Mavzu:Sosoniylar tomonidan qabul qilingan tanga qiymatlari va vazn sistemalari. Reja: 1. Sosoniylar davlati. 2. Yunon-Baqtriya podsholigi. 3. Kushon podsholigi. Xulosa

Qadimgi dunyoning so’nggi eng ulkan va zabardast davlatlari - Kushon va Parfiya inqirozga yuz tutdi, ularning sobiq yerlari yangi, qudratli Sosoniylar davlatiga qo’shilib ketdi. Sosoniy davlati eramizning birinchi asri va VII asrning o’rtalarigacha davom etgan bu Sosoniy davlati. Eramizning V asr o’rtalaridan bu yerda Sosoniy sulolasiga mansub shox Varahman U tangalarga o’xshatib kumush drahmalari ( Buxorxudotlarning tangalari) zarb etish yo’lga qo’yildi. Ularning ungida boshida hukmdor toji, sosoniylar shahonshohlarining yon tomondan olingan ta’sviri, tersida e`sa mukaddas olov quriqchilari mobedlarning tasviri tushirilgan. Tangalard a gi yo zuv sug ’ d x atining Buhoro shakli bulib," Buhoro sho hi" ma ’n osini anglatadi. Hozirgi Sh imoliy Afg ’ oniston, O’ zbekisto n va Ta j ik i stonning j anubi y rayonlarida j o y lashgan bu ilk urta asr ulkasida tangalar , hususan, k u m u sh tangalar zarb q ilish Sosoniilarning kuchli ta ’ siri ost i ada edi. Bu erda Sosoniilarning turli -tuma n tangalari tar q alishi P eroz (F eruz ) va Husravlar Ashushirvanlarning mahalliy tangalari paydo b o’ lishiga olib keldi. Bu hil tangalarda q is q a- q is q a baktriya, ba ’ zan sug ’ d yo zuvlaridan iborat nadche-kachlar - tavki ( ya'ni tamga ramzi, ra q amlar va har f lar ) h il ma - hil bosh kiyimi ki y gan hu kmdor larning yo n tomonidan olingan miniatyura suratlari, hatto hayavonlar tasvirlari di qq atga sazovordir. Tahminan shu davrning o’ zi d a CHag ’niy onga qo’ shni b o’ lgan T er miz shohlarining chog ’ ro q saltanatida g ’ aroyib shaklli tangalar zarb q ilina boshlagan. Ularning ba ’ zi birlari o’ ta si f atli b o’ lib, yo ng ’ o q puchog ’ i shaklida b o lib, bosh q alari yassiro q , o’ ngida kano t li chambar kiygan hukmdor si y mosi, t e rsida tamg ’ a tas v iri, yo zuvlari y o’q tangalar edi. Bu tangalar Soson iy lar davlati tarkibiga kir gan. O’ rta Osi yo ning garbi-janubida jo y lashgan Margi yo na v a Sh imoliy Hurosonda bu da v rda hali tangalar zarb etilmagan edi. Marg ’ i yo n a ning bosh shahri Marvda Sosoni y lar ta n galariga ta q lidan zarb etilgan tangalar chi q arishardi. Mana sh unday q ilib Soson iy lar sulolasi tomonidan chi q arilgan olt in ta n ga - d i nor, kumu sh tanga - drahma m is tanga -" tetradrahmadir. S o so nilar tangalaridagi Arda she r I, S h opur I, S h opur II , V rahran II , F eruz tangalari misol b o’ ladi. Ard asher I tangasi e ramiz ni ng 227-243 yil larini o’ z ichiga oladi. Varah ran II

