MAVZU. T U P R O Q N I N G H A V O R E J I M I V A U N I B O S H Q A R I S H U S U L L A R I Reja: 1. Tuproq havosining tarkibi. 2. O‘simliklar va foydali mikroorganizmlar hayotida tuproq havosining ahamiyati. 3 . Tuproq havo rejimini yaxshilash tadbirlari.

1. Tuproq havosining tarkibi. Tuproqning muhim qismi hisoblangan havo tuproqlarda ma’lum miqdorda bo‘ladi. Tuproqning suv siz kovaklariga havo kirib turadi. Tuproq havosining tarkibi esa atmosfyera havosinikiga nisbatan boshqacha va o‘zgaruvchan bo‘ladi. Tuproq havosi tarkibidagi SO 2 miqdorining ortishi bilan O 2 miqdori kamayadi. Tuproqdagi kislorod va karbonat angidridni asosan o‘simliklar va mikroorganizmlar o‘zlashtiradi. Tuproqdagi gazsimon havo o‘simliklar hayoti uchun zarur omillardan bo‘lib, o‘simliklar ildizi nafas olishida va tuproqdan har xil mikroorganizimlarni kislorod bilan ta’minlaydigan manba hisoblanadi. O‘simliklar me’yorda o‘sishi uchun tuproqda etarli miqdorda suv, havo bo‘lishi shart. Biroq birisini miqdori ortishi ikkinchisini kamayishiga sabab bo‘ladi . 1 Ma’lum vaqt ichida tuproqqa havo kirishi va uning miqdori hamda tarkibining o‘zgarishi havo rejimi deyiladi. Tuproq havosi uning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi, har qanday tuproqda ham ma’lum miqdorda havo bo‘ladi. U tuproqning namlikdan holi bo‘lgan g‘ovak va bo‘sh joylarini egallaydi. Tuproqda atmosfyeradan kirgan havo va tuproqdagi har xil biokimyoviy jarayonlar natijasida hosil bo‘lgan gazlar uchraydi. Tuproq havosi unda yashaydigan ayrim mikroorganizmlar uchun zarur, chunki tuproqda havo etishmasa, ayrim mikroorganizmlar hayot kechira olmaydi. Natijada organik qoldiqlar yaxshi chirimasdan, o‘simliklar o‘zlashtira oladigan oziq moddalar hosil bo‘lishi uchun sharoit bo‘lmaydi. Tuproq havosi tarkibidagi kislorod tuproqdagi har xil minyeral va organik moddalirni oksidlaydi. Natijada oksidlangan ba’zi elementlar yeruvchan holatga o‘tsa, ayrimlari aksincha, havo etarli bo‘lmagan tuproqda o‘simliklar hayoti uchun zararli bo‘lgan har xil kimyoviy birikmalar hosil qiladi. O‘simliklarning o‘sishi va rivojlanishi uchun zarur hisoblangan azot anayerob sharoitda gaz holdagi birikmalarga o‘tib, tuproqdan atmosfyeraga yerkin holda chiqib ketadi. Demak, tuproqning unumdorligida suv kabi tuproqdagi havoning ahamiyati xam muhim hisoblanadi. 1 Chandrasekaran B., Annadurai K., Samasundaram E. A textbook of agronomy. New Delhi. 2010. 82-84 бетлар.

Tuproq havosi rejimini o‘rganish ayrim agronomik masalalarni hal etishda hamda o‘simliklarning me’yorda o‘sishi va rivojlanishini boshqarishda, shuningdek, yuqori hosil olishda katta axamiyatga ega (1.16- jadval). Jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, tuproq havosining tarkibi atmosfyera havosining tarkibidan keskin farq qilar ekan. Tuproqda hayot kechiradigan mavjudotlar va o‘simliklar ildiz tizimining nafas olishi natijasida hamda organik moddalarning chirishi tufayli tuproq havosida karbonat angidrid miqdori ko‘payib, shunga muvofiq holda kislorod miqdori kamayadi. Tuproq havosida karbonat angidrid ko‘p bulishi bilan bir qatorda, juda oz miqdorda ammiak, vodorod, vodorod sulьfid, metan, argon, geliy kabi gazlar uchraydi. Yerga yaqinroq havo qatlamlarida karbonat angidrid ko‘proq 1% gacha uchraydi. Bunga tuproqdagi chirindi va turli mikroorganizmlardan chiqqan karbonat angidrid sababchi bo‘ladi. Natijada o‘simliklarning hayot faoliyati jadallashadi va hosildorlik oshadi. 1 . 1 6 - j a d v a l Tuproq va atmosfyera havosining tarkibi (hajmga nisbatan %, N.P.Remedov ma’lumoti) Havo N O 2 CO 2 Atmosfyera havosi Tuproq havosi 78,09 78,80 20,95 5-20 0,03 0,1-15,0 Tuproq havosi tarkibidagi SO 2 miqdorining ortishi bilan O 2 mikdori kamayadi. Kislorod tuproq tipiga qarab, 2-3% gacha kamayadi, SO 2 miqdori esa 10% gacha ortadi. Tuproq havosining tarkibi va miqdori ekinlar turiga, haroratga, namlikka va uning ayeratsiyasiga bog‘liq. Atmosfyera va tuproq havosining almashinish tezligi ekinlarni parvarish qilish agrotexnikasiga bog‘liq. Binobarin yerlarni o‘z vaqtida haydash, sug‘orish, ekin qator oralarini ishlash tuproqda havo almashinishini tezlashtiradi. Atmosfyera

