy
madaniyatning ijtimoiy falsafiy xususiyatlarini taxlil kilmasdan ichki
belgilovchi omillarni, shaxslar, ijtimoiy guruxar xulk-atvorining
mantigini tushunish, binobarin, ularning davlatga, jamiyatga, isloxot
jarayonlariga munosabatini bashorat kilish mumkin emas.
Siyosiy madaniyatni ichdan uyushtirilgan va strukturalashtirilgan,
odamlar ijtimoiy faoliyatining xar xil turlari bilan uzaro boklangan
yaxlit tizim sifatida urganish tugri buladi.
Siyosiy madaniyat jamiyat madaniyatining tarkibiy kismi sifatida
davlat va jamiyatda siyosiy xokimiyatning vujudga kelishi,
taksimlanishi va faoliyat kursatishiga munosabatni ifodalaydi. Siyosiy
mada niyat turli ijtimoiy r ypy x lar, ijtimoiy birliklar, aloxida individlarning
munosabatlarini, ularning siyosiy goyalar va kadriyatlarni xamda

siyosiy an’analarni anglab yetishi va xar xil darajada ulashtirishini,
ularni ruyobga chikarish shakllari va usullarini xamdaular bilan boglik
siyosiy faoliyatning turli variantlarini uz ichiga oladi. Siyosiy madaniyat
umumlashgan va, shu bilan birga, ichdan tabakalashgan, mavjud
siyosiy vaziyat, xalkning, mamlakatning tarixiy tarakkiyoti, millat va
elatlarning mentaliteta bilan boglik xodisadir.
«Siyosiy an’analar» siyosiy madaniyatning moxiyati, tuzilishi va
mazmuni xasida fikr yuritish imkonini beruvchi asosiy kadriyatlardan
biridir.
A n’analar ixcham jamoa, tabaka, gurux yoki elatning butun
xayotiy faoliyati jarayonini belgilovchi jamoaviy xotirada
mustaxkamlangan xarakatlar va xulk-atvor, munosabatlar va karashlar
stereotiplaridir 18
. Siyosat soxasida an’analar siyosiy madaniyatning
boshka elementlari bilan uzaro munosabatga kirishadi va
insoniyatning bu soxadagi tarakkyotini ta’minlaydi.
Siyosiy an’analar siyosiy tajriba, urfodatlar, tasavvurlar, normalar,
kadriyatlar va institutlarni avloddan avlodga utkazish shaklidir.
Avloddan avlodga utuvchi an’analar odamlarga tabiiy va ijtimoiy muxit
sharoitlariga moslashish imkonini beradi. Bunday moslashish negizida
uzok davrlar mobaynida etnoslar deb ataluvchi odamlar jamoalari
vujudga keladi. Etnoslar atrof muxit sharoitlariga uziga xos xulk-atvor
andozalari — stereotiplarni yaratish orkdli moslashadi. Bu stereotiplar
avloddan avlodga utadi xamda xar yangi avlodda atrof mu xit
xolatining uzgarishi bilan birga uzgarib boradi. Stereotiplarning
18
Каранг: Кожин П. М. Традиции в системе этноса // Этнографическое обозрение. — М.,1997. С.
6.

avloddan avlodga utishi va uzlashtirilishi.an’analarni xosil. kiladi. Bir
etnos boshka etnosdan uzlashtirgan stereotiplariga karab farklanadi.
Bir tarixiy takdir bilan boglangan etnoslar majmui su peretnos deb
ataladi.
Davlat, xokimiyat institutlarining majmui sifatida, etnik tizimlar
barkaror yashashining sharti bulib xizmat kiladi. Davlatning ma’lum
tarixiy shakllari etnik stereotiplar tegishli komplekslari paydo bulishi va
zavol topishi bilan vujudga kelgan va barxam topgan. Ammo eski
institutlar xam, xuddi eski stereotiplar singari, izeiz yukolmay, balki
yangi etniksiyosiy tizimlarda uzgargan shaklda saklanib k щ gan. Siyosiy
institutlar va stereotiplar odamlarga boglik bulmagan xolda mavjud
buladi xamda siyosiy ijtimoiylashish — utgan avlodlar yaratgan
narsalarning yangi avlodlar tomonidan uzlashtirilishi jarayonida
avloddan avlodga utadi.
Siyosiy kichik sistema katta ijtimoiy tizim doirasida maksadga
erishish, odamlarning birgalikdagi xayotida ma’lum tartibni saklash
funksiyalarini bajaradi. Bu odamlarga uz individual va jamoaviy
faoliyatini muvofiklashtirish xamda uz ixtiyorlarida mavjud
resurslardan samarali foydalanishii ta’mishtash imkonini beradi.
Siyosiy an’analar davlat va fukarolik jamiyati institutlarining faoliyati
va uzgarishi xususiyatiga xal kiluvchi ta’sir kursatadi. Xar kanday
mamlakatning siyosiy tizimi fakat mazkur mamlakatning siyosiy
an’analariga muvofik yaratilgan va rivojlangan, ya’ni mamlakat
axolisining siyosiy ongi va xulk-atvorida kdoor topgan stereotiplarni
e’tiborga olgan takdirda barkaror va samarali bulishi mumkin.

