Mavzu: SO'NGI PODSHOLIK DAVRIDA MISR Reja: 1.Yangi podsholik davri yagona davlatni yemirilishi bilan Misr olloh asrga o‘tish davri. 2.Misr davlatining so‘nggi yuksalishi. 3.Sais davri madaniyati. 4.Iqtisodiy - ijtimoiy munosabatlar.

1.Yangi podsholik davri yagona davlatni yemirilishi bilan Misr III 0 ‘tish davri. Yangi podsholik davri yagona davlatni yemirilishi bilan Misr III 0 ‘tish davri (er. aw. 1075—656-yillar)ga kirdi. Bu davrda Misr yoki rasman yagona podsho hokimiyati boisa-da, kuchli tarqoq holatida boidi. Yoki bir necha nomlar o‘rtasida boiingan holda turdi. Bu davming boshlarida Quyi va 0 ‘rta Misrda Tanis shahrida o‘rnashib oigan (er. aw. 1075—945-yillar) XXI sulola hukmronlik qildi. Janubiy Misr Xerixorning vorislari Amon-Ra ibodatxonasi oliy kohinlari boshqaruvi ostida edi. Bu vaqtda alohida nomlar ku- chayib ketdi. XXI sulola va Amon-Ra ibodatxonasi oliy kohinlari nomlami merosiy nomaixlari separatizmiga qarshi tura olmadilar. Ichki kurashlar sababli parokandalikka yuz tutgan mamlakat tez orada chet elliklarga qai'am boia boshladi. Bu chet elliklardan biri liviyaliklar edi. Liviyaliklar deltaning g'arbiga va Nil daryosining shimoliga tutashgan joylarida hamda g‘arbiy vohalarda qadimdan yashab kel- ganlar. Bu qabilalar, mustaqil boiib, lekin madaniy jihatdan qoloq boiganlar. Yangi podsholik fir’avnlari zamonida Misr gullab yashnagan davrda liviyaliklar Misiga ko‘plab kelib o‘mashganlar. Fir’avnlar liviyaliklami yollanma askar sifatida xizmat qabul qilib, ularga asosan, deltadan chek yerlarni ajratib berganlar. XX va XXI sulola vakillari davrida liviyaliklarning ko‘chib kelishi yanada jadallashgan. Luviya zodagonlaridan ba’zi birlari asta-sekinlik bilan kohinlik lavozimlarini egallaydilar. Liviyalik yollanma askarlar boshliqlari ayrim hududlarni bosib olganlar. Harbiy qo'mondon va Gerakleopoldagi Xerilfe xudosining ibodatxonasi bosh ruhoniysi boigan bir liviyalik yozma maiumotida ta’kidlashicha, bu odamning o‘zidan awal o‘tgan ota- bobolaridan 15 tasi shu yerda umr kechirib o‘tganligi aytiladi. Bu yozuvga qaraganda uning ajdodi «liviyalik Byuvava XXI sulola davrida Gerakleopolga ko‘chib kelgan. Uning avlod-ajdodlari livi- yalik qo‘shinlarning «ulug‘ boshliqlari» va Gerakliopol ibodatxona- sining kohinlari lavozimini egallagan, bu liviyalik aslzodalar

urug'idan biri podsho oilàsi bilan qarindosh ham bo‘Iib oigan. Ana shu liviyalikning avlodi Bubastis nomining nomarxi Sheshonk podsholik taxtini egallab XXII sulolaga asos solgan. Ke- lib chiqishi liviyalik boigan yangi hukmdorlar Fiva kohinlari bilan maslahatlashib va ularga tayanib ish ko'iganlar. Yangi sulola pod- sholari, eski podsho xonadoni bilan qarindosh boiib, o‘z bolalarini Fivadagi ibodatxonaga bosh ruhoniy qilib tayinlaydilar. Liviya sulolasiga asos solgan Sheshonk I (er. aw. 945—924- yillar) seig‘ayrat hukmdor boigan. Luviyaliklaming harbiy kuchlariga va Fiva kohinlariga tayanib turib, Sheshonk I o‘zini XVIII—XIX sulola zamonidagi buyuk istilochi