Web saytlar va ularning yaratish vositalari
![WEB SAYTLAR VA ULARNING YARATISH VOSITALARI
Reja:
1. Web sayt va uni tashkil etish texnalogiyasi.
2. Web sayt yaratish dasturiy ta’minotlari
3.Web sayt yaratish texnalogiyasi.
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1](/data/documents/3a25847a-0796-49c0-a593-9f804d6b594f/page_1.png)
![1.Web sayt va uni tashkil etish texnalogiyasi.
Bugungi kunda Internetning ommaviyligi haqida gapirish o’rinsiz. Internet
hayotimizning bir bo’lagiga aylandi, biz uning xizmatlaridan har kuni foydalanishga
odatlandik. Hozirda ixtiyoriy inson Web-texnologiyalarning inson hayotining talim,
kommersiya, siyosat, ko’ngil ochar va ho.ka, bo’laklariga kirib borganligini tasavvur
eta oladi va uning guvohi va foydalanuvchisiga aylanmoqda.
Internet turli xil insonlarni yagona maqsad bilan birlashishiga sabab bo’lmoqda.
Hamma Internet tarmog’idan biror turdagi axborot olishga harakat qiladi. Shunday
vaqtlar keladiki, hujjatni Internetda chop etish malakasi yozuv mashinasidan
foydalanish kabi har bir, hatto o’rta ma’lumotga ega bo’lgan insonning qo’lidan
keladi.
So'ngi paytda Internetni shiddat bilan rivojlanishi va uning foydalanuvcxilari
sonini kundan-kunga ortib borishi bois Internetda turli yo'nalishda web sahifalar soni
ham ortib bormoqda. Internet orqali savdo-sotiq ishlarini olib borish , masofadan
turib universitetlarga o'qishga kirish va nufuzli universitetlar diplomini olish ham
mumkin. Turli provayderlar nafaqat firma va kompaniyalar balki dunyo bo'ylab
millati, dini va tilaidan qatiy nazar oddiy fuqarolar uchun ham internetda o'z
sahifalarini joylashtirish imkoniyatini taklif etmoqda. Internetda o'z sahifangizni
yaratish uchun siz albatta web sahifa yaratish texnalogiyasi haqida dastlabki
tushunchaga ega bo'lishingiz lozim.
Ushbu qo'llanma bilan tanishib chiqsangiz web sahifa yaratish usullari va uning
uchun eng zarur bo'lgan - HTML - hyper text markup language (gippermatnlar
belgilash tili) haqida dastlabki ma'lumotga ega bo'lasiz. HTML - bu dasturlash tili
emas, balki web safivada matn, tasvir va boshqa ma'lumotlarni qanday ko'rinishda
joylashtirilishini belgilovchi vosita.
WEB SITE nima?
Agarda internetda ishlagan bo’lsangiz siz internet sahifasi nima ekanligini
ko’rgansiz.
2](/data/documents/3a25847a-0796-49c0-a593-9f804d6b594f/page_2.png)
![Misol qilib http://www.google.uz yoki http://www.mail.uz kabi sahifalar bular
hammasi Internet sitelardir, ularni har bir oynachasi bir web sahifadir.
Har bir internet sahifa HTML ko’dlari orqali yaratiladi. HTML bu HyperText
Markup
Language. Bu degani, bir programmalash tilidir.
URL nima?
URL bu Uniform Resource Locators, ya’ni bu har bir site’ning nomidir. Har bir
site nomi hech yerda qaytarilmaydi va boshqa joyda ishlatilmaydi. Buqaytarilmas site
nomidir. Misol uchun http://www.mail.uz faqatgina bittadir, boshqa hech qayerda shu
nomli site ocxilishi mumkin emasdir, va ocxilmaydi ham.URL to’rt qismdan
iboratdir.
Protocol://ServerName:PortNumber/FileName
Protocol: bu http protokolidir.
ServerName: mail.uz
PortNumber: 80, agarda hech narsa yozilmagan bo’lsa bu avtomatik ravishda 80
portdir.
FileName: Ko’pincha ko’rsatilmaydi, serverning ishlashiga bog’liqdir. TEG
tushunchasi
HTML sahifa nima? - bu oddiy text fayl bo'lib, .html qisqartmasiga ega.
HTML sahifani yaratish uchun maxsus dastur shart emas. Matin tahrirlovchi har
qanday dastur orqali HTML sahifa yaratish mumkin. Ana shunday matn tahrirlovchi
oddiy dasturlardan biri bo'lgan Notepad ( Блокнот ), Windows muhitida ishlovchi har
bir kompuytreda mavjud. HTML sahifaning asosiy elementlaridan biri bo'lgan Teglar
haqida dastlabki tushunchaga ega bo'lsak
HTML TEG:
Bu HTML hujjatdagi turli elementlarni (matn, tasvir va boshqalar) web sahifada
qanday ko'rinishda aks etirish lozimligini brauserga ko'rsatuvchi komandalar. Teglar
malum o'lcham va vasifani bajaruvchi komandalardir. Teg quyidagi ko'rinishda
bo'ladi:
3](/data/documents/3a25847a-0796-49c0-a593-9f804d6b594f/page_3.png)
![<TEG>hujjat elementi</TEG>
Ko'rib turgasningizdek teglar '<>' uchburchaksimon qo'shtirnoq ichiga olib
yoziladi. Uchbur-chaksimon qo'shtirnoq ichiga Teg nomi va uning o'lchamlari
yoziladi. Quyida teg va uning o'lchamlari yozilishiga misol keltirilgan:
<B><FONT COLOR=red>Hello World!</FONT></B>
Misolda keltirilgan teglar HTML hujjatga kiritilganda Hello World! jumla qizil
rangda, ajratilib yoziladi. Teglar orasida kiritilgan matn, teg o'lchamlarida qanday
komandalar berilgan bo'lsa shu komandalarga bo'ysingan holda ekranda hosil bo'ladi.
Bu misolda Hello World! jumlasiga nisbatan ikkita teg ishlatilgan. 1 - teg <B> va 2 -
teg <FONT>. Hello World! jumlasidan keyin yana ikki teg </B> va</FONT>
yozilgan. Bularning farqi shundaki, birinchi ikkita teg ochuvchi va jumladan so'ng
yozilgan ikkita teg esa jumla oldida yozilgan teglarni davomi ya’ni yopuvchi
teglardir. Yopuvchi teglarning vazifasi ocxilgan teg ta'sir maydoni tugaganligini
belgilashdan iborat. HTML hujjatda deyarli barcha teglarni yopish lozim. '/' slesh
belgisini qo'shish orqali yopuvchi teg yasaladi.