Barchaxalklar uzicha benazir va betakror bulganidek ular yaratadigan
siyosiy tizimlar xam betakrordir. Bu fikrning tugriligiga ishonch xosil
kilish uchun tarixan boglangan siyosiy tizimlar — AKSh va Buyuk
Britaniya siyosiy tizimlarini takdoslash kifoya 19
. Siyosiy
institutlarxalkning siyosiy an’analariga muvofik shakllanishi va islox
kilinishi lozim, aks xolda xalkularni uzlashtirib, uz xayotiy
muammolarini xal kilish uchun ulardan foydalana olmaydi, xuddi
shuning dek bu institutlar u yoki bu yulni amalga oshirishda
xalxtomonidan kullab-kuvvatlanmaydi. Davlat tuzil ishi shakllarini
boshka xalklardan olishga urinishlar esa odatda muvaffakiyatsiz
tugaydi.
An’analar bir mamlakatni boshkasidan ajratib turadi, uning
vujudga kelishi va tarixiy yulidagi uziga xosliklarni ifoda etadi. Masalan,
amerikaliklar xayot tarzining markazlashtirilgan emas, bal ki maxalliy
davlat boshkaruviga asoslanishi bu yerda davlatchilik jamoadan
boshlanganligi bilan izox/ganadi. Ammo bu tashkilot shaklini
yevropalik ilk kuchmanchilar yovvoyi xindulardan olganlar. Bu model
keyinchalik ittifokka birlashgan Amerika shtatlarining vujudga ke lishi
boshlangan mintakadagi yashash sharoitlariga kuprokmos kelgan.
Siyosiy an’analar nisbatan kam urganilgan muammolar jumlasiga
kiradi.A. A. Bagaveev,L. V. Smorgunov,E. A. Baller, E. S. Markaryanva
boshdalarning asarlarida siyosiy madaniyatni taxil. kilish jarayonida
siyosiy madaniyatda an’analarning urni va axamiyati xak
( idagi bir ktor
koidalar asoslab berilgan.
19
Каранг: Страни мира. Факти и кифри. — М., 2000. — С. 35, 157.

Ilmiy adabiyotda siyosiy an’analar xakida r an ketganida kupincha
si yosiy madaniyatga nisbat beriladi 20
. Bu ularning tax/tiliga ma’lum
darajada samarali yondashuvdir. Boshkalarning fikricha, siyosiy
madaniyat, yukrrnpa kayd etib utilganidek turli siyosiy sub’ektlarni
ta’riflashi mumkin.
Birinchi xolda siyosiy madaniyat individning siyosiy xodisalar, uz
xulk-atvori, siyosiy jarayon ishtirokchisi sifatidagi faoliyati xakddagi
tasavvurlaridir. Ikkinchi xrdda siyosiy madaniyat siyosiy tajribatuplash
va uni ruebga chikarish mexanizmlarini tashkil etuvchi siyosiy faoliyat
shakllari tizimidir. Bu jixatdan V. I. Maksimenko bergan ta’rif e’tiborga
molik Uning fikricha, siyosiy madaniyat «siyosiy xulk-atvor va
xokimiyatni idrok etishning tarixan yuzaga kelgan va ijtimoiy jixatdan
konuniylashtirilgan... stereotiplari majmuidir» 21
.
Siesiy madaniyat va siesiy an’analar nisbatiga «an’ana»
tushunchasining ma’nosidan kelib chikib baxo beriladi. Bunday
talkinlar juda kup. An’ana xajmiga kura madaniyatga yakin. «Madaniyat
va an’ana urtasiga ma’lum darajada tenglik belgisini kuyish mumkin.
Aslida bu bitta narsani; ijtimoiy faoliyatning tarixan vujudga keluvchi va
noirsiy yul bilan utuvchi tartibga soluvchisini belgilashning turli
usullaridir» 22
.
Ikkinchi tomondan, an’ana madaniy merosninp. aloxida elementi
sifatida namoyon buladi. Dastlabki yondashuvda siesiy madaniyat va
sie siy an’analarning ma’lum darajada ayniyligi xakida gapirish mumkin.
20
Каранг: Багавеев Р. А. Политические традиции как фактор формирования и развития политической
культури трудящихся: Автореф. дис.... канд. филос. наук — Казань, 1987.
21
Максименко В. И. Востоковедная политология в поисках своего предмета //Полити ческие отношения на
Востоке: общее и особенное. — М., 1990. — С. 28.
22
Максимеико В, И. Востоковедная политология в поисках своего предмета // Поли тические
отношения на Востоке: общее и особенное. — М., 1990. —