fir’avnlaming ishini davom ettiruvchi sifatida ko‘rsatib, Kamakdagi ibodatxona yonida «Bubastislar hovlisi» (saroyi) ni bunyod qiladi va katta minora qurdiradi. Sheshonk I mamlakatda vaziyatni bir oz barqaror qiladi. U er.aw. 930-yili Falastin ustiga yurish qilib katta oijalar bilan Misrga qaytgan. «Bubastislar hovlisidagi» o‘ymakor tasvirlarda va zafarnomalarda Falastinda erishilgan g‘alaba tasvirlangan. Bu yerdagi osiyolik asirlardan 156 tasini arqonga bogiab borayotgan xudo Amonning kattakon tasviri, ayniqsa, diqqatga sazovordir. 1938—1939-yillarda Tanisda o‘tkazilgan qazish vaqtida Shes- honkning hali qo i tekkizilmagan maqbarasi topüdi. Bu maqbaralar- dan iir’avnning oltin, kumushdan qo'shib ishlangan sarkofagi (to- buti) va unda mumiyolangan fir’avnning yaxshi saqlangan jasadi edi. Sheshonk I dan keyin o‘tgan podsholar Sheshonkning davlat ishlarini munosib tarzda davom ettira olmaganlar va bunga qulay imkoniyat ham boimagan. Buning sababi Osuriyaning kuchayib ketishi, XXII sulola fir’avnlarining Nil va delta vodiysidan chetga chiqmay shu yerning o‘zi bilan cheklanishga majbur qilgan. Sharqda Osuriya kuchayib ketdi va uning Misr ta’siri ostida boigan hududlarni istilo qila boshladi. Falastin, Finikiya va Suriya osuriyaliklar zulmi ostiga tushib qolishi yaqqol ko'rindi. Suriya, Finikiya va Falastin shahar-davlatlari podsholari birlashib, Osuriya podshosi Salamansarga qarshi bosh ko'taradilar. Karkara yonida Oront daryosi bo‘yida er. aw. 853-yilda birlashgan ittifoqchilar va Osuriya qo‘shinlari o‘rtasida jang boiib oigan. Fir’avn Osorkon II

ittifoqchilarga yordamga ozgina qo‘shin yubordi xolos. Afsuski, jangda ittifoqchilar yengiladi. Bu urushdan keyin o‘z-o‘zidan maiumki, Misming obro'si tushib ketadi. Ichki kurashning kes- kinlashuvi mamlakatni bir necha kichik davlatlaiga ajralib ketishiga olib kelgan. XXII sulola bilan biiga XXIII sulola vakillari ham mamlakatni boshqara boshladilar. XXIII sulola vakillari o‘zlarini butun Misr fir’avni deb eion qilganlar. Misrning bunday holga tushishi va mayda boiaklarga boiinishi haqida o‘sha zamondagi esdaliklar «Podsho Petubastis siklidan qis- salar» yozma manbasida saqlanib qolgan. Yunon tarixchilari bu davrni «Dodekarxiya», ya’ni 12 podsholik hukm surgan davr deb ataydilar. Liviyaliklar sulolasidan boigan podsholaiga butun mam- lakat hududi ham bo‘ysunmaganligini Liviya sulolasi podsholari ham o‘zlarining rasmiy yozuvlarida yozib o‘tishga majbur bo‘lganlar. Liviyalik fir’avnlar Yuqori va Quyi Misrdagi liviyalik boshliqlarni va oliy kohinlami birlashtirishni o‘zlarining doimiy siyosiy vazifalari deb bilganlar biroq, ular bu muddaolariga toiiq erisha olmaganlar. Bir vaqtning o'zida ikki sulola vakillari mam- lakatni boshqarganlar. Shulardan XXIV sulola vakillari va Petubas- tis davrida ham Misr o‘z qaddini rostlay olmadi. Misrning ichki tushkunliklar tufayli xo'jaligi izdan chiqib, savdo, iqtisodiy va si- yosiy vaziyat yomonlashadi. VII asrda hukmronlik qilgan XXIV sulola