Dastlabki Web-sahifalar juda sodda tuzilishga ega bo’lib, ular matnni formatlash
va giperko’rsatkichlardan tarkib topgan edi. Web texnologiyalar rivojlanishi
natijasida Web sahifalar tarkibida Plug-in dasturlar joylashtirila boshlandi, natijada
Web sahifalarga inter faol xususiyati berildi. Web texnologiyalarning rivojlanishining
oxirgi natijalaridan biri bu script tillaridir (Script Languages). Ularni ishlatishdan
maqsad Web serverining ishini yengillashtirish, xar-xil ishlar uchun Web serverini
bezovta qilmasdan, bunday masalalarni foydalanuvchi kompyuterining o’zida
yaratishdir. Web texnologiyasining oxirgi erishgan yutuqlaridan biri dinamik Web
sahifalardir. Dinamik Web sahifalar SGI dasturlar bilan bevosita bog’liq bo’lib, SGI
dasturlar serverda joylashgan va server imkoniyatlarini ishlatuvchi dasturlardir. Ular
serverga kelgan so’rovlarni qayta ishlaydi va qayta ishlash natijasida yangi Web
sahifa hosil bo’ladi.
Web sahifa Internet tarmoqlarida joylashgan fayllar to’plami bo’lib, ularni soni
soat sayin ko’payib bormoqda. Bu fayllarda ma’lumotlarni turli xillarini: matn,
4](/data/documents/3a25847a-0796-49c0-a593-9f804d6b594f/page_4.png)
![grafik, tasvir, video, audio ma’lumotlarni uchratish mumkin. Bugungi kunda Web
Internet resurslari ichida eng ommaviysi hisoblanadi. Chunki, avvaldan tayyorlangan
Web sahifa orqali tegishli ma’lumotlarni to’ldirish foydalanuvchining qanchadan-
qancha vaqtini tejash imkonini beradi. Shu bois matematika va informatika
yo’nalishida tahsil oluvchi talabalarga Web texnologiyalarni alohida kurs sifatida
o’qitila boshlandi.
2.Web sayt yaratish dasturiy ta’minotlari
Web-texnologiyaning (Internet-texnologiya) Web-dizayn qismini o’rganishni
razmetkali til tasnifi bilan boshlaymiz.
Maxsus til mavjud bo’lib, bu til yordamida matnlar, grafik ma’lumotlar Web-
sahifa hujjatga joylashtiriladi va bu hujjatni barcha kompyuterda ko’rish imkoniyati
mavjuddir. Bunday maxsus tillar razmetkali tillar deb ataladi. Ularning asosiy
vazifasi - Web-sahifaga “ma’lumotlarni joylashtirish” va ular orasidagi aloqani
(gipersaloqalar) ta’minlashdan iborat.
Razmetkali tillar quyidagilarni o’z ichiga oladi:
HTML (HyperText Markup Language)
Dastlab World Wide Web tizimi matnli ma’lumotlarni va HTML hujjatlarni
ko’rishga mo’ljallangan, matnni taxrirlovchi tilga o’xshash tizim bo’lgan. Ayni
damda HTML tili WWW daga eng ommabop tillardan biri hisoblanadi. HTML tilida
yozilgan ma’lumotlar o’z ichiga matn fayllar, grafik ma’lumotlar va boshqalarni
oladi.
Hujjatlar orasidagi aloqani ta’minlash va ma’lumotlarni formatlash vositalari teg
(tag) deb ataluvchi vosita orqali amalga oshiriladi.
Web-sahifaning matn va teglari aralash ravishda HTML-hujjat deb ataluvchi
faylining ichiga joylashtiriladi. Qanday tegni qo’llaganingizga qarab brauzer
oynasida ma’lumotlar turlicha ko’rinadi. HTML hujjatga ma’lumotlarni joylashtirish
va tahrirlash uchun yuzlab teglar mavjud. Masalan, <p> va </p> teglari abzastni
tashkil etadi, <i> va </i> juft teglari esa, matnni yozma (kursiv) holda ko’rsatish
uchun qo’llaniladi. Shu bilan birga gipermatnli SSIlkalar teglari ham mavjud. Ushbu
5](/data/documents/3a25847a-0796-49c0-a593-9f804d6b594f/page_5.png)
![elementlar foydalanuvchiga gipermatn ustiga sichqoncha kursori bosilganda boshqa
hujjatga bog’lanish imkonini beradi. Butunjaxon o’rgimchak to’rining asosiy va
HTML ning tarkibiy qismini gipermatnlar va gipermurojaatlar tashkil etadi. Maxsus
komandalar yordamida matnning ma’lum qismi shunday ajratiladiki, natijada o’sha
matn ustiga sichqon tugmasi bosilsa boshqa matn yoki saxifa ochiladi. Bundan
tashqari multimediya vositalarining ishlab ketishi yoki bo’lmasa, ma’lumotni diskda
saqlash taklifi ham berilishi mumkin.
Quyida biz HTML tilida tuzilgan dastur kodi bilan tanishib chiqamiz(4-rasm):
(4-rasm).
Bu dasturni ishga tushirish natijasida quyidagi oyna ochiladi(5-rasm):
(5- rasm )
Gipermatn yoki gipermurojaat biror bir tasvirga ham qo’yilishi mumkinki uning
ustiga bosilganda ham yuqorida aytilgan holatlar ro’y berishi mumkin.
Har bir Web-saxifa o’zida bir nechta gipermatn yoki gipermurojaatlarni
mujassam etishi mumkin.
Gipermurojaatlar Web-saytlar bo’ylab xarakatning asosi xisoblanadi. Murojaatni
tanlaganda foydalanuvchi brauzer oynasiga yuklanuvchi yoki yordamchi
programmani ishga tushuruvchi URL bilan bog’langan adresga «tushib» qoladi.
Ba’zan gipermurojaat natijasi e-mail yoki FTP serverga yo’llanma beruvchi yangi
6](/data/documents/3a25847a-0796-49c0-a593-9f804d6b594f/page_6.png)
![Web-saxifani ochilishiga olib keladi.Foydalanuvchi murojaatni tanlab olishi uchun
Web-dizayner uni yaratishi kerak.
Gipermurojaat yaratish uchun <a> (anchor, yakor) elementidan foydalaniladi. U
o’zida yo’llanma beruvchi URL adresni ko’rsatuvchi href atributi bilan to’ldiriladi.
Shuning uchun gipermurojaatni yaratish uchun URL adresni aniqlab olish kerak.
Gipermurojaat yaratish uchun (anchor, yakor) elementidan foydalaniladi. U
o’zida yo’llanma beruvchi URL adresni ko’rsatuvchi href atributi bilan to’ldiriladi.
Shuning uchun gipermurojaatni yaratish uchun URL adresni aniqlab olish kerak.