Takror yondashuvda esa siesiy an’analar siesiy madaniyatning muxim
funksiyalarni bajaruvchi tarkibiy kismi ekanligi ma’lum buladi.
Siesiy an’analarni ikki jixat — statistik va dinamik jixatlar —
birligida urganish taklifi e’tiborga molik Mazkur birlikda siyosiy
an’analar siesiy madaniyatning funksional elementiga aylanadi, ular
siesiy tajribani tuxtatib kuyadi va siesiy madaniyatda ob’ektivlashgan
siesiy tajribani mustaxkamlaydi siesiy faoliyatni amalga oshirish usuli
bulib xizmat kiladi.
Siesiy an’analar siesiy madaniyatning barcha tarkibiy kismlarida
mavjud bulib, bu xol siesiy an’analarni turkumlash imkonini beradi.
Umumiy turkumlash usuliga kura siesiy tashkilotlar, siesiy
munosabatlar va siesiy ong an’analarini ajratish mumkin.
Tashkiliy usuli ga kura, institutlashgan va institutlashmagan
an’analar farklanadi. Siesiy an’analarning faoliyat kursatish davriga
karab — tarixiy va potensial, tarixiy jarayondagi roliga karab — ilgor va
zugum utkazuvchi, siesiy xokimiyat va boshkaruvni amalga oshirish
usuliga karab — demokratik va aksildemokratik universallik darajasiga
karab — millatlararo va guruxlarga doir an’analar ajratiladi va x. k
Siesiy madaniyat tizimidagi siesiy an’analarning muxim
xususiyatlari ular bajaradigan funksiyalarda namoyon buladi. Bular:
boshkaruv-tashkiliy, siyosiy-tarbiyaviy, ma’rifiy-axborot; baxolash
yunaltirish, tashkiliysiyosiy funksiyalardir.
Siesiy an’analar uz xolicha mustakil ta’sir kursatadi. Ularning
faoliyati uchun jamiyatda an’analarni saklash, targib va muxofaza kilish

usullarining majmui yaratiladi xamda ular pirovard natijada jamiyat
siesiy madaniyatining darajasini belgilab beradi.
Siesiy an’analar turli mamlakatlarda uziga xos ta’sir kursatadi.
Ammo siesiy madaniyatni shakllantirishda siesiy an’analarning
axamiyatiga yetarli e’tibor berilmaydi.
Uzbekiston uchun kanday siesiy an’analar xos? Bular: ogir davrda
jilslashish va birlashish, siesiy vorisiylik tadrijiy uzgarishlar, boshka
mamlakatlar tajribasini e’tiborga olish, siyosiy markazlashish, kattalarni
xurmat kilish kabi an’analardir.
3. Siy osiy madaniy at ni t urk umlash
Barcha ijtimoiy xodisalar singari, siyosiy madaniyatni xam turli
asoslarga kura turkumlash mumkin. Umumiy kurinishda,
mukammallikni da’vo kilmasdan, siyosiy madaniyatning kuyidagi
asoslari va turlarini ajratib kursatish mumkin:
Siy osat sub’ek t iga k ura:
— umuminsoniy siyosiy madaniyat;
— xalk, etnos, sivilizatsiya siyosiy madaniyati;
— milliy, mintakaviy siyosiy madaniyat, submadaniyat;
—ijtimoiy tabaka (ishchilar, dexdonlar, elita, byurokratiya,
ziyolilar, raxbarlar) siyosiy madaniyati;
— jins va yosh bilan boklik madaniyat, ijtimoiydemografik kasbiy,
diniy va boshka guruxlar siyosiy madaniyati;
— shaxs siyosiy madaniyati.
Siy osiy jaray on soxalariga k ura:

