MAVZU. TUPROQNING SUV REJIMI VA UNI BOSHQARISH USULLARI Reja: 1 . Tuproqdagi namlikning asosiy manbalari. 2. O‘simlik hayotidagi suvning ahamiyati 3.Tuproqdagi suvning shakllari va uni o‘simlik tomonidan o‘zlashtirilishi. 4. Tuproqning suv xossalari 5. Tuproqning suv rejimini yaxshilash tadbirlari

1. Tuproqdagi namlikning asosiy manbalari Markaziy Osiyoning sug‘oriladigan hududlarida asosiy suv manbai daryolar hisoblanadi. O‘zbekistonning CHirchiq, Angren, Norin, Qoradaryo, Aris va boshqa daryo irmoqlari qo‘shiladigan-Sirdaryo hamda Zarafshon, Qashqadaryo, Surxondaryo, Kofirnixon, Panj, Vaxsh kabi daryo irmoqlaridan hosil bo‘ladigan Amudaryo suv bilan ta’minlaydi. Asosiy suv manbalari bilan birga yog‘in-sochin, sizot hamda sug‘orish suvlari va boshqalar tuproqdagi namlik manbalari hisoblanadi. Bu manbalar respublika hududida bir xilda taqsimlanmagan. SHu bilan birga tuproqdan namning bug‘lanish miqdori ham har xil. SHunga ko‘ra, Respublika dehkonchiligi sug‘oriladigan va lalmi dehqonchilikka bo‘linadi. Respublikaning tekislik hudidida asosan sug‘oriladigan dehqonchilik taraqqiy etgan bo‘lsa, adirlik, tog‘ oldi va tog‘li hududlarida dehqonchilik asosan kech kuz, yerta bahor va qish oylarida tushadigan yog‘ingarchilik hisobida amalga oshiriladi. Ushbu hududlarda deg‘qonchilik yog‘in suvlarini to‘plash, saqlash va ulardan o‘simlikning vegetatsiya davrida to‘g‘ri foydalanishdan iborat. Respublika sharoitida yog‘ingarchilikning asosiy qismi qishda va bahorda qisman kuzda tushadi, yoz oylari deyarlik yog‘ingarchilik bo‘lmaydi. Dehqonchilik hududlarida asosan kech kuz, qish va bahordagi yog‘ingarchiliklar hisobiga tuproqda nam to‘plash imkoniyati bo‘ladi. SHuning uchun agrotexnika tadbirlari tuproqda iloji boricha ko‘p nam to‘plashga va ekilgan urug‘ni tuproqning tabiiy namiga undirib olishga qaratilishi kyerak. Keyinchalik esa o‘simliklarni suvga bo‘lgan talabi sug‘orish suvlari hisobiga qondiriladi. Tuproq va o‘simlik uchun namlik juda muhimdir. O‘simlik suv bilan etarli ta’minlangandagina unda o‘sish, rivojlanish jarayonlari yaxshi o‘tadi. Tuproq zarralari atrofida hosil bo‘lgan yupqa suv pardasi kapillyar g‘ovakliklar orqali adgeziya, kogeziya va yuqori bosim chegaralariga ajratiladi. 2. O‘simliklar hayotidagi suvning ahamiyati

Suv o‘simlik hayotidagi barcha jarayonlarda – fiziologik, kimyoviy va biokimyoviy – bevosita ishtirok etadi. Suv molekulasidagi kislo rod va vodorod organik moddalar sintezida «qurilish matyeriali» bo‘lib xizmat qiladi. Suvni barglar orqali bug‘lanishi – transpiratsiya natijasida o‘simlik tanasining harorati boshqariladi. Bunda o‘simlik to‘qimalarining harorati 5–7 o S gacha pasayadi. Suv o‘simliklar hayotida mexanik vazifani ham bajaradi: suv bilan to‘yingan o‘simlik turgor holatida, aks holda plazmoliz (so‘ligan) holatda bo‘ladi. Suv o‘simliklar hayotida birinchi darajali ahamiyatga ega. Vaholanki, tirik organizmdagi biron-bir hujayrani suvsiz tasavvur etish qiyin. Masalan, makkajo‘hori, boshoqli don ekinlari va pomidor tarkibida suv tegishlicha 70, 87 va 95 foizni tashkil etadi.ssitoplazmaning 75–85 foizi suvdan iborat. Suv tuproqdagi oziq moddalarning yerishi, o‘simlik tanasiga so‘rilishi va harakatlanishida katta rolь o‘ynaydi. O‘simlik suv bilan etarli darajada to‘yingandagina unda kechadigan barcha hayotiy jarayonlar uchun mo‘‘tadil sharoit yaratilgan bo‘ladi, aksincha, suv bilan etarlicha ta’minlanmaslik oqibatida ushbu jarayonlar izdan chiqib, o‘simlik organizmini qarishiga sabab bo‘ladi. Suvni me’yoridan ortiqcha bo‘lishi esa o‘suv davrini uzayishi va reproduktiv fazalarni o‘tishini kechikishiga olib keladi. Xullas, suv tuproq, o‘simlik va atmosfyera birligini ta’minlashda muhim omil hisoblanadi. Adgeziya- Tuproq zarralariga molikulyar tortilish kuchi ta’siri tufayli hosil bo‘lib, yupqa pardali suvlardan iborat bo‘ladi va tuproq zarralari yuzasiga singdirilish natijasida kuzatiladi. SHimilish- Tuproq zarralari molekulyar kuch ta’sirida ma’lum yuqoridagi suvni o‘ziga yutishi mumkin. Bunday suvni zarralar kuch bilan tortgandan ular qalin parda holida tuproq zarrasini qoplab turadi. YUqoriga tortish- Katta bosim natijasida pastdan yuqoriga tortiladi. Namlanish chegarasi metr yoki santimetrda ifoda etiladi. Natijada suv, havo nisbati aniqlanadi. Suvning yuqoriga ko‘tarilish kuchi