Gipermurojaatni yaratishda agar Internetdagi xizmat yoki adresdan
foydalanmoqchi bo’lsak albatta uning to’liq adresini ko’rsatish shart. Agar o’zimizda
bor bo’lgan Web-saxifalardan gipermurojatlar yaratmoqchi bo’lsak ba’zi bir ishni
osonlashtiruvchi xolatlar mavjud(6-rasm):
(6-rasm)
(1) ning adresi : "Service/service.HTML"
Asosiy papkadan ixtiyoriy ichki papkadagi veb-saxifaga murojaat :
"Papka_nomi/fayl_nomi.HTML" ko’rinishda beriladi.
7](/data/documents/3a25847a-0796-49c0-a593-9f804d6b594f/page_7.png)
![(2) ning adresi : "../index.HTML"
Ixtiyoriy ichki papkadan asosiy papkadagi asosiy Web-saxifaga murojaat:
"../asosiy_fayl.HTML" ko’rinishda beriladi.
(3)ning adresi : "Tovar2.HTML"
Bir papkadagi veb-saxifalardan bir-biriga murojaat : "fayl_nomi.HTML"
ko’rinishda beriladi
Internet xizmatlarining ko’pchiligiga dostup (ruxsat, yo’l) adresastiya sxemasi
(URL) yordamida qiziqtirilgan ixtiyoriy hujjatni topish imkoniyatini beradi. Har bir
tur boshqasidan farq qiluvchi o’zining format adresiga ega.
URL dan foydalanib, Web-brauzerlar yordamida ixtiyoriy hujjat va xizmatlarga
dostup olish mumkin. URL quyidagi tartibda yoziladi:
Protokol://internet_adres /yo’l /fayl_nomi.kengaytma yoki
Protokol ://internet_adres
URL ga misol: http://www.microsoft.com/windows/index.html
Bu erda: http:// -protokol;
www.microsoft.com – internet_adres (Microsoft kompaniyasining Web-
serverining nomi)
/windows/ - yo’l
Index - fayl_nomi
Html - kengaytma
URL da qo’llaniladigan protokollar ro’yxati:
Protokol
nomi Protokol nimaga dostup berishi mumkinligi
http:// HTTP (veb) serv erlariga
https:// Shifrlangan ba’zi bir HTTP (Web) serverlarga
file:// Foydalanuvchi qattiq diskidagi fayllarga
ftp:// FTP s erver fayllariga
gopher:// Gopher menyu va fayllariga
news:// Usenet yangiliklar serverlari gruppasiga
8](/data/documents/3a25847a-0796-49c0-a593-9f804d6b594f/page_8.png)
![news: Aniq Usenet yangiliklar gruppasiga
mailto: Aniq elektron pochta adresiga
telnet: Telnet udalen serveriga
XML (eXtensible Markup Language).
XML tili ham HTML tiliga o’xshash til xisoblanadi. HTML dan farqli tomoni
shundaki, XML da dasturchi o’zining shaxsiy teglarini yaratadi va ular orasiga
ma’lumotlar joylashtiradi. XML-teglar harflar katta kichikligini farqlaydi. HTML
teglari hujjatni ekranda ko’rinishini ifodalaydi. XML teglari hujjatdagi ma’lumotlarni
tavsiflash uchun ishlatiladi. Undan tashqari XML yordamida yangi teglarni yaratish
mumkin. XMLda ma’lumotlar tuzilmaviy holda saqlanadi. XML asosan ma’lumotlar
almashinuvida ko’p ishlatiladi, chunki XML platformadan mustaqil bo’lib, HTTP
orqali ishlashi juda qulay.
Quyida XMLda tuzilgan dastur bilan tanishamiz(7-rasm):
(7-rasm)
Bu dastur bloknotga yoziladi va <dastur_nomi>.XML ko’rinishida saqlanadi.
Bu dasturni ishga tushirish natijasida quyidagi oynaga ega bo’lamiz(8-rasm):
9](/data/documents/3a25847a-0796-49c0-a593-9f804d6b594f/page_9.png)
![(8-rasm).
Buni quyidagicha qisqartiriladi(9-rasm):
(9-rasm)
XHTML
XHTML tili HTML va XML tillarining birlashmasini tashkil etadi. XHTML
tilida yozilgan hujjatning tashqi ko’rinishi platformaga bog’liq (Windows, Mac yoki
Unix) ravishda o’zgarib ketmaydi. Shunga qaramay XHTML tarkibida HTML
diskriptorlardan foydalaniladi.
Bugungi kunda mobil aloqa vositalaridan foydalanuvchilar uchun yangi til
ishlab chiqilgan bo’lib, u WML (Wireless Markup Language) deb ataladi; CDF
(Channel Definition Format) - Microsoft ishlab chiqqan brauzerlarda push-kanal hosil
qilishda qo’llaniladi.
CMS haqida
10](/data/documents/3a25847a-0796-49c0-a593-9f804d6b594f/page_10.png)
![Har qanday sayt HTML (HyperText Markup Language), JavaScript, PHP kabi
bir talay tillarga oid kodlardan tashkil topgan sahifalar yig’indisidan iborat bo’ladi.
HTML – bu sayt sahifalarini tashkil etishda ishlatiladigan eng asosiy va eng kerakli
til hisoblanadi.
Internet tarmog’i endigina rivojlana boshlagan va ilk saytlar yaratila boshlanga
vaqtlarda barcha web saytlar to’liq HTML kodlar asosida yaratilgan. Bunday saytlar
sahifalarida ko’rish orqali ma’lumotga ega bo’lishdan boshqa hech qanday amaliyot
bajarishning imkoni bo’lmagan. Shuning uchun to’liq HTML yordamida tashkil
etilgan saytlar foydalanuvchilarga faqat ma’lumot berish, ya’ni ma’lumotlarni
ko’rsatib berish imkoniyati bilan cheklangan.
Bugungi kunda saytlar orqali faqat ma’lumot olish bilan cheklanib qolmaysiz.
Hozirgi zamonaviy saytlarda ma’lumot olish bilan bir qatorda berilgan ma’lumotni
tahrirlashingiz (masalan, Wikipedia ), yangi ma’lumot qo’shishingiz (masalan,
saytlarda fikr bildirish – Comment ), bir turdagi ma’lumotni uzatib, online tizimda
boshqa bir turdagi ba’lumot shaklida qabul qilib olish (masalan, video fayllarni
online tizimda mp3 formatiga o’tkazish), soni cheklanmagan foydalanuvchilarning
bir vaqtning o’zida online muloqotga kirishish (masalan, chat) va boshqa interaktiv
amaliyotlarni bajarishingiz mumkin. Bu, o’z navbatida, faqat HTML ishlatilgan
zamonga nisbatan hozirgi paytda internetda saytlarning yaratilishi sezilarli
rivojlanganligini bildiradi.