— xokimiyat, boshkaruv siyosiy madaniyati;
— siyosiy ishtirok etish madaniyati;
— siyosiy muxolafat siyosiy madaniyati.
X ok imiy at ni amaaga oshirish shak llariga v a usullariga k ura:
— demokratik siyosiy madaniyat;
— avtoritar siyosiy madaniyat;
— totalitar siyosiy madaniyat;
— utish tipiga xos siyosiy madaniyatlar.
Siy osat da isht irok et ish xususiy at iga k ura: —fukaroviy, demokratik
siyosiy madaniyat;
— tabaalik siyosiy madaniyati;
— kavmlar siyosiy madaniyati.
Siy osiy t izimdagi urniga k ura:
— ye takchi yoki ergashuvchi siyosiy madaniyat (submadaniyat).
Kamrab olish darajasiga k ura:
— ommaviy yoki elitar siyosiy madaniyat.
Siyosiy madaniyatlarni tavsiflash uchun Garb mamlakatlari fanida
siyosiy madaniyatlarni fukarolarning uzlari yashaydigan davlatni
rivojlantirishning bulgusi konsepsiyasini ma’kullashi yoki
ma’kullamasligi nuktai nazaridan turkumlashga nisbatan uziga xos
yondashuv shakllandi: kugblashgan siyosiy madaniyat va konsessual
siyosiy madaniyat. Birinchi tilga olingan siyosiy madaniyat tipini
«Di sc o r dia», ikkinchisini esa « C on c o r dia» deb belgilash kabul kilingan.
Bu ikki siyosiy madaniyat tipi urtasidagi asosiy fark shundaki,
«Sonso r dia marzlashishga moyil mutadil kuchlar, «Di sc o r dia>ga esa —

ashaddiy ung va sul radikallar yetakchilik kiladi. «Di sc o r dia» r a kuyidagi
xususiyatlar xos:
1) mojarolarni xal kilishning rasmiy va amaliy tartibkoidalari
mavjud emas;
2) yuktimoiy guruxlar urtasida bir-biriga nisbatan kattik
ishonchsizlik mavjud;
3) xukumatlar bekaror va kiska muddatli. Tabiiyki, turli kutblarda
bulgan siyosiy madaniyatlar, konsessual siyosiy madaniyatlardan
farkdi ularok bekaror va noturgundir.
G. Almond va S. Verba «Fukarolar madaniyati» asarida taklif
kilgan siyosiy madaniyatni turkumlash usuli fanda aloxida
dovrukkrzondi. Ular Angliya, Italiya, GFR, AKSh va Meksika siyosiy
tizimlarining asosiy kismlari va faoliyat shakllarini taxlil kilib va
takkrslab, siyosiy madaniyatning uch «sof» turini ajratdilar: a)
fukarolar siyosiy xayotga kizikmaydigan patriarxam siyosiy madaniyat;
b) siyo siy institutlarning axamiyati katta va fukarolarning faolligi past
bulgan tabaalik siyosiy madaniyati; v) fukarolar siyosatda ishtirok
etishdan va bunda faollik kursatishdan manfaatdor ekanligidan dalolat
beruvchi jushxin siyosiy madaniyat. Mualliflar siyosiy madani yatning
m.azkur turlari amalda uzaro £t[okada bulib, u yoki bu kismlar
yetakchilik kiluvchi aralash shakllarni xosil kilishini kayd etganlar. Bu
paragrafda biz G. Almond va S. Verba taklif kilgan siyosiy
madaniyatlarni turkumlash usuliga batafsil tuxtalib utirmaymiz, chunki
keyingi bobda siyosiy madaniyatlarning tiplariga maxsus tuxtalamiz.