havosining bosimi, shamol va uning tezligi hamda yerning rel’efi, sh o‘ r yuvish va hokazolar havo almashinishida katta ahamiyatga ega. Haydaladigan yerlarda havo tuproqning umumiy h ajmiga nisbatan 8 - 36% ni tashkil etadi va uning miqdorining o‘zgarishi nokapillyar bo‘shliqlarning hajmiga bog‘liq bo‘ladi. Haydalma qatlam tuproqning havosida 18-20% kislorod va 0,15-2,0 % karbonat angidrid bo‘ladi. Zichlashgan va ortiqcha namlangan tuproq havosida kislorod miqdori kamayadi, karbonat angidrid esa ko‘payadi. Botqoq, syernam tuproqlar havosida metan va vodorod sul ь fid miqdorining oshishi tajribalarda kuzatilgan. Bunday gazlar organik moddalarning anayerob sharoitda parchalanishidan ham hosil bo‘lib, o‘simliklar ildiziga zaharli ta’sir qiladi va o‘simliklarning o‘sishiga hamda rivojlanishiga salbiy ta’sir etadi. Tuproq havosidagi gazlar orasida karbonat angidrid va kislorod eng harakatchan (miqdor jihatdan) xususiyatga ega bo‘lib, o‘z navbatida, tuproqdagi turli organizmlar ha yo tida ham muhim rol ь o‘ynaydi. Masalan, tuproq havosidagi karbonat angidrid bahor va yoz fasllarida ko‘payib, kuz va qishda kamayadi. Kislorod miqdori ham shunga muvofiq o‘ zgaradi. Bu o‘zgarish o‘simliklarning karbonat angidridga bo‘lgan talabining ortishi va haroratning ko‘tarilishi bilan tuproqning biologik faolligi kuchayishi natijasida mikroblar hamda o‘simliklar tomonidan kislorod ajralishi va boshqa jarayonlar bilan bog‘liq. Karbonat angidrid miqdori tuproqdagi mikroorganizmlarning hayot faoliyati, tuproq tipi, tarkibi, iqlim sharoiti va boshqa omil larga ko‘ra o‘zgarib turadi. V. N. Makarov ma’lumotiga k o‘ ra, bir gektar yerdan s u tkasiga 400 - 600 kg karbonat angidrid gazi ajralib chiqar ekan. Tuproqdagi kislorod va karbonat angidridni asosan o‘simliklar va mikroorganizmlar o‘zlashtiradi. K islor o dning singdirilishi va o‘simliklarning k a rbonat angidrid ajratishi ularning rivojlanishi intensivligiga, tuproq namligiga va haroratga bog‘liq. Syernam tuproqda karbonat angidrid ajralib chiqishi sarflanishiga karbonat angidrid to‘planishi 5-6% ga, kislorod tuplanishi 15-16% gacha kamayishiga sabab bo‘ladi. Quyi qatlamlarda esa SO 2 ko‘p, kislorod esa kam bo‘ladi. Masalan, ayrim

vaqtlarda 1,5-2,0 metr chuqurlikda 10-12% gacha karbonat angidrid gazi uchrashi mumkin. Tuproqda uning agregatlari orasidagi yerkin havodan tashqari, tuproq kolloidlari singdirgan havo h a m b o ‘ l a d i . U n d a a s o san karbonat angidrid va azot bo‘lib, kislorod bo‘lmasligi ham mumkin. Tuproqda gazlarning adsorbsiyalanishi bir qancha sharoitga, masalan, kolloidlar miqdoriga, tuproqning namlik darajasiga, bosim, harorat va boshqalarga bog‘liq. Tuproqda kolloidlar qancha ko‘p bo‘lsa, havoning singish darajasi shuncha yuqori bo‘lishi ilmiy kuzatishlarda aniqlangan. Tuproqqa kislorod va azotga qaraganda SO 2 intensivroq singadi. Bosim kamayishi va harorat ko‘tarilishi bilan gazlarning singishi kamayadi. Syernam tuproqda adsorbsiyalanish bo‘lmaydi, ya’ni suv tuproqdagi havoni siqib chiqaradi. Yerga suv qo‘yilganda, tuproqdagi singdirilgan holatdagi havo uning agregatlarini emiradi. 2. O‘simliklar va foydali mikroorganizmlar hayotida tuproq havosining ahamiyati O‘simliklar hayotida havo boshqa omillar bilan teng ahamiyatga ega. CHunki o‘simliklar karbonat angidridni o‘zlashtirganda, nafas olish jarayoni sodir bo‘lib, bunda kislorodni ham singdiradi va 674 katta kaloriya issiqlik ajraladi. Bu enyergiyadan o‘simliklar o‘z hayot faoliyatida foydalanadi. O‘simliklar ildizi nafas olganda ajralib chiqadigan SO 2 bir qancha minyeral moddalarning yeruvchanligini oshiradi. Bu o‘simliklarning yaxshiroq oziqlanishiga yordam byeradi. Ammo karbonat angidrid ko‘p bo‘lsa, tuproq havosi tarkibidagi kislorodni siqib chiqarib, ildizlarning nafas olishi qiyinlashib ildizmeva, tugunak-mevalarning hosilini kamaytirishi mumkin. Tuproqda karbonat angidrid to‘planib qolishining oldini 7 olish va tuproq ayeratsiyasini yaxshilash uchun ekin qator oralari sifatli ishlanishi kyerak. O‘simliklarning nafas olish jarayoni fotosintez jarayoniga qarama-qarshi, chunki unda organik moddalarning karbonat angidrid va suvgacha oksidlanishi va parchalanishi bilan bog‘liq. Lekin o‘simliklarda nafas olishga qaraganda fotosintez