Hozirgi davrda, agar Siz sayt yaratmoqchi bo’lsangiz, HTML yoki boshqa biror
murakkab web dasturlash tilini bilishingiz majburiy emas. Hatto birorta ham kodni
yoza olmasangiz ham zamonaviyligi, dizayni, murakkab amaliyotlarni bajara olishi
jihatlaridan zamon talablariga to’la javob bera oladigan sayt yarata olish
imkoniyatiga egasiz. Bunda Sizga CMS yordam beradi!
CMS (Content Management System – Kontentlarni Boshqarish Tizimi) –
bu maxsus web dastur bo’lib, bir necha oddiy bosqichlardagi amaliyotlarni
bajargandan so’ng to’la kuch bilan ishlay oladigan sayt yaratish imkoniyatini beradi.
Bunday turdagi web dastur, huddi kompyuterlar uchun mo’ljallangan dasturlar
11](/data/documents/3a25847a-0796-49c0-a593-9f804d6b594f/page_11.png)
![singari, bir necha bosqichlarda foydalanuvchidan sayt haqida boshlang’ich
ma’lumotlarni yig’ib oladi va bosqichma-bosqich saytingizni avtomatik tarzda tashkil
etib beradi. Dasturni o’rnatish jarayonining nihoyasida Siz kiritgan ma’lumotlarda
tayangan, o’zingiz xohlagandek sayt avtomatik tarzda yaratiladi.
Quyida eng keng tarqalgan va bugungi kunda ko’pchilik saytlarning asosi
hisoblangan CMS dasturlarini keltirib o’tmoqchiman. Bu yerda faqat eng ko’p
foydalaniladigan, asosiy dasturlargina keltirilgan. Sayt yaratishingiz mumkin
bulardan boshqa yana ko’plab dasturlar mavjud.
1. WordPress. Ushbu CMS asosan blog (biror shaxs, joy yoki alohida mavzuga
bag’ishlangan, tez-tez yangilab turiladigan, qisqa maqolalar va ma’lumotlar kiritib
boriladigan o’rta hajmdagi sayt) uchun mo’ljallangan. Ammo bugungi kunga kelib bu
CMS shu qadar mukammallashib ketdiki, hozirda uni hatto portal saytlar uchun ham
ishlatishmoqda.
WordPress – foydalanish uchun juda oson, qulay va eng asosiysi 100% bepul
bo’lgan dastur. Uni WordPressning rasmiy sayti www.wordpress.org orqali yuklab
olishingiz va foydalanishingiz mumkin. Asosiy CMS dasturdan tashqari WordPress
uchun millionlab shablonlar (sayt ko’rinishlari) va plaginlar (dastur ichida ishlovchi
kichik qo’shimchalar) yaratilgan.
Agar Siz o’zingiz uchun shaxsiy sahifa ochmoqchi bo’lsangiz, sevimli
qo’shiqchingizga bag’ishlab sayt yaratmoqchi bo’lsangiz yoki o’zingiz uchun qiziq
bo’lgan biror mavzuga oid maqolalaringizni butun dunyo bilan bo’lishmoqchi
bo’lsangiz WordPressni tanlang!
Hozir Siz ko’rib turgan akmx.uz sayti ham WordPress CMS asosida yaratilgan.
O’zbekistonliklar WordPressni ham egallashga ulgurishdi! Endi WordPress
CMSni o’zbek tilida ham ishlatishingiz mumkin. Uning O’zbekiston uchun maxsus
rasmiy sahifasi ham bor: uz.wordpress.org
2. Joomla! Bu CMS asosan katta saytlar va portallar uchun mo’ljallangan.
Ommaviyligi bo’yicha WordPressdan keyingi o’rinda tursa ham, ishlatish juda qulay,
12](/data/documents/3a25847a-0796-49c0-a593-9f804d6b594f/page_12.png)
![ishonchli va bepul CMS hisoblanadi. Dasturni rasmiy sayti www.joomla.org orqali
yuklab olishingiz mumkin.
Joomla! CMS uchun ham ko’plab shablonlar, “extension” (kengaytma,
plagin)lar yaratilgan. Joomla! uchun ham saytni o’zbek tiliga o’tkazish imkoniyati
bor. Buning uchun dasturni o’rnatib, o’zbek tiliga o’girish uchun maxsus
tayyorlangan kichik dasturni qo’shishingiz kifoya!
Agar Siz katta portal yaratmoqchi bo’lsangiz, saytingiz foydalanuvchilari
ro’yxatdan o’tib, saytingizda “foydalanuvchi-server” aloqasi ko’rinishidagi murakkab
amaliyotlarini bajara olishini xohlasangiz, juda keng qamrovli katta sayt yaratmoqchi
bo’lsangiz Joomla! Siz uchun eng yaxshi tanlov bo’la oladi.
3. Simple Machines. Forum tashkil etish uchun juda qulay CMS. Unda
foydalanuvchilar ro’yxatdan o’tishlari, mavzular yaratishlari, mavjud mavzularda o’z
firklarini bildirish orqali qatnashishlari va boshqalarning fikrlarini to’ldirishlari
mumkin. Bu CMS vBulletin kabi katta imkoniyat va kuchga ega bo’lmasa ham,
oddiy darajadan yuqoriroq bo’lgan katta forum saytlarni bemalol boshqara oladi.
Forum uchun o’zbek tilini o’rnatish imkoniyati mavjud, ammo hozircha o’zbek
tilidagi rasmiy CMS ishlab chiqilmagan. Tilni faqat dasturga qo’shimcha kiritish
orqali o’zgartirish imkoni bor.
Bugungi kunda Simple Machines forum saytlar uchun yengil ishlashi,
o’rnatilishi uchun ko’p joy talab qilmasligi va eng asosiysi bepul bo’lganli sababli
ham ko’p sonli saytlarning tanloviga aylangan.
Simple Machines CMSni dasturning rasmiy sayti www.simplemachines.org
orqali yuklab olishingiz mumkin.
Agar Sayt yaratishni rejalashtirayotgan bo’lsangiz va o’z saytingiz uchun qaysi
CMS to’g’ri kelishini bilmayotgan bo’lsangiz, saytingizning hajmi va u orqali
foydalanuvchilar qanday ma’lumotlarni olishini rejalashtirayotganingizga qarab
o’zingizga ma’qul bo’lgan CMSni tanlang.
CMS tanlash jarayonida faqat Siz tanlamoqchi bo’lgan CMSning shablonlariga,
saytning tashqi ko’rinishini belgilaydigan jihatlarigagina emas, balki saytning yengil
13](/data/documents/3a25847a-0796-49c0-a593-9f804d6b594f/page_13.png)
![ishlashi, hostingingizda ko’p joy olmasligi (agar buning zarurati bo’lsa), qidiruv
mashinalarida oson ro’yxatdan o’ta olishi, foydalanuvchilar uchun qulayligi, turli
brauzerlarda bir hil ko’rinishi kabi muhim jihatlariga ham e’tibor bering.
3.Web sayt yaratish texnalogiyasi.