va balandligi kapillyarlarning diametriga bog‘liq. Kapillyar diametri qanchalik kichik bo‘lsa suv shunchalik tez va yuqori ko‘tariladi. Tuproqning nam sig‘imi- Tuproqning nam sig‘imi tuproq zarralari va qatlamlari orasida namni ushlab qolish qobilyatidir. Bosim natijasi-da hosil bo‘lgan namlik darajasi yoki shimilish ko‘rsatkichi quyidagi tyerminlarda ifoda etiladi 1 . 1 atmosfyera bosimi =1036 sm suv bosimiga yoki 76,39 sm rutut ko‘rsatkichi bir bar=10,23 sm suv bosimiga Suv tuproq unumdorligining eng muhim omilidir. Suv tuproqda organik moddalarning to‘planishiga, uning fizik-kimyoviy xossalari yaxshilanishiga va dexqonchilikda qo‘llanilayotgan agrotexnika tadbir-larining sifatiga jiddiy ta’sir etadi. Tuproqda namning me’yorda bo‘lishi, unda sodir bo‘ladigan foidali jarayon rivojlanishiga va tuproq unumdorligining ortishi uchun qulay sharoit yaratishga imkon byeradi. Tuproqqa tushgan urug‘ bo‘rtishidan boshlab, hosil pishggacha o‘simliklarga suv kyerak (1.3-jadval). O‘simliklar tarkibida 80-90 % gacha suv bo‘ladi. O‘suv davrida o‘simliklar bu suvning asosiy qismini bug‘lantirib yuboradi. Kuzatishlarga qaraganda, o‘simliklar butun vegetatsiya davomida o‘zlashtirgan suvning atigi 0,01—0,03% ni o‘z organizmining shakllanishi uchun sarflaydi. 1.3-jadval Urug‘larning unib chiqishi uchun zarur suv mikdori (urug‘ vazniga nisbatan % hisobida) 1 Chandrasekaran B., Annadurai K., Somasundaram E. A textbook of Agronomy 2010. р. 253.

Ekin turlari Suv miqdori Ekin turlari Suv miqdori Tariq 25,0 Suli 59,8 Makkajo‘hori 44,0 CHigit 60,0 Bug‘doy 45,0 Zig‘ir 100,0 Arpa 48,2 Ko‘k no‘xat 106,8 Beda 56,3 Qizil sebarga 117,3 Javdar 57.5 Qand lavlagi 120,3 O‘simliklarning suvga bo‘lgan talabi ularning rivojlanish fazalariga qarab turlicha bo‘ladi. Masalan, kuzgi bug‘doy nay chiqarish va boshoqlash davrida, makkajo‘hori gullash va doni sut pishiqligi fazasida, kartoshka gullash va hosil tugish davrida, kungaboqar gullash va savatcha hosil qilish fazasida, g‘o‘za gullash va meva tugish davrida suvni eng ko‘p talab qiladi. Ko‘p yillik ekinlar esa suvga yanada talabchan bo‘ladi. G‘o‘za bir sutkada sarflaydigan o‘rtacha suv miqdori 1.4- jadvalda keltirilgan. G‘o‘za ayniqsa gullash va hosil tugish davrida eng ko‘p suv sarflashi jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdi. O‘simliklar ildizi yordamida tuproqdagi namni o‘zlashtirib, uni organizmi orqali atmosfyeraga bug‘latib turishi transpirats i y a , quruq moddalar hosil qilishi uchun sarflagan suv miqdori transpiratsiya koeffitsienti deyiladi. Ba’zan bu miqdor quruq moddalarning suv ekvivalenti (qiymati) deb ham yuritiladi. O‘simliklarning transpiratsiya koeffitsienti juda o‘zgaruvchan bo‘lib, uning mikdori yog‘in-sochin, havo harorati, uning nisbiy namligi, shamol, tuproq namligi, tuproq yeritmasi-ning konsentratsiyasi, o‘simliklar navi va boshqalarga bog‘liq. 1.4-jadval G‘uzaning sutkalik o‘rtacha suv sarfi va quruq moddalar hosil bo‘lishi (Rijov ma’lumoti) Ko‘rsatkichl ar 5- 15/ 15- 25/ 25/ VI- 5/ VII- 15/ VII- 25/ VII- 4/VIII- 14/VIII 14/ VIII- 27/ VIII-