vakillari xususan, Bokxoris (721—715-yillar) davlatni inqirozdan qutqarish uchun ay- rim islohotlarni amalga oshirilgan. U qarzdorlami qulga aylanti- rishga qarshi chiqqan. Lekin bu islohotlar ham mamlakatni inqi- rozdan chiqara olmagan. Misrdagi bu inqiroz chet ellik bosqinchilami hujumini yanada tezlashtirgan. Nil daryosining birinchi sharsharasidan janub tomondagi oikalarda azaldan nubiyaliklar yashab kelganlar. Misr fir’avnlari Nubiyada Qadimgi podsholik davridan Nubiyaga oija, qullami bosib olishi, uni yerlarini egallash uchun muntazam bosqinchilik yurishlari olib borganlar. Qattiq hujumlar qilib, uni xarob qilib, ke- lar edilar. XVÍII sulola vakillari zamonida Misr askarlari Nubi- yaning 4-sharsharasigacha boigan joylaridagi yerlami istilo qilib, u

yerda mustahkam o‘mashib olishi uchun u Nubiyada shaharlar, qal’alar va ibodatxonalar qurdilar. Natijada Nubiyaning zoda- gonlari Misr madaniyatini qabul qiladilar. Kohinlarning XXI—XXII sulolalari hukmronlik zamonida Misrning zaiflashganidan foydalan- gan Nubiya mustaqil boidi. Biroq Nubiya hokimlari Misrning juda kuchli madaniy ta’siri ostida boiganligi sababli o'zlarini Misr fir’avnlari deb ataydilar va yozuvlarini Misr tilida tuzadilar. Nubiya hokimlari muqaddas Amon togiarining Jabal-Barkal qoyalari yoni- dagi o‘z poytaxtlari Napateda Misrning oliy xudosiga topinganlar. Ular bu xudoni o‘zlarining boy xazinalari boigan oltin qonlari sharafiga «Oltin xudo» deb ataganlar. Bu oltin konlari bir vaqtlar Fiva ibodatxonasiga qarashli boigan. Nubiyada er.aw.VlII asrda markazi Napata boigan mustaqil davlat tashkil topadi. Liviyaliklar hukmronligi ostida kuchsizlanib, parchalanib bo- rayotgan Misrda hokimiyatni qoiga olish uchun nubiyaliklar Fiva kohinlarí bilan aloqani tiklaydilar. Napate hokimi Pianxi(er. aw. 729—728-yillar) tashqi siyosat sohasida otasi olib borgan ishni davom qildirib, zo‘r g‘ayrat bilan Misrni istilo qilishga kirishadi. Pianxi bu istiloni o‘zining batafsil yozuvida aks ettirgan. Napatadan topilgan bu yozuv hozirda Qohira muzeyida saqlanadi. Bu qim- matli tarixiy maiumotga qaraganda Sais hokimi Tefnaxt Pianxini asosiy raqibi boigan. Tefnatx delta bilan yuqori Misrning anchagina hududlarini o‘z atrofíga birlashtirishga muvañaq boigan. Pianxi esa o'zini Misr fir’avnlarining qonuniy merosxo‘ri «0‘zim podshoman, xudo Atumning jonli siymosi marhamatli xudoman» deydi. Tefnatx esa «G‘arbning boshligi» va o‘rta delta oikalaridan birining hokimi hisoblangan. Pianxi yozuvida o‘zini ko‘p sonli qo‘shinga boshchilik qilib, janub tomonga qarab kelayotgan Tefnatxdan Misrni ozod qiluvchi deb ko'rsatadi. Tefnatx va Pianxi o‘rtasida janglar boiib, Pianxi g‘alabasi bilan tugaydi. Pianxi o‘zini Misr fir’avni deb e’lon qiladi. Shunday qilib, er. aw. 715-yilda Misr Kush tomonidan to ia bosib olinadi. 715-yildan 664-yilgacha Misr Kush fir’avnlari tomonidan boshqarilgan. Efiopiya sulolasi poytaxt qilib, Memfis shahrini tanlaydi. Pianxi oiimidan so‘ng, uning o‘gii Shabaka Misr taxtiga