Web-sahifa, Web-sayt, Web-server
Web-texnologiyani (Internet-texnologiya) o’rganishni Web-dizaynning quyidagi
uchta tushunchasini o’rganishdan boshlash zarur:
1. Web-sahifa;
2. Web-sayt;
3. Web-server.
Texnologiya grek tilidan (techne) tarjima qilganda san’at, maxorat, bilish
ma’nolarini anglatadi, bular esa o’z navbatida jarayonlardir. Jarayonlar - bu qo’yilgan
maqsadga erishish uchun ma’lum xarakatlar majmuasidir.
Web-sahifa - o’zining unikal adresiga ega bo’lgan va maxsus ko’rish dasturi
yordamida (brauzer) ko’riluvchi hujjatdir. Unga matn, grafika, ovoz, video yoki
animastiya ma’lumotlar birlashmasi - multimediyali hujjatlar, boshqa hujjatlarga
gipermurojatlar kirishi mumkin.
Web-sayt - bir qancha Web-sahifalarning mantiqiy birlashmasi.
Web-server - tarmoqqa ulangan kompyuter yoki undagi dastur hisoblanib,
umumiy resurslarni klientga taqdim etish yoki ularni boshqarish vazifalarini bajaradi.
Internet tarmog’ini foydalanuvchilarga tarmoq resurslaridan erkin foydalanish
imkoniyatini beradigan Web- serverlarsiz tasavvur etib bo’lmaydi. Bunday
serverlarda Internetda taqdim etilgan axborotning katta qismi jamlangan.
Web-serverlar ma’lumotlar bazalari va multimediyali ma’lumotlarni bir biriga
moslashtiradi. Web-serverda Web-sahifa va Web-saytlar saqlanadi.
Web-serverda mijoz kompyuteri tizimini tashkil qilishning umumiy tamoyillari
nuqtai nazaridan mijoz-server tehnologiyalari ishlatiladi.
Hozirgi kunda oddiy Web-serverni yaratish tehnologiyasini ancha oddiy vazifa
deb hisoblasa bo’ladi. Asosiy qiyinchilik server sahifasini badiiy bezashdan iborat.
14](/data/documents/3a25847a-0796-49c0-a593-9f804d6b594f/page_14.png)
![Web-texnologiya klassifikastiyasi (10-rasm) .
(10-rasm).
Web-tehnologiyani asosini quyidagi ikkita tushuncha tashkil qiladi:
1. Axborotni statik tasvirlash;
2. Interfaol o’zaro aloqa.
Axborotni statik tasvirlash. Ma’lumotlar segmentida joylashgan ma’lumotlar
statik ma’lumotlar deb ataladi. Bunga asosiy sabab, ular uchun xotira ishlash jarayoni
davomida ajratib qo’yiladi. Ishlash davomida esa bu xotira o’zgarmay qoladi.
To’plamdagi xotira esa ish lash davomida to’ldirib boriladi va zarur bo’lgan paytda bu
xotira bo’shatib qo’yilishi mumkin.
Razmetkali tillar. Bu til yordamida matnlar, grafik ma’lumotlar Web-sahifa
hujjatga joylashtiriladi va bu hujjatni barcha kompyuterda ko’rish imkoniyati
mavjuddir. Bunday maxsus tillar razmetkali tillar deb ataladi. Ularning asosiy
vazifasi - Web-sahifaga “ma’lumotlarni joylashtirish” va ular orasidagi aloqani
(gipersaloqalar) ta’minlashdan iborat.
Web-dasturlash texnologiyalarini, dasturlarini, interfaol o’zaro aloqa qismini
ham asosan ikkita qismga ajratish mumkin:
1. klient tomonidagi dasturlarlash (client-side);
15](/data/documents/3a25847a-0796-49c0-a593-9f804d6b594f/page_15.png)
![2. server tomonidagi (server-side).
Klient tomonidagi sstenariylar foydalanuvchi tomonidan kiritilayotgan
ma’lumotlarni to’g’riligini serverga murojaat qilmasdan tekshiradi. Ko’p hollarda bu
sstenariylar JavaScript va VBScript tillarida yoziladi.
Server tomonida bajarilishi kerak bo’lgan sstenariylar odatda sayt papkasining
ichidagi maxsus papkaga joylashtiriladi.
Ssenariyli tillar. "Klient-server" texnologiyasi
Hozirda Web-sahifaning rivojlanishi yanada interaktiv pog’onasiga chiqqan.
Web-saytlar asta sekinlik bilan ilovalar interfeysiga o’xshab bormoqda. Bularning
barchasi zamonaviy Web-dasturlash texnologiyasi yordamida amalga oshmoqda.
Web-dasturlash texnologiyalarini, dasturlarini asosan ikkita qismga ajratish
mumkin: klient tomonidagi dasturlarlash (client-side) va server tomonidagi (server-
side). Ushbu texnologiyalarni tushunish uchun avvalo bevosita "klient-server"
texnologiyasini tushunish kerak.
Web-sahifaning interaktiv dasturi ssenariy deb ataladi.
Bunday atama dasturning natijasiga bog’liq holda vujudga kelgan. Uning asosiy
vazifasi Web-sahifasida foydalanuvchi holatiga, harakatiga «reaksiya» berishdir.
Shu tariqa sstenariylar klient tomonida bajariluvchi va server tomonida
bajariluvchi sstenariylarga bo’linadi. Klient tomonida bajariluvchi sstenariylar
brauzer yordamida bajariladi. Server tomonida bajariluvchi sstenariylar esa Web-
server yordamida bajariladi.
Klient tomonidagi sstenariylar.
Klient tomonidagi sstenariylar foydalanuvchi tomonidan kiritilayotgan
ma’lumotlarni to’g’riligini serverga murojaat qilmasdan tekshiradi. Ko’p hollarda bu
sstenariylar JavaScript va VBScript tillarida yoziladi.
JavaScript
JavaScript - bu til Netscape va Sun Microsystems tomonidan yaratilgan bo’lib,
Web-sahifaning funksional imkoniyatlarini orttirish maqsadida qo’llaniladi.
16](/data/documents/3a25847a-0796-49c0-a593-9f804d6b594f/page_16.png)
![JavaScript yordamida odatda ma’lumotli va muloqot oynalarini chiqarish,
animastiyalarni ko’rsatish kabi vazifalarni bajarish mumkin. Bundan tashqari,
JavaScript-sstenariy ba’zan o’zi ishlab turgan brauzer va platforma tipini aniqlash
mumkin. JavaScript-sstenariylar foydalanuvchi tomonidan kiritilayotgan
ma’lumotlarni to’g’riligini tekshirishda ham qulay hisoblanadi.
VBScript
VBScript tili Microsoft korporastiyasi tomonidan yaratilgan bo’lib, , Visual
Basic tilining bir qismi hisoblanadi. VBScript tili Internet Explorer va Microsoft
Internet Information Server (IIS) lar bilan ishlashga mo’ljallangan tildir.