Mazkur bob doirasida esa siyosiy madaniyatlarni tiplarga ajratish
xakida batafsil gapirib utamiz.
Siyosiy madaniyat siyosiy submadaniyatlar mikyosida xam
turkumlanadi. Siyosiy submadaniyatyaar degaida, boshka ijtimoiy
obektyaar xamda, umuman, millatdan fark kiluvchi ijtimoiy tabakalar va
guruxlar uchun xos bulgan siyosiy karashlar va xulk-atvor modellarining
tizimlari tushuniladi. Jamiyatning ijtimoi-yiktisodiy, ijtimoiyetnik
institukiyaviy, ijtimoiyxududiy turlanishi siyosiy submadaniyatni
vujudga keltiradi. Shu bo.is, an’anaga kura, elita, Urta sinf va kuyi
(marginal) kdtlamlarning siyosiy-madaniy xususiyatlari ajratiladi.
Shunga karamay, siyosatshunoslar submadaniyatning uziga xos
xususiyat lari majmuini ajratishga xarakat kiladilar. Amerikalik olim D.
Elazarning fikricha, amerika siyosiy madaniyati — bu uch siyosiy
submada niyat: «individualistik», «moralistik» va «traditsionalistik»
siyosiy madaniyatlar sintezi bulib, ularning xar biri butun Amerika
siyosiy madaniyatining asoslari — «bozor maydoni» va «xamdustlik»
konsepsiyalarini uzida mujassamlashtiradi.
«Siyosiy submadaniyat» tushunchasi siyosatshunoslik faniga G.
Almond va S. Verba goyalari ta’siridagi olimlar tomonidan kiritildi.
Ma’lum (siyosiy, kasbiy, etnik diniy va boshka) guruxning siyosiy
karashlari va kadriyatlari jamiyatdagi kupchilikning siyosiy madaniyati
negizini tashkil etuvchi normalar, kadriyatlar va tasavvurlardan jiddiy
farkkilgan lollarda siyosiy submadaniyat shakllanadi.
Jaxonda umummilliy siyosiy madaniyat umumai bulmagan
mamlakatlarxammavjudki, shu sababli ularda submadaniyatni ajratish

mumkin emas (masalan, buni turli kabilalar va elatlar urtasidagi
zidkiyat uzok muddatli mojarolar va xatto urushga olib kelgan Afrika
kitasidagi kupgina mamlakatlar misolida kurish mumkin).
Odatda, mamlakatning ma’lum kismida (mintakasida) yashovchi
axoli siyosiy submadaniyat ifodachisi xisoblanadi. Masalan,
Kanadaning (Kvebek provinkiyasi), AKShning (Luiziana shtati)
fransuzzabon axolisi va x .k
Shu bilan birga, xududiy belgiga karab emas, balki diniy,
ijtimoiymaishiy yoki jinsiyyosh belgilariga karab shakllangan xamda
davlatlarning turli mintakalarida tarkalgan submadaniyatlar xsh
mavjud (jumladan, kupgina radikal goyalar bilan boglik bulgan va
Garbning bir kator mamlakatlarida 60-yillarda tarkalgan yoshlar
submadaniyati).
Umuman olganda, jamiyatda submadamiyatlarning mavjudligi
normal va tabiiy xodisa xisoblanadi, basharti:
1) ma’lum submadaniyatning kadriyatlari va normalari
umummilliy madaniyat kadriyatlari bilan ayovsiz va xal kilib
bulmaydigan ziddiyatga kirishmasa;
2)submadaniyatni ifodalovchi gurux boshka guruxlarning
submadaniyatlari va kadriyatlariga nisbatan bagrikenglik va xurmat
kursatsa;
3) jamiyat va umummilliy madaniyat doirasida turli
submadaniyatlarning vakillari tayanuvchi umumiy kadriyatlar va
normalar mavjud bulsa (masalan, demokratiya institutlariga, insonning
xukuk va erkinliklariga, konun ustuvorligiga nisbatan xurmat).

Bu shartlarning bajarilishi jamiyatda barkarorlikni saklash va
jamiyat a’zolarining totuvligini ta’minlash imkonini beradi.
Jamiyat xududiy, ijtimoi-yiktisodiy, etnik yoshdagi va diniy
belgilarga kura farkkiluvchi birliklardan tarkib topadi. Binobarin, siyosiy
madaniyat xam bir turli bulishi mumkin emas. Shuning uchun xam
siyosatshunoslikda siyosiy submadaniyatlarning aloxida tiplari xakida
suz yuritiladi.
Iklim va tabiiy resurelar mamlakatning turli mintakalarida xar xil
bulishi xam iktisodiy tafovutlarni, odamlar turmush sharoitlari va
darajasini, shuning dek siyosiy madaniyatning darajasini xam
belgilashi
mumkin. Mintakaviy submadaniyat mana shu omillar bilan boglik
Mintakaning ikisodiy yunalish xam unga jiddiy ta’sir kursatadi.
Axolining etnik guruxlari siesiy madaniyatiga milliy uzlikni
anglash, til va an’analar xam ta’spr kursatadi. Bunday etnolingvistik
submadaniyatlarda milliy,. etnik kadriyatlar va manfaatlar siesiy
kadriyatlar va manfaatlardan ustunlik kiladi.
Siesiy madaniyat xodisasini kurib chikar ekanmiz, Uzbekiston
siesiy madaniyatining uziga xos jixatlariga aloxida e’tibor karatamiz.
Bu madaniyatning xususiyatini kup jixatdan respublikaning rivojlanish
yunalishi belgilab bergan. Uzbekistonda uning kup asrlik tarixi
davomida uziga xos siesiy madaniyat shakllanganini kayd etib utish
lozim. Bu kuyidagi omillar ta’sirida sodir bulgan:
1) respublikaning uziga xos jugrofiysiyosiy urni, — utmishda
ulkamizga kilingan boskinchilik urushlari, uzluksiz urush taxdidi yoki

