TA’LIM OLISH QOBILIYATI O’QUV FAOLIYATI SUBYEKTLARINING XARAKTERISTIKASI SIFATIDA Reja: 1.Psixologiy ada suby ek t t ushunchasi. 2.Ta’lim jaray oni suby ek t larining maxsus xususiy at lari. 3 .Ta’limni va bilimlarni o’zlashtirishni boshqarish muammolari hamda imkoniyatlari. 4.Boshqarishning metodologik va nazariy asoslari. 5.Chet el psixologiyasida ta’lim va taraqqiyot muammolari. 6.O’qish tiplari va ularning o’ziga xos xususiyatlari. 7.Ta’limni individuvallashtirishda diagnostik metodikalardan foydalanish.

Ta’lim - juda keng ma’noga ega bo’lib, u bilim, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirish, o’rganish, o’rgatish jarayonidir. Bu ta’rif hozirgi zamon ta’limi uchun yetarli emas. Chunki hozir mustaqillik davrida ta’lim o’zining mazmuni bilan o’quvchilarga bilim, ko’nikma va malakalar berish bilan birga, o’quvchilarni hozirgi zamon ruxida milliy kadrlar, jaxon madaniyati va maorifining ilgor goyalaridan okilona foydalanib tarbiya beruvchi, bola shaxsini rivojlantiruvchi, uni mustaqil fikrlashga o’rgatuvchi, ilmiy tushuncha va izlanishlarga layoqatli qiluvchi ta’lim hamdir. Ta’lim ikki tomonlama jarayon ; 1-dan, o’quvchi tomonidan bajariladigan, boshqariladigan, 2-dan, o’quvchi tomonidan bajariladigan jarayondir. Demak, ta’lim jarayoni o’rganish va o’rgatish, o’rganib olish va uni hayotga tadbik etish xususiyati bilan izoxlanadi. O’rganish (o’qitish) - bu ukutuvchining o’quvchilarga bilim, ko’nikma va malakalar berish, ularda yangi xakikatni ochishga kodir bo’lgan ijodiy, mantikiy tafakkurni tarbiyalashdir. O’rganish - bu o’quvchilarning o’qituvchi tamonidan berilgan bilimlarni, q abul q ilishlari jarayoni, o’ zlarida bilish q obiliyatlarini, fikrlash operasiyalari va h arakatlarni tarkib toptirish jarayonidir. Bu passiv musho h ada jarayoni emas, balki o’qituvchi tomonidan o’quvchilarga beriladigan bilim va malakalarni faol ravishda kayta ishlash jarayonidir. O’rganishning asosiy mo h iyati shundaki, bunda - o’qish jarayonida o’quvchilar mustaqil ravishda bilim ola bilish va bu bilimlardan foydalana olish ko’nikmasini uz ichiga oluvchi akliy va jismoniy mehnat elementlarini o’ziga sindiradi. Ta’limning muvaffa q iyati o’quv materiallarning mazmunigagina, ta’lim usullarigagina emas, balki u ko’p jihatdan o’quvchining q anday o’q iyotganligini bilishga, ya’ni o’quvchining yosh xususiyatlariga, a q liy tara qq iyoti va faolligiga muvofi q malakalarni o’zlashtirish jarayonining psixologik asoslarini bilishga h am bog’liqdir.

O’qish jarayoni - o’quvchining o’ziga xos xususiyatlariga h am, uning psixik rivojlanishining (a q liy, e mo s ional, irodaviy jihatdan) individual tavsifnomasiga, unda o’qishga nisbatan karor topgan munosabatlariga, uning qiziqish-xavaslariga bog’liqdir. Boshqacha qilib aytganda, ta’lim jarayoni o’quvchiga nimani va qanday qilib o’zlashtirishning oddiy bir xil natijasi emas, ya’ni sirtdan ta’sir kiladigan shart-sharoitlarning okibati emas, balki o’quvchining individual-psixolok xususiyatlariga bog’liq ravishda amalga oshiriladi. Ta’limni ijodiy o’zlashtirish, o’rganish, bilim egallash 3 omilga: 1. Nimani o’qitishga; 2. Kim o’ kitadi va qanday o’qitishga; 3 Kimni o’qitishga bog’liq. 1- holda: o’qitish xarakteri o’zlashtirilayotgan materiallarga, uning mazmuniga va qanday tizimda yetkazib berilayotganligiga bog’liq. 2- holda: a) o’qituvchining uslubiy ma h oratiga; b) ish tajribasiga; g) uning bilimiga bog’liq; 3- holda: a) kimni, qanday o’quvchini o’qitishga; b) psixik rivojlanishining individual tavsifnomasiga; v) qiziqish va xavaslariga bog’liqdir. O’rganish - bilimlarni o’zlashtirish informasiya olish, esda saklash va uni anglab qolishnigina emas, balki bilimlarni keyinchalik, o’quv ishida shuningdek, mehnat jarayonida, umuman turmushga tadbik kilish kobiliyatiga ega bo’lishdir. Bilimlarni o’rganib olish, uni o’zlashtirish quyidagi psixologik kompenentlar asosida bo’ladi. 1. O’quvchilarning o’qishga ijodiy munosabatda bo’lishi : 2. Material bilan bevosita tanishish jarayoni : 3. Olingan materialni faol ravi щ da kayta ishlash jarayoni bo’lgan fikrlash (tafakkur ) 4 Q abul q ilingan va ishlab chi q ilgan axborotni esda olib qolish va esda sa q lash jarayoni.