VBScript tilining JavaScript tili bilan umumiy qismlari bir nechta, jumladan u
aynan Microsoft Internet Explorer bilan ishlash va uning qo’llanish sohasini cheklay
olish imkoniyatiga ega. VBScript interpretatorli til hisoblanib, Microsoft ning Web-
texnologiyalari bilan hamkorlikda ishlay oladi, masalan ASP (Active Server Page)
bilan. Shunga qaramay VBScript klient tomonida ishlovchi sstenariy hisoblanadi,
ASP esa server tomonida ishlaydi.
Server tomonidagi sstenariylar.
Server tomonida bajarilishi kerak bo’lgan sstenariylar odatda sayt papkasining
ichidagi maxsus papkaga joylashtiriladi. Foydalanuvchi so’roviga asosan server bu
sstenariyni bajaradi. Bajarilgan sstenariy natijasi Web-serverga uzatiladi va undan
so’ng klientga uzatiladi. Server tomonidagi sstenariylarni tashkil etish uchun odatda
Perl, ASP, PHP, JSP va SSI kabi til va texnologiyalardan foydalaniladi.
Perl
Perl tili Web-ilovalar yaratishda eng ommabop tillardan biri hisoblanadi.
Matnlarni qidirish va taxrirlash, fayllar bilan qulay ishlay olish qoidalari bilan Perl tili
Internet ning asosiy tillaridan biri bo’lib qoldi. Perl - interpretatorli til hisoblanadi,
shu bois unda yaratilgan sstenariylar ishlashi uchun server kompyuterda Perl-
interpretator o’rnatilgan bo’lishi kerak.
Bevosita Perl-kodning interpretastiya qilinish jarayoni uning samaradorligini
pasaytiradi. Bugungi kunda Perl ning asosiy yutuqlaridan, uning barcha platformalar
17](/data/documents/3a25847a-0796-49c0-a593-9f804d6b594f/page_17.png)
![uchun ishlay olishi va uning barcha resurslari bepul tarqatilayotganligidir. Ko’pgina
Web-serverlar UNIX da ishlaydi, Perl interpretator esa bu operastion tizimning bir
qismi hisoblanadi.
ASP (Active Server Pages)
ASP-ma’lumotlar bazalari tashkil etish va ular bilan ishlash vazifalarini
bajarishda juda moslashuvchan, qulay vositadir. ASP vositalari server tomonida
ishlaydi va HTML-kod va sstenariylar kabi fayllarni qayta ishlaydi. ASP
texnologiyasi VBScript, Java va JavaScript tillarini qo’llab quvvatlaydi. ASP-kod
ixtiyoriy HTML-hujjatdan, shu bilan birga boshqa ASP-hujjatdan chaqirilishi
mumkin. ASP-kod joylashtirilgan Web-sahifalar fayllari kengaytmasi .ASP bo’ladi.
ASP texnologiya Windows NT va Microsoft IIS Web-serveriga mo’ljallangan
hisoblanib, imkoniyatlari va samaradorligi yuqori bo’lganligi bois ko’pgina
kompaniyalar o’z vositalariga ASP ni qo’llab quvvatlash imkoniyatlarini
kiritmoqdalar. ASP-vositalarini ishlab chiqish bo’yicha yirik kompaniya Chillsoft
Lider sredi nezavisim ы x proizvoditeley ASP-sredstv - kompaniya Chillsoft
UNIX ning bir qancha turi va turli Web-serverlarda ASP ni qo’llash imkoniyatini
kiritgan. Ko’pgina HTML-muxarrirlar, masalan Adobe GoLive ham ASP ni qo’llab
quvvatlaydi.
ASP texnologiyasi bir nechta qulayliklarni o’zida jamlagan: HTML-hujjatni
dinamik generastilaydi, formalarni qo’llab quvvatlaydi, ma’lumotlar bazasiga
ruxsatni tashkil etadi va u bilan ishlay oladi. ASP - dasturlash tili ham, ilova ham
emas, u interaktiv Web-sahifa hosil qilish texnologiyasi.
PHP
PHP - bu serverda qayta ishlanuvchi sstenariylar tilidir. ASP kabi PHP kodlar
ham bevosita HTML-hujjatni tarkibiga qo’shiladi. Ushbu tilning nomi Personal
Home Page Tools so’zlarining qisqartmasidan olingan. PHP da S va Perl tillarida
uchragan bir qator muammolar hal etilgan, bundan tashqari, PHP ma’lumotlar bazasi
bilan ishlash uchun juda qulay vositadir. Umuman olganda Perl, PHP - ochiq tizimli
tillar hisoblanadi va ularni dasturchilar modernizastiyalashtira oladi.
18](/data/documents/3a25847a-0796-49c0-a593-9f804d6b594f/page_18.png)
![Quyida PHP tilida yozilgan dastur kodini ko’rib chiqamiz(11-rasm) . :
(11-rasm)
JSP
JSP (JavaServerPage) texnologiyasi o’zining funksional imkoniyatlariga ko’ra
ASP ga o’xshashdir. Asosiy farqi shundaki, bunda VBScript va JavaScript bilan birga
Java tili ham qo’llanila oladi. Shunga qaramay JSP Java dan oldinroq qo’llanilgan va
ushbu texnologiya mukammal Web-ilovalar yaratish uchun etarli imkoniyatga ega.
SSI
SSI (Server Side Include) vositasi dastlab HTML-faylni dastlab serverda qayta
ishlaydi va undan so’ng uni klientga uzatadi. Dastlabki qayta ishlash vaqtida hujjatga
dinamik generastiya qilingan ma’lumotlar qo’shiladi, masalan joriy vaqt haqidagi
ma’lumot. Umuman olganda SSI texnologiyasi HTML-faylning tarkibiga qo’shimcha
qo’llanmalar qo’shishga mo’ljallangan, HTMLning qismi hisoblanadi.
19](/data/documents/3a25847a-0796-49c0-a593-9f804d6b594f/page_19.png)
![XULOSA
Bugungi kunda hayotimizning har bir sohasida internet tehnologiyalaridan
foydalanmoqdamiz.Internet turli xil insonlarni yagona maqsad bilan birlashishiga
sabab bo’lmoqda. Internet tehnologiyalarining muhim elementlaridan biri bo’lgan
Web- tehnologiyalar ham taraqqiy etib boryapdi. Hozirda ixtiyoriy inson Web-
texnologiyalarning inson hayotining ta’lim, kommersiya, siyosat, ko’ngil ochar,
bo’laklariga kirib borganligini tasavvur eta oladi va uning guvohi va
foydalanuvchisiga aylanmoqda. Web-dasturlash fani asosida turli dasturlash tillari
yordamida Web-saytlar yaratish mumkin. Har bir dasturlash tilining o’ziga hos
afzallik va kamchiliklari bor. Ushbu qo’llanmada ularni farqli tomonlarini ko’rib
o’tdik.