tangalari eramizning 2 75-2 96 y illari n i o’ z ichiga oladi. S h opur I I tangalari esa e r ami zning 3 09 -379 yillarni uz ichiga oladi. F eruz tangalari esa eram i zning V-asr ohiri va VI- asr boshlarida zarb etilgan v a mu o mila g a yurgan. B undan ta shq ari Soson iyla r sulolasiga mansub H israv I An ushervon nning tangasi bu eramizning VI asrining ikkinchi yarmida k umu sh tangasini zarb q ildir gan. E ramizning III asrlarida E ronda Sosoni y lar sulolasi o’ z hukmronligini o’ rnatgan ed il alar. Ular o’ sha pa y tlarda zarb e tgan ku m ush tang a lari SH ar q iy Turkistonda tez-tez topilib turi g an. E r o n tangal a rining bu j o y lardan to p i li shi Sh ar q iy Turkiston halklarining O’ rta Osi yo va Eron bilan o’ zaro sa v do madani y alo q alar n ing kuchli b o’ lganligini kursatuvchi j o n li f akt hisobl an adi . Sosoni y lar pullarini X itoy sh aharlarida ham k o’ plab t opili sh i E ron p ullarining b u davrda X itoy m is pullariga ni s batan obru e tiborining kuchli b o’ lganlididan dalolat berib turadi. E ramizning IV-VI asrlarining birinchi ya rmida Osi yo da v a sh ar q iy Turkistonning bir qi smini o’ ziga birla shtir gan Ef talitlar da v lati ham o’ z pullarini E ro n S osoniy l ar sulolasi n ing pullariga ta q lid q ilib, zarb q ila bo shla ganlar. Qadimgi Parfiyaning geografik o`rni, tabiati va aholisi. Parfiya ham janubi-g`arbiy Osiyodagi qadimgi davlatlardan biri bo`lib Sharqning eng katta va kuchli davlatiga aylangan paytda Mesopotamiyadan Hindiston chegaralarigacha bo`lgan yerlarni o`z ichiga olar edi. Parfiyaning yer usti tuzilishi asosan tog`lik, yassitog`lik va qisman sho`rxok tekisliklardan iborat bo`lgan. Uning hududidan Frot, Dajla, Atrok, Tajan, Murg`ob kabi katta-kichik daryolar oqib o`tgan. Parfiya hududida bir necha yuz ming yillardan beri aholi yashab keladi. Uning tub aholisi parnlar, daxlar, saklar, girkanlar va boshqa qabilalar bo`lgan. Parfiya kuchayib atrofdagi o`lkalarni istilo qilgach, aholisi tarkibiga yunon-makedonlar, eroniylar, midiyaliklar, mesopotamiyalik va boshqa xalqlar ham kirgan. 2. Parfiya davlatining tashkil topishi. Miloddan avvalgi VII– VI asrlarda Kaspiy dengizdan janubi-sharqiy hududlarda parn-parfiya qabilalari yashar edilar. Miloddan avvalgi VII–VI asrlarda Parfiya goh Midiya, goh Eron, goh Yunon- Makedon, goh Salavkalar davlati tarkibida bo`lgan.

Miloddan avvalgi III asr o`rtalarida Salavkalar davlati kuch-sizlanib qolgan edi. Shu davrda Turkman-Xuroson tog`lari va uning shimoliy hamda janubiy etaklarida Parfiya satrapligi bo`lib, unga Stagnor degan kishi noiblik qilardi. Miloddan avvalgi 250-yili salavkiylarning Parfiyadagi noibi Andragor o`zini Parfiya podshosi deb e`lon qildi. Lekin Andragorning podsholigi uzoqqa bormadi. Miloddan avvalgi 247-yili ko`chmanchi sak qavmlarining parn-dax qabilalari Parfiyani bosib oladilar. Ularning sardori Arshak Parfiya davlatining podshosi deb e`lon qilinadi. Rim tarixchisi Pompey Trog ma`lumotlariga ko`ra Arshakning kelib ghiqishi saklardan bo`lib, o`ta jasur va mard odam bo`lgan ekan. Arshak ismi shak botiri, pahlavoni, degan ma`noni bildirgan. Arshak` Kaspiyning janubidagi Girkaniyani bosib olib, podsholik yerlarini kengaytiradi. U arshakiylar sulolasiga asos soladi. Arshak Yunon-Baqtriya podshosi Deodot I bilan harbiy ittifoq tuzib, salavkiylar qo`shinini tor-mor etadi. Salavka podsholaridan Antiox III miloddan avvalgi 209-yili Parfiya ustiga qo`shin tortadi. Bu jangda Parfiya qo`shinlari yengiladi, ammo Parfiya o`z mustaqilligini saqlab qoladi. 