«SOPOLLITEPA MADANIYATI KULOLCHILIGI» REJA: KIRISH _________________________________________ ASOSIY QISM: _____________________________________ 1. Sopollitepa madaniyatining jahon tarixida tutgan o’rni 2. Sopolga ishlov berish jarayoni va xronologik davri 3. Sopollitepa yodgorligini o’rgangan olomlar XULOSA ______________________________________________ ADABIYOTLAR RO’YXATI ______________________________ SLAYDLAR ______________________________ 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Respublikamiz mustaqilligining dastlabki kunlaridanoq xalqimizning o’tmish tarixi boy madaniy merosini o’rganish, uni saqlash va kelajak avlodga yetkazishga hukumatimiz tomonidan alohida e`tibor berildi. Xususan, Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyevning «…tarixiy merosni asrab-avaylash, o’rganish va avlodlardan avlodlarga qoldirish davlatimiz siyosatining eng muhim ustuvor yo’nalishlaridan biridir» deb ta’kidlaganlarini ham e’tirof o’tmoq lozim. 1 Darhaqiqat, eng qadimgi o’tmishdan to hozirgacha bo’lgan davlatchiligimiz va uning rivojlaninsh bosqichlari tarixi shu hududda yashagan xalqlarning, ijtimoiy-siyosiy, madaniy va iqtisodiy hayotini chuqur hamda keng o’rganish uchun katta imkoniyatlar yaratib berildi. Shu bois yurtimizning qadimiy tarixiga oid har bir tarixiy jarayonni o’rganish biz bo’lg’uvsi tarixchi-arxeologlar oldiga ulkan mas’uliyatlar qo’yadi. Shularni hisobga olib, biz yurtimiz tarixiga oid Sarmishsoy yodgorligi kabi tarixiy ahamiyatga ega bo’lgan yodgorliklarimizni batafsil o’rganib, unga xolislik nuqtai-nazaridan yondashib, uni to’g’ri o’rganmog’imiz va ahamiyatini ochishda o’z hissamizni qo’shmog’imiz lozim. 1 Мирзиёев Ш.М. «Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб, янги босқичга кўтарамиз». 1-жилд. Тошкент «Ўзбекистон» 2017й. Б-29. 2

Tadqiqot obyekti va predmeti . Popollitepa yodgorligi tadqiqotning asosiy obyekti bo’lsa, yodgorlikdan arxeologik qazishmalar natijasida qo’lga kiritilgan moddiy madaniyat namunalari asosida e’lon qilingan ilmiy maqolalar, dissertasiyalar predmetini tashkil etadi. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari . Tadqiqotning asosiy maqsadi Sopollitepa yodgorligida olib borilgan ilmiy izlanishlar natijalari-maqolalar, risolalar hamda qo’lga kiritilgan moddiy madaniyat namunalarini ilmiy tahlil qilish va o’rganishdir. Tadqiqot vazifasi esa ushbu tahlil asosida Sopollitepa yodgorligini o’rganilish tarixini yoritish bilan birga uning umumiy tadrijiy rivojlanish tarixini yaxlit holatga keltirishdan iboratdir. Tadqiqotning asosiy masalalari va kutilayotgan natijalar. Tadqiqot quyidagi asosiy masalalarni hal etishga qaratilgan: Sopollitepa yodgorligining respublikamiz mustaqillikgacha va undan keyingi davr tarixshunosligini yoritish va shu orqali turli yillarda qo’lga kiritilgan natijalarni yaxlit tizimga solish. Tadqiqotda qo’llanilgan uslublar. Dissertasiyada tadqiq etilayotgan masalalarga tarixiy xaqiqat, xolislik nuqtayi – nazardan yondoshiladi. Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev asarlarida tarixiy tadqiqotlar oldiga qo’ygan vazifalardan kelib chiqib, mavzuni yoritish bo’yicha 3