mustamlaka zulmi natijasida uzbekistonliklarda siesiy ong Garb~
dagiga nisbatan uzgacha shakllandi;
2) islom dini an’analari va madaniyati ta’sirida jamoaviy tur mush
tarzi va shakllari kuprokrivojlandi;
3) mustabid shuro tuzumi davridagi ma’muriybuyruxbozlik
tazyiki va cheklashlarning natijasi ularokjamiyat kundalik turmush
muammolarini xal kilishda uzini uzi boshkarish va uzini uzi tartibga
solish keng rivoj topmadi. Shu bilan bir vaklda, urush va boshka
falokatlar davrida ularni bartaraf etish uchun jipslashish va uz
kuchlarini safarbar etish kobiliyati ancha tulik shakllandi. Bun day
kobiliyat, Batan ximoyasi uchun safarbarliktuygusi, sunggi vaxtlarda,
masalan, Toshkent shaxrida 1999 yil 16 fevralda yuz bergan terrorchilik
xarakatlari chogida, 2000 yilda Surxondaryo va Toshkent viloyatlari
chegaralarini buzishga uringan terrorchi jangarilar bedodliklar sodir
etgan kezlarda, 2004 yil 28—30 martda Toshkent shaxri va Buxoro
viloyatida mudxish terrorchilik xarakatlari yuz ber gan chovda ayniksa
yaedol namoyon buldi. Uzbekiston xalki mana shunday taxikali
damlarda mamlakat Prezidenta Islom Karimov ilgari surgan «Uz
uyingni uzing asra!» degan goyani xyotiy shiorga aylantirib, galamis
dushmanlarni daf etishga butun siesiy irodasini, ma’naviy saloxiyatini
safarbar etdi.
Yukorida kursatilgan va bosh љ a bir kator omillarning ta’siri
Uzbekiston siesiy madaniyatining kuyidagi umumiy xususiyatlarini
belgilab berdi:

birinchidan, aloxida shaxs manfaatlarining jamiyat va davlat
manfaatlariga xamoxangligi;
ik k inchidan, ijtimoiy muammolarni xal kilishda davlatning va
jamiyatning xal kiluvchi roli e’tirof etilishi;
uchinchidan, xokimiyatga an’anaviy xurmat munosaoatining
mavjudgi, raxbarlarning ma’naviy kiyofasiga yuksak talablar kuyish;
t urt inchidan, parlament va boshxa vakillik organlarining ijti|IY
xayotdagi roliga e’tiborln mumosabatnipg mavjudligi;
beshinchidan , deyarli barcha siyosiy partiyalarning vakillariga
xos bulgan uz GOYA va prinsiplarining tugriligiga kattik ishonch.
Xozirgi zamon Uzbekiston siyosiy madaniyatining xususiyati
shun ki, unda ilgor fukdoolik madaniyatining elementlari teran ildiz
mokda, jadal rivojlanmokda; siyosiy partiyalar parlament doirasida
maksadlariga erishish xamda baxslashish madaniyatini
uzlashtirmoklar. Shu ma’noda siyosiy madaniyat yurtimizda tinchlik va
barkarorlikni ta’minlashning muxim omilidir.