Web sahifa Internet tarmoqlarida joylashgan fayllar to’plami bo’lib, ularni soni
soat sayin ko’payib bormoqda. Bu fayllarda ma’lumotlarni turli xillarini: matn,
grafik, tasvir, video, audio ma’lumotlarni uchratish mumkin. Bugungi kunda Web
Internet resurslari ichida eng ommaviysi hisoblanadi. Chunki, avvaldan tayyorlangan
Web sahifa orqali tegishli ma’lumotlarni to’ldirish foydalanuvchining qanchadan-
qancha vaqtini tejash imkonini beradi. Shu bois matematika va informatika
yo’nalishida tahsil oluvchi talabalarga Web texnologiyalarni alohida kurs sifatida
o’qitila boshlandi.
Bu fanni o’zlashtirishga bo’lgan chuqur intilish kelajakda yaratilajak zamonaviy
axborot texnalogiyalarini saviyasini ko’tarishi shubhasiz.
20](/data/documents/3a25847a-0796-49c0-a593-9f804d6b594f/page_20.png)
![FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. S.S.Qosimov. Axborot tehnologiyalari. Toshkent “Aloqachi” 2006.
2. Speynauer S. Kuersia V. Spravochnik Web-mastera. - K: "BHV", 1997. – 368
s.
3. Yarger R. Riz Dj. King T. MySQL i mSQL. Baz ы dann ы x dlya nebolshix
predpriyatiy i Interneta. - SPb: Simvol-Plyus, 2000 - 560 s.
4. Xilayer S. Mizik D. Programmirovanie Active Server Pages. - M: "Russkaya
redakstiya", 1999. - 296 s.
5. Xaitov F.N. Yusupov R.M. Botirov D.B. Sattarov A.R, Shukurov E.X. Web
tehnologiyalar. Jizzah. 2005.
6. T. Staufer. Sozdanie web-stranits. Samouchitel. – «Piter», Sankt-Peterburg,
2003 y. Goncharev. HTML. Samouchitel. – «Piter», Sankt-Peterburg, 2001 y.
7. Allen Vayk. JavaScript. Entsiklopediya polzovatelya: per. s. ang. – «TID»
«DS», Kiev, 2001 y.
8. webmastering –elektron o’quv qo’llanma.
9. A.I. Tixonov. «Publikatsiya dannix v Internet» Uchebnoe posobie. Moskva
Izdatelstvo «Mir» 2000
10. JavaScript ni urganish bo’yicha elektron qo’llanmalar
11. Xolzner S. Perl: spestialniy spravochnik. - SPb: "Piter". 2000. - 496 s.
12. Shvars R., Kristiansen T. Izuchaem Perl. - K: "BҲV", 2000. - 320 s.
13. Ratshiller T., Gerken T. PHP4: razrabotka Web-prilojeniy.- SPb:Piter, 2001. -
384 s.
14. Tomson L., Velling L. Razrabotka Web-prilojeniy na PHP i MySQL. - K.:
"DiaSoft", 2001. - 672 s.
15. Osnovi sovremennix kompyuternix texnologiy. Red. Xomchenko A.D.
16. Savelev A.Ya., Sazonov B.A., Lukyanov B.A. Personalniy kompyuter dlya
vsex. Xranenie i obrabotka informatsii. T.1 M.: Visshaya shkola, 1991.
21](/data/documents/3a25847a-0796-49c0-a593-9f804d6b594f/page_21.png)
WEB SAYTLAR VA ULARNING YARATISH VOSITALARI Reja: 1. Web sayt va uni tashkil etish texnalogiyasi. 2. Web sayt yaratish dasturiy ta’minotlari 3.Web sayt yaratish texnalogiyasi. XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1
1.Web sayt va uni tashkil etish texnalogiyasi. Bugungi kunda Internetning ommaviyligi haqida gapirish o’rinsiz. Internet hayotimizning bir bo’lagiga aylandi, biz uning xizmatlaridan har kuni foydalanishga odatlandik. Hozirda ixtiyoriy inson Web-texnologiyalarning inson hayotining talim, kommersiya, siyosat, ko’ngil ochar va ho.ka, bo’laklariga kirib borganligini tasavvur eta oladi va uning guvohi va foydalanuvchisiga aylanmoqda. Internet turli xil insonlarni yagona maqsad bilan birlashishiga sabab bo’lmoqda. Hamma Internet tarmog’idan biror turdagi axborot olishga harakat qiladi. Shunday vaqtlar keladiki, hujjatni Internetda chop etish malakasi yozuv mashinasidan foydalanish kabi har bir, hatto o’rta ma’lumotga ega bo’lgan insonning qo’lidan keladi. So'ngi paytda Internetni shiddat bilan rivojlanishi va uning foydalanuvcxilari sonini kundan-kunga ortib borishi bois Internetda turli yo'nalishda web sahifalar soni ham ortib bormoqda. Internet orqali savdo-sotiq ishlarini olib borish , masofadan turib universitetlarga o'qishga kirish va nufuzli universitetlar diplomini olish ham mumkin. Turli provayderlar nafaqat firma va kompaniyalar balki dunyo bo'ylab millati, dini va tilaidan qatiy nazar oddiy fuqarolar uchun ham internetda o'z sahifalarini joylashtirish imkoniyatini taklif etmoqda. Internetda o'z sahifangizni yaratish uchun siz albatta web sahifa yaratish texnalogiyasi haqida dastlabki tushunchaga ega bo'lishingiz lozim. Ushbu qo'llanma bilan tanishib chiqsangiz web sahifa yaratish usullari va uning uchun eng zarur bo'lgan - HTML - hyper text markup language (gippermatnlar belgilash tili) haqida dastlabki ma'lumotga ega bo'lasiz. HTML - bu dasturlash tili emas, balki web safivada matn, tasvir va boshqa ma'lumotlarni qanday ko'rinishda joylashtirilishini belgilovchi vosita. WEB SITE nima? Agarda internetda ishlagan bo’lsangiz siz internet sahifasi nima ekanligini ko’rgansiz. 2