ilmiy izlanish olib borish ko’zda tutilgan. Ilmiy muammoni o’rganish va tahlil qilish tarixiy - falsafiy uslublardan, ya’ni analiz va sintez, tizimlashish, qiyosiy solishtirma, obektiv holatni taxlil qilish kabi metodlardan foydalaniladi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati . Tadqiqot ishi materiallari va ilmiy xulosalardan O’zbekiston tarixining qoyatosh tasvirlariga oid davri tarixini yoritishda hamda qo’llanmalar chiqarishda ahamiyatga ega bo’lishi e’tiborga olingan. Sopolli madaniyati yodgorliklari Surxondaryo viloyatining Sherobod va Sho`rchi t umanlarining uch zonasi hudularida joylashgan. Yodgorliklarning birinchi guruhi eski Ulanbulo q daryosining o`zanlari hududlari bo`ylab joylashgan, ikkinchi tipdagi yodgorliklar Bo`ston daryosining bo `ylarida paydo bo`lgan, uchinchi guruhdagi yodgorliklar esa Qizilsoy daryosining o`zani bo`ylab joy olgan. Ulanbuloq guruhi yodgorliklari uch manzilgohdan tashkil topgan: Sopollitepa, Kultepa va kichi ktepa yodgorliklaridir, ular orasida eng keng miqyosda o`rganilgan yodgorlik Sopollitepa hisoblanadi. Bo `ston daryosining o`ng qirg`og`ida joylashgan yodgorliklar Jarqo`ton, chap qirg`oqdagilari esa Bo`sto n deb yuritiladi. Bu yodgorliklar manzilgohlar xarobalari va qabristonlardan iborat. Uchinchi guru hda tilga olingan Mo`lali tipida ham qabristonlar ham aholi yashagan hududlar joylashgan, biroq, asosiy qazi sh ishlari qabristonlar hududlarida olib borilgan. Sopollitepa yodgorligi 1968- yilda Surxondaryo viloyatida L.I.Albaum tomonidan ochiladi.Yodgorlikning u mumiy maydoni 4 ga ni tashkil qiladi, shimoliy, sharqiy va janubi-sharqiy q ismlari atrofidagi yerlarning o`zlashtirilishi natijasida vayron etilgan. Sopollitepa hud 4

udidagi arxeologik qazish ishlari bir necha tanaffus va to`xtalishlar bilan 1970-, 1974-yillarda davom et tiriladi. Madaniy qatlamlar yodgorlikning turli qismlarida aniqlanganligini ko`ramiz. Shuning uchun ham eng asosiy qazishma ishlari mudofaa devorlarining atroflarida olib borilgan. Ko`pgina statsionar arxeologi k qazish ishlari davomida mudofaa devoir va uning atrofida joylashgan uylar, xo`jalik xonalari ko`rinis hlari, poydevorlari qanday holatda turganligi ma’lum bo`ldi. Yodgorlikka aholining ko`chib borishi va q urilish ishlarinin olib borishi asosan bronza davriga to`g`ri keladi. Sopollitepaning yuqori qatlamlari shamo llar tasirida yemirilgan va buzilib ketgan. Ikkinchi qurilish garizontidan devorlarning bir necha qavatli g`ishtl ardan qolgan qoldiqlari qalin madaniy qatlam ustida qal’a bo`ylab sochilib ketgan. Boshqa bir uchast kalaridan esa faqatgina keramika qoldiqlari va turli hayvonlarning suyak qoldiqlari topilgan. Bino va devo rlarning qoldiqlari turli darajada saqlanib qolgan, madaniy qatlamlarning qalinligi esa 2,5 m gacha vujudga kelgan, uchta qurlish gorizonti mavjudligi aniqlangan. Sopolli madaniyatiga tegishli materiallar o`zining turfa xilligi va boyligi bila n boshqa madaniyatlardan ajralib turadi. Sopol buyumlari, qurollar, mehnat qurollari, taqinc hoqlar va pardoz uchun ishlatiluvchi buyumlar shular jumlasidandir. Keramika buyumalari Sopollitepa yodgorligining madaniy qatlamlari va qabrlaridan topilgan. Yodgorlikning ushbu nomni olishi ham qa zishmalar jarayonida juda ko`plab sopol buyumlarining topilishi va bu sopollarning o`ziga xos shakllari va bezaklaridir. Sopol buyumlari turli ko`rininshlarda mavjud bo`lib, ularni alohida mukammal o`rga nishni talab etadi. Texnik jihatidan sopol buyumlarini ikki turga – qo`lda ishlangan sopollar va kulolchilik ch arxi yordamida yasalgan sopollarga ajratish mumkin. Qo`lda ishlangan sopol buyumlari oz miqdorni 5