Agar o’quvchida o’zlashtirishning ana shu komponentlarini(tarkibiy kismlarini) h isobga olib ta’lim berilsa, xar bir komponentda ta’limni o’zlashtirish jarayoniga e’tibor berilsa, o’quvchi uni muvafaqqiyatli o’zlashtiradi. O’rganish - yul-yulakay, tasodifiy va rejali bo’lishi mumkin. Yul- yulakay o’rganish - turli material va informasiyalarni turli sharoitda o’rganishdir. Bunda o’quvchi materialni izlanishlar, ko’p kitoblarni mutolaa kilish or q ali o’rganadi. Bunday o’rganish inson h ayotining turli faoliyatlari davomida ruy beradi. Rejali o’rganish esa materiallarni muntazam ravishda reja asosida, ma q sadga karatilgan faoliyat or q ali o’rganish demakdir. Shuning uchun h am o’rganish – faoliyat h isoblanadi , o’rganish bu stixiyali jarayon emas, balki u ma q sadga q aratilgan, rejalashtirilgan jarayondir , o’rganish - materialni o’zlashtirish – bu ongli jarayondir. Shuning uchun u faol jarayon h amdir. Chunki o’quvchi o’qituvchi tomonidan idrok q ilingan materialni o’zining tajribasiga, h ayotga bo g’ lash bilan vo q yelikka ongli munosabatda b o’ ladi. O’rganish jarayoni o’qituvchi shaxsiga, uning pedagogik faoliyatga qanday tayyorgarligiga, o’ z bilimlarini o’quvchilar ongiga yetkazib berishiga unda o’quvchilarning xususiyatlarining h isobga olishga, ta’limni h ayotga va bolalar tarbiyasiga bo g’ lab olib borishga bog’liqdir. Demak, o’rganishning xar ikkala tomonlama jarayon ekanligi, u o’quvchi va o’qituvchi faoliyatini boshqarilishini talab q iladi. 2. O’quvchilarning bilish faoliyatini boshqarish, ta’lim jarayonini boshqarish - pedagogik psixologiyaning h al q ilinishi lozim bo’lgan masalalardan biridir. K o’ pchilik psixologlar ta’lim jarayonini, ya’ni o’quvchilarning bilish faoliyatini boshqarish kiyin deb ta’kidlaydilar. Lekin uni butunlay boshqarib b o’ lmaydigan jarayon deyish not o’g’ ridir. Chunki bu ani q ma q sad k o’ zlab ta’lim berish g’ oyasiga ziddir. Birok, o’qituvchi ta’limni tash k il etadi, unga ra h barlik q iladi, uni amalga oshiradi deyish ham uni boshqariladi degan ma’noni bermaydi. Chunki biz boshqariladigan ta’lim deb shunday ta’limni aytamizki, bunda h ar bir bolaning h arakatlari nazorat q ilinishi, o’qituvchi ta’limning h ar bir bos q ichida o’quvchilarni bilimlarni o’zlashtirishi yoki muayyan ko’nikma va malakalarni

h osil kilish h a q ida uzluksiz axborot olib va yangi materiallarni h amda o’ tilgan materiallarni o’zlashtirilganligi xarakteriga q arab ta q dim q ilinishi lozim. O’qituvchi ta’lim jarayonida o’quvchilaring bilimlarni o’zlashtirish jarayonini va a q liy rivojlanishning borishini hamma va q t h am nazorat q ila olmaydi. Bu hozirgi ta’lim jarayoning jiddiy kamchiligidir. Jaxon psixologlarining fikricha, bilimlarning boshqarishning mumkin bo’lgan yuli - o’zlashtirish jarayonini berilgan topshiri q ning o’zlashtirish jarayoni sifatida maxsus tashkil etishdir. Bu so h ada yaxshirok ishlangan tizim P.Ya.Galperinning a q liy h arakatlarini etap(bos q ichma-bos q ich) buyicha tarkib toptirish nazariyasiga asoslangan ta’lim tizimidir. Bu nazariyaga muvofik, odamning ontogenetik rivojlanishidagi harakatlar interiorizasiyasi degan jarayonlar, ya’ni tashqi harakatlarning asta-sekin ichki aqliy harakatlarga aylanishi jarayonlari ruy beradi. Dastavval o’quvchilar tashqi moddiy harakat bilan ish ko’radi «faqat shundan keyingina harakatning integrasiyasi: ya’ni uning ichki harakatga, endi butunlay bolaning aqlida voqye bo’ladigan harakatga aylanishi ro’y beradi» , deb yozadi A. N. Leontyev (Problemы razvitiya psixiki, ikkinchi nashri, M. «Mыsl» 1965.383 bet) Ta’lim jarayonini boshqarishda P.Ya.Galperinning o’zlashtirish jarayonini maxsus tashkil kilish, ta’limni etaplar asosida tashkil kilish nazariyasi muhimdir. Bu bosqichlar quyidagicha : I –bosqich - Bolaga o’zlashtirish uchun yo’l-yo’riqlar kursatilmaydi. II-bosqich - O’zlashtirish uchun yo’l-yo’riklar ko’rsatiladi va o’quvchi uni bajarishga kirishadi. III-bosqich - Moddiy harakat bosqichi bo’lib, bunda harakat yo predmetlarda yoki ularning tasvirlarida (sxema, chizmalar, maketlar va hokazo) olib boriladi, ular narsalar bilan taqqoslaniladi. IV- bosqich - Keyin shu harakatlarning o’zini narsalarga tayanmay baland ovoz(nutq) vositasida bajariladi. V- bosqich - baland ovoz vositasida harakat qilishni ichki rejaga ko’chirish – bu xuddi usha tashqi nutqning o’zi, lekin «o’z ichida harakat kilishi»dir.