Misol qilib http://www.google.uz yoki http://www.mail.uz kabi sahifalar bular hammasi Internet sitelardir, ularni har bir oynachasi bir web sahifadir. Har bir internet sahifa HTML ko’dlari orqali yaratiladi. HTML bu HyperText Markup Language. Bu degani, bir programmalash tilidir. URL nima? URL bu Uniform Resource Locators, ya’ni bu har bir site’ning nomidir. Har bir site nomi hech yerda qaytarilmaydi va boshqa joyda ishlatilmaydi. Buqaytarilmas site nomidir. Misol uchun http://www.mail.uz faqatgina bittadir, boshqa hech qayerda shu nomli site ocxilishi mumkin emasdir, va ocxilmaydi ham.URL to’rt qismdan iboratdir. Protocol://ServerName:PortNumber/FileName Protocol: bu http protokolidir. ServerName: mail.uz PortNumber: 80, agarda hech narsa yozilmagan bo’lsa bu avtomatik ravishda 80 portdir. FileName: Ko’pincha ko’rsatilmaydi, serverning ishlashiga bog’liqdir. TEG tushunchasi HTML sahifa nima? - bu oddiy text fayl bo'lib, .html qisqartmasiga ega. HTML sahifani yaratish uchun maxsus dastur shart emas. Matin tahrirlovchi har qanday dastur orqali HTML sahifa yaratish mumkin. Ana shunday matn tahrirlovchi oddiy dasturlardan biri bo'lgan Notepad ( Блокнот ), Windows muhitida ishlovchi har bir kompuytreda mavjud. HTML sahifaning asosiy elementlaridan biri bo'lgan Teglar haqida dastlabki tushunchaga ega bo'lsak HTML TEG: Bu HTML hujjatdagi turli elementlarni (matn, tasvir va boshqalar) web sahifada qanday ko'rinishda aks etirish lozimligini brauserga ko'rsatuvchi komandalar. Teglar malum o'lcham va vasifani bajaruvchi komandalardir. Teg quyidagi ko'rinishda bo'ladi: 3
<TEG>hujjat elementi</TEG> Ko'rib turgasningizdek teglar '<>' uchburchaksimon qo'shtirnoq ichiga olib yoziladi. Uchbur-chaksimon qo'shtirnoq ichiga Teg nomi va uning o'lchamlari yoziladi. Quyida teg va uning o'lchamlari yozilishiga misol keltirilgan: <B><FONT COLOR=red>Hello World!</FONT></B> Misolda keltirilgan teglar HTML hujjatga kiritilganda Hello World! jumla qizil rangda, ajratilib yoziladi. Teglar orasida kiritilgan matn, teg o'lchamlarida qanday komandalar berilgan bo'lsa shu komandalarga bo'ysingan holda ekranda hosil bo'ladi. Bu misolda Hello World! jumlasiga nisbatan ikkita teg ishlatilgan. 1 - teg <B> va 2 - teg <FONT>. Hello World! jumlasidan keyin yana ikki teg </B> va</FONT> yozilgan. Bularning farqi shundaki, birinchi ikkita teg ochuvchi va jumladan so'ng yozilgan ikkita teg esa jumla oldida yozilgan teglarni davomi ya’ni yopuvchi teglardir. Yopuvchi teglarning vazifasi ocxilgan teg ta'sir maydoni tugaganligini belgilashdan iborat. HTML hujjatda deyarli barcha teglarni yopish lozim. '/' slesh belgisini qo'shish orqali yopuvchi teg yasaladi. Dastlabki Web-sahifalar juda sodda tuzilishga ega bo’lib, ular matnni formatlash va giperko’rsatkichlardan tarkib topgan edi. Web texnologiyalar rivojlanishi natijasida Web sahifalar tarkibida Plug-in dasturlar joylashtirila boshlandi, natijada Web sahifalarga inter faol xususiyati berildi. Web texnologiyalarning rivojlanishining oxirgi natijalaridan biri bu script tillaridir (Script Languages). Ularni ishlatishdan maqsad Web serverining ishini yengillashtirish, xar-xil ishlar uchun Web serverini bezovta qilmasdan, bunday masalalarni foydalanuvchi kompyuterining o’zida yaratishdir. Web texnologiyasining oxirgi erishgan yutuqlaridan biri dinamik Web sahifalardir. Dinamik Web sahifalar SGI dasturlar bilan bevosita bog’liq bo’lib, SGI dasturlar serverda joylashgan va server imkoniyatlarini ishlatuvchi dasturlardir. Ular serverga kelgan so’rovlarni qayta ishlaydi va qayta ishlash natijasida yangi Web sahifa hosil bo’ladi. Web sahifa Internet tarmoqlarida joylashgan fayllar to’plami bo’lib, ularni soni soat sayin ko’payib bormoqda. Bu fayllarda ma’lumotlarni turli xillarini: matn, 4
grafik, tasvir, video, audio ma’lumotlarni uchratish mumkin. Bugungi kunda Web Internet resurslari ichida eng ommaviysi hisoblanadi. Chunki, avvaldan tayyorlangan Web sahifa orqali tegishli ma’lumotlarni to’ldirish foydalanuvchining qanchadan- qancha vaqtini tejash imkonini beradi. Shu bois matematika va informatika yo’nalishida tahsil oluvchi talabalarga Web texnologiyalarni alohida kurs sifatida o’qitila boshlandi. 2.Web sayt yaratish dasturiy ta’minotlari Web-texnologiyaning (Internet-texnologiya) Web-dizayn qismini o’rganishni razmetkali til tasnifi bilan boshlaymiz. Maxsus til mavjud bo’lib, bu til yordamida matnlar, grafik ma’lumotlar Web- sahifa hujjatga joylashtiriladi va bu hujjatni barcha kompyuterda ko’rish imkoniyati mavjuddir. Bunday maxsus tillar razmetkali tillar deb ataladi. Ularning asosiy vazifasi - Web-sahifaga “ma’lumotlarni joylashtirish” va ular orasidagi aloqani (gipersaloqalar) ta’minlashdan iborat. Razmetkali tillar quyidagilarni o’z ichiga oladi: HTML (HyperText Markup Language) Dastlab World Wide Web tizimi matnli ma’lumotlarni va HTML hujjatlarni ko’rishga mo’ljallangan, matnni taxrirlovchi tilga o’xshash tizim bo’lgan. Ayni damda HTML tili WWW daga eng ommabop tillardan biri hisoblanadi. HTML tilida yozilgan ma’lumotlar o’z ichiga matn fayllar, grafik ma’lumotlar va boshqalarni oladi. Hujjatlar orasidagi aloqani ta’minlash va ma’lumotlarni formatlash vositalari teg (tag) deb ataluvchi vosita orqali amalga oshiriladi. Web-sahifaning matn va teglari aralash ravishda HTML-hujjat deb ataluvchi faylining ichiga joylashtiriladi. Qanday tegni qo’llaganingizga qarab brauzer oynasida ma’lumotlar turlicha ko’rinadi. HTML hujjatga ma’lumotlarni joylashtirish va tahrirlash uchun yuzlab teglar mavjud. Masalan, <p> va </p> teglari abzastni tashkil etadi, <i> va </i> juft teglari esa, matnni yozma (kursiv) holda ko’rsatish uchun qo’llaniladi. Shu bilan birga gipermatnli SSIlkalar teglari ham mavjud. Ushbu 5