Adabiyotlar
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. - T: 2003
2. Karimov I. A. Po puti sozidaniya. Ot regionalnoy bezopasnosti k bezopas nosti
globalnoy. V ы stuplenie na spesialnom torjestvennom zasedanii General noy
Assamblei po sluchayu pyatidesyatoy godov щ ini Organizatsii Ob’edinennix
Natsiy, NyuYork 24 okt.1995 g. T.4. T., 1996.
3. O‘zbekiston Res. Hukumatining karorlar tuplami. — T., 1997. №5.
4. Karimov I.A. Vatan sajdagox kabi mukaddasdir. T.Z. - T., 1996.
5. Karimov I.A Biz kelajagimizni uz kulimiz bilan kuramiz. - T., 1999.
6. Karimov I.A. O’zbekiston XX I asr busagasida: xavfsizlikka taxdid, Barqarorlik
shartlari va tarakkiyot kafolatlari. T., 1997.
7. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi. 1999. — №5. —
110modda.
8. Kobilov Sh. Prezident Islom Karimovning «O’zbekiston XX I asr busagasida :
xavfsizlikka taxdid, Barqarorlik shartlari va tarakkiyot kafolatlari» asarini
urganish buyicha ukuv-kurgazmali kullanma / Mas’ul muxarrir U. Tadjixanov.
— T., 1999.
9. Karimov I.A. Biz tanlagan yul — demokratik tarakkiyot na ma’rifiy dunyo
bilan xamkorlik yuli. T. 11. — T., 2003.
Karimov I. A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. T.5, — T., 1997

SIY OSI Y MA DA N IY A TN I STRUKTURA LA SHTIRISH Reja 1.Siyosiy madaniyatni mazmuni va tuzilishi. 2.Siyosiy madaniyat va siyosiy an’analar 3.Siyosiy madaniyatni turkumlash

1. Siy osiy madaniy at ning mazmuni v a t uzilishi Xar kanday ijtimoiy xodisaning tuzilishini taxlil kilish uni falsafiy darajada tushunib yetishning eng muxim omillaridai biridir. Ilmiy yondashuv tizim elementlarini turkumlashning kat’iy asoslarini belgilashni, ularning zarurligi va yetarliligini isbotlashni, kolaversa, ularni muvofiklashtirishni talab etadi. Busiz xodisaning tuzilishini taxlil kil i sh ga nisbatan xar kanday yondashuv yuzaki va bir yoklama bulib koladi. Biz bu urinda siyosiy madaniyatni strukturalashtirishga bulgan urinishlarning barchasini kurib chikish imkoniga ega emasmiz. Shuni kayd etish kerakki, tarixiy tarakkiyot jarayonida siyosiy madaniyat tuzilishida jidkiy uzgarishlar sodir bulmagan. Shuning uchun xam biz «umuman» siyosiy madaniyatning emas, balki aynan xozirgi zamon siyosiy madaniyatining tuzilishini xech kanday ijtimoiy-siyosiy tuzumga BO Ђ lamasdan kurib chikamiz. Xar kanday xodisa singari, siyosiy madaniyat xam uzining mazmuni bilan ajralib turadi. Siyosiy madaniyatning mazmunini jamiyat a’zolari — fukarolar, ularning ijtimoiy guruxlari va tabakalari, sinflar siyosiy madaniyati darajasinipg barcha kursatkichlari bilan xam, jamiyatni yagona va bulinmas vujud sifatida tariflovchi kursatkich lar bilan xam taxlil kilish mumkin. Mazkur kursatkichlar jumlasiga mavjud jamiyat siyosiy tashkilotining xususiyati, siyosiy institutlarning faoliyat kursatish shakllari va usullari, jamiyat siyosiy xayotida fukarolar ishtirokining darajasi va usullari, tuplangan ijtimoiy-siyosiy tajriba, mavjud siyosiy an’ana va urfodatlar, ijtimoiy tarakkiyotda

kullaniluvchi siyosiy goyalar, bilimlar, prinsiplar tizimi kabilarni kiritish mumkin. Polshalik olim A. Bodnarning fikricha, umuman olganda, siyosiy madaniyat «siyosiy xayotning turli jixatlari xakidagi anik va botiniy tasavvurlarning tarixan shakllangan majmui bulib, unga: a) siyosiy kadriyatlar; b) siyosiy normalar; v) siyosiy institutlar; g) siyosiy namunalar; d) individlar va ijtimoiy tabakalarning siyosiy faoliyat usullari kiradi» 1 . Shuning dek «siyosiy madaniyat» kategoriyasi kuyidagilarni bildiradi: — umumiy madaniyat tizimining muxim asosiy elementi; — ommaning davlat sissatipi bilishi, tushunishi, uzlashtirishi va xayotga tatbik etishining darajasi; — fukarolarning xukuk va erkinliklari xakidagi bilim xamda undan foydalanish darajasi; — siyosiy e’tikod va onglilikning teranlik darajasi; — siyosiy institutlarning rivojlanganlik darajasi; — mavjud siyosiy tizim, uning xalkchilligi va samaraliligining darajasi 2 . Siyosiy madaniyat — chukur tarixiy va ijtimoiy ildizlarga ega bulgan kup kirrali xodisa. Uning doirasida, okdlona munosabatlar va 1 Nauka о politike: Podrecznik akadcmicki / Pod redakcja A. Bodnara. — Warszawa, 1988. — S. 186— 187. (Интернетдаги русча таржимасидан фойдаланилди). 2 Каранг: Щегоркев В. А. Политическая культура: модели и реальность. — М., 1990. — С. 31.