3. Parfiya podsholigining kuchayishi. Antiox III vafotidan so`ng Salavkalar davlati kuchsizlanib qoladi. Bu vaziyatdan foydalangan Parfiya shohi Mitridat I miloddan avvalgi (171–138) Midiya bilan Bobilni bosib olib miloddan avvalgi 141-yilda o`zini «Bobil podshosi» deb e`lon qiladi. Miloddan avvalgi 140–120-yillarda shimoldan saklarning xujumi boshlanib, Yunon-Baqtriya davlati ag`darib tashlanadi. Saklarning jangovar qismlari Parfiya qo`shinlari bilan ham to`qnashadilar. Bu janglarda ikki Parfiya shohi halok bo`ladi. Saklar Erimander, Xerirud daryolari oralig`idagi viloyatga borib joylashadilar. Shundan boshlab bu viloyatni Sakiston deb ataydigan bo`ldilar. Mitridat II (miloddan avvalgi 123–87) davrida Parfiya qo`shinlari salavkiy qo`shinlarini yengib, Eron va Mesopotamiyani ishg`ol qiladilar. Mitridat II « ulug`

shahanshoh» degan unvonga ega bo`ladi. Parfiya qo`shinlari Kichik Osiyo va O`rtayer dengizining sharqiy sohili chegaralarida rimliklar bilan to`qnashadilar. Miloddan avvalgi 53-yilda mashhur sarkarda Krass boshliq Rim qo`shinlari bilan Parfiya podshosi Orod (miloddan avvalgi 55–37) qo`shinlari o`rtasida janglar boshlanib ketadi. Shu yili Karri shahri yaqinidagi dahshatli jangda rimliklar yengilib, sarkarda Krass halok bo`ladi. Bu g`a l abadan so`ng parfiyonlar katta o`ljaga ega bo`lib, juda ko`p rim askarlari asirga tushadi. Asirlar Marg`iyonaga haydab ketilib o`sha yerga joylashtiriladi. Bu g`alabadan keyin Parfiya poytaxti Gekatompildan Mesopotamiyadagi Ktesifonga ko`chiriladi. Bu davrda Parfiya o`z kuch-qudratining eng baland cho`qqisiga ko`tariladi. Parfiya qo`shinlari Sharqda Hind daryosigacha, g`arbda esa O`rtayer dengizi va Kichik Osiyo chegarasigacha bo`lgan yerlarni egallaydilar. 4. Parfiya podsholigining tushkunlikka uchrashi. Miloddan avvalgi 40- yillardan boshlab rimliklar O`rtayer dengizining sharqiy sohilidagi mamlakatlarda va Kichik Osiyoda o`z mavqeini qayta tiklab oladilar. Rim qo`shinlari Parfiya qo`shinlarini Frot daryosi chap sohiliga surib chiqarishga muvaffaq bo`ladilar. Ammo rimliklarning miloddan avvalgi 38-yilda Midiyaga qilgan yurishlari mag`lubiyat bilan tugaydi. Miloddan avvalgi I va milodning I– II asriaridagi ichki nizolar va to`xtovsiz urushlar Parfiyani kuchsizlantirib qo`yadi. Bu davrlarda Parfiyaga shimoldan alanlar bostirib kiradilar. Milodning II asrining birinchi yarmida rimliklar Mesopotamiyaga ikki bor bostirib kirib poytaxt Ktesifonni talab vayron qiladilar. Shundan keyin Rim bilan Parfiya o`rtasidagi kurash 200 yilcha davom etadi. Bu davr ichida Rim va Parfiya davlatlari kuchsizlanib parchalanishga yuz tutadi. Parfiya esa mayda davlatga bo`linib ketadi. Milodiy III asrdan boshlab podsholikning janubi-g`arbidagi Parsua viloyati yuksalib Sosoniy sulolasi asos solgan davlat tashkil topadi. Milodiy 224-yilda sosoniy hukmdorlari Parfiya poytaxti Ktesifonni egallab, kuchsizlanib qolgan Parfiya podsholaridan taxtni tortib oladilar.