maksadli xarakatlar bilan bir katorda, noratsional omillar bilan boklik xodisalar xam mavjud. Umuman, madaniyat tuzilishidagidek siyosiy madaniyat tuzilishiga xam yondashishning asosiy metodologik prinsipi unda ikkita katta bulimni — substansional va funksional elementlarni — ajratishni nazarda tutadi. Darxakikat, siyosiy madaniyatni urganishda, avvalambor, uning substankiyasi, «jismi»ni aniklab olish, sungra esa uning vujudga kelishi, xarakati va rivojlanishini ochib berish talab etiladi. Bunday yondashuv madaniyatni strukturalashtirishning boshka asoslarini istisno etmaydi. Masalan, V. T. Shapko siyosiy madaniyatda uch asosiy KICHIK TIZIM : shoseologik aksiologik va prakseologiktizimlarni ajratishni taklif kiladi 3 . Siyosiy madaniyatning substansional va funksional jixatlarini farklash dialektik birlikka xamda mantikiylik va tarixiylikning uzaro ta’siriga asoslanadi. Siyosiy madaniyatning tuzilishi uning vu judga kelishi va rivojlanishi tarixini, aloxida ijtimoiy xodisa sifatida bosib utgan murakkab yulni aks ettiradi. Siyosiy madaniyat odamlarning ijtimoiy-siyosiy munosabatlarni uzgartirish va takomillashtirish borasidagi real faoliyati xamda bu faoliyatning siyosiy madaniyat kadriyatlari, normalari va institutlarida moddiylashtirilgan va mustaxkamlangan natijalarining birligidir. Bu kadriyatlar va normalar xayotga joriy etilgan siyosiy boshkaruv tajribasi xisoblanadi. 3 Каранг: Шапко В. Т. Политическая культура как социальное явление: Автореф. дис. ... канд. филос. наук — Свердловск 1982.

Siyosiy madaniyat institutlari masalasiga kelsak ular tarixan si - yosiy madaniyatni yaratish, saykallash va ommalashtirish maksadida vujudga keltirilgan. Siyosiy faoliyatning mazkur tajribasi siyosiy ma - daniyat negizini tashkil etadi. Odamlarning siyosiy madaniyatni uzlashtirish faoliyatida uning asosiy boskichlari (pogonalari)ni ajratish lozim: bilish (siyosiy bilimlarni uzlashtirish, siyosiy tafakkurni shakllantirish) boskichi, kadriyatlar (siyosiy faoliyatga bulgan extiyojlarni, kadriyatlarga doir karashlarni shakllantirish, bilimlarni shaxsning siyosiy e’tikodiga aylantirish) boskichi va, nixoyat, siyosiy faoliyat maksadlarini shakllantirish va ularni amalga oshirish, ma’lum faoliyat usullarini izlash, siyosiytarbiyaviy faoliyat, tashkilotchilik va boshkaruvchilik kunikmalarini egallashni uz ichiga oluvchi prakseologik (amaliy) boskich. Albatta, siyosiy madaniyatning vujudga kelishi va rivojlanishi bulimlari xamda ularning tarkibiy kismlarini ajratish kup jixatdan shartlidir. Buning ustiga, xar bir yangi avlod utmishning ijtimoiy tajribasini uzlashtirish jarayonida uni boyitib boradi. Ijtimoiy tarakkiyotning betinimligi va yengilmasligi ana shunda kurinadi. Siyosiy madaniyat faoliyatining boskichlari zamonda xam anik ajratilgan deb bulmaydi. Tabakalar, guruxlar va individlarning siyosiy faoliyati siyosiy ma - daniyat tizimining asosiy, sistema xosil kdgtuvchi kismidir. Endi insonlar ijtimoiy tajribasining asosiy elementlarini ta’riflashdan boshlaymiz. Kishilik tarakkiyoti jarayonida tuplangan bu tajriba bizgacha siyosiy madaniyat yodgorliklari — siyosiy xujjatlar, faylasuflar

SIYOSIY MADANIYATNI STRUKTURALASHTIRISH

08.08.2023

0

69.0517578125 KB

Похожие