XAVF- XATARLAR VA ULARDAN HIMOYALANISH ASOSLARI Reja: 1. Elektron pochtadan foydalanish 2. Elektron pochtada mavjud xavflar 3. Elektron pochtani himoyalash 4. Elektron pochta yaratish va ro yxatdan o tish jarayoni ʻ ʻ

Elektron pochtadan foydalanish Elektron pochta yoki e-mail hozirgi kunda internetdan foydalanish jarayonining eng mashhur qismi hisoblanadi. e-mail orqali dunyo bo yicha istalganʻ joyga bir zumning o zida xat yuborish yoki qabul qilish hamda yozilgan xatlarni ʻ faqatgina bir kishiga emas, balki manzillar ro yxati bo yicha jo natish imkoniyati ʻ ʻ ʻ mavjud. e-mail orqali munozaralar o tkazish imkoniyati mavjud va bu yo nalishda ʻ ʻ USENET serveri qo l keladi. ʻ Ko pgina korxonalar o z faoliyatida bevosita e-mail tizimidan foydalanishadi. ʻ ʻ Demak, korxona va tashkilotlar rahbarlari ma‘lum bir chora-tadbirlar orqali o z ʻ xodimlarini E-mail bilan ishlash, undan oqilona foydalanishga o rgatishi lozim. ʻ Ushbu jarayonning asosiy maqsadi muhim hujjatlar bilan ishlashni to gri yo lga ʻ ʻ qo yish hisoblanadi. ʻ Bu yerda quyidagi yo nalishlar bo yicha takliflarni e‘tiborga olish zarur: ʻ ʻ - e-mail tizimidan tashkilot faoliyati maqsadlarida foydalanish; - shaxsiy maqsadda foydalanish; - maxfiy axborotlarni saqlash va ularga kirish: - elektron xatlarni saqlash va ularni boshqarish. Internetda asosiy pochta protokollariga quyidagilar kiradi: - SMTP (Simple Mail Transfer Protocol); - POP (Post Office Protocol); - IMAP (Internet Mail Access Protocol); - MIME (Multi purpose Internet Mail Extensions). Bular bilan birma-bir tanishib chiqamiz: SMTP - ushbu protokol asosida server boshqa tizimlardan xatlarni qabul qiladi va ularni foydalanuvchining pochta qutisida saqlaydi. Pochta serveriga interaktiv kirish huquqiga ega bo lgan foydalanuvchilar o z kompyuterlaridan ʻ ʻ bevosita xatlarni o qiy oladilar. Boshqa tizimdagi foydalanuvchilar esa o z ʻ ʻ xatlarini POP-3 va IMAP protokollari orqali o qib olishlari mumkin; ʻ POP - eng keng tarqalgan protokol bo lib, serverdagi xatlarni, boshqa ʻ serverlardan qabul qilingan bo lsa-da, bevosita foydalanuvchi tomonidan o qib ʻ ʻ

olinishiga imkoniyat yaratadi. Foydalanuvchilar barcha xatlarni yoki hozirgacha o qilmagan xatlarni ko rishi mumkin. Hozirgi kunda POP ning 3- versiyasi ishlabʻ ʻ chiqilgan bo lib va autentifikatsiyalash usullari bilan boyitilgan; ʻ IMAP - yangi va shu bois ham keng tarqalmagan protokol sanaladi. Ushbu protokol quyidagi imkoniyatlarga ega: pochta qutilarini yaratish, o chirish va nomini o zgartirish; yangi xatlarning kelishi; xatlarni tezkor o chirish; ʻ ʻ ʻ xatlarni qidirish; xatlarni tanlab olish. IMAP sayohatda bo lgan foydalanuvchilar ʻ uchun POPga nisbatan qulay bo lib hisoblanadi; ʻ MIME - Internet pochtasining ko p maqsadli kengaytmasi so zlari ʻ ʻ qisqartmasi bo lib, u xatlarning formatini aniqlash imkonini beradi, ya‘ni: ʻ - matnlarni har xil kodlashtirishda jo natish; ʻ - har xil formatdagi nomatn axborotlarni jo natish; ʻ - xabarning bir necha qismdan iborat bo lishi; ʻ - xat sarlavhasida har xil kodlashtirishdagi ma‘lumotni joylashtirish. Ushbu protokol raqamli elektron imzo va ma‘lumotlarni shifrlash vositalaridan iborat bo lib, bundan tashqari uning yordamida pochta orqali ʻ bajariluvchi fayllarni ham jo natish mumkin. Natijada, fayllar bilan birga viruslarni ʻ ham tarqatish imkoniyati tug’iladi. Elektron pochta bilan ishlash jarayonida quyidagi hatolarga yo l qo yish ʻ ʻ mumkin: xatni tasodifan jo natish, xatning noto g’ri manzil bo yicha jo natilishi, ʻ ʻ ʻ ʻ xatlar arxivining keskin oshib ketishi oqibatida tizimning ishdan chiqishi, yangiliklarga noto g’ri obuna bo lish, xatni tarqatish ro yxatida xatoga yo l ʻ ʻ ʻ ʻ qo yish. ʻ Agar tashkilotning pochta tizimi bevosita Internetga ulangan bo lsa, yo l ʻ ʻ qo yilgan xatolar oqibati keskin oshib ketadi. ʻ Ushbu xatolarning oldini olish usullarining ba‘zi birlari quyidagilar: - foydalanuvchilarni o qitish; ʻ - elektron pochta dasturlarini to g’ri konfiguratsiyalash; ʻ - internetdagi protokollarga to liq amal qiluvchi dasturlarni qo llash. ʻ ʻ

Bundan tashqari elektron pochtaning shaxsiy maqsadda ishlatilishi tashkilot rahbariyati uchun ba‘zi bir muammolarni keltirib chiqarishi mumkin, chunki e- mail manzilida tashkilot nomlari aks ettirilgan bo lishi ehtimoldan holi emas.ʻ Natijada, shaxs jo natayotgan xat tashkilot nomidan deb qabul qilinishi mumkin. ʻ Shu bois, telefonlar kabi e-maildan shaxsiy ishlar uchun foydalanishni cheklab qo yish zarur bo ladi. Albatta, buni joriy qilish qiyin masala. ʻ ʻ Internet tizimidagi elektron pochta juda ko p ishlatilayotgan axborot ʻ almashish kanallaridan biri hisoblanadi. Elektron pochta yordamida axborot almashuvi tarmoqdagi axborot almashuvining 30%ini tashkil etadi. Bunda axborot almashuvi bor-yo g’i ikkita protokol: SMTP (Simple Mail Transfer Protocol) va ʻ POP-3 (Post Office Rgolosol)larni ishlatish yordamida amalga oshiriladi. POP3 multimedia texnologiyalarining rivojini aks ettiradi, SMTP eca Appranet proyekti darajasida tashkil etilgan edi. Shuning uchun ham bu protokollarning hammaga ochiqligi sababli, elektron pochta resurslariga ruxsatsiz kirishga imkoniyatlar yaratilib berilmoqda: - SMTP server - dasturlarining nokorrekt o rnatilishi tufayli bu serverlardan ʻ ruxsatsiz foydalanilmoqda va bu texnologiya «spama» texnologiyasi nomi bilan ma‘lum; - elektron pochta xabarlariga ruxsatsiz egalik qilish uchun oddiygina va samarali usullardan foydalanilmoqda, ya‘ni quyi qatlamlarda vinchesterdagi ma‘lumotlarni o qish, pochta resurslariga kirish parolini o qib olish va hokazolar. ʻ ʻ Elektron pochtada mavjud xavflar Elektron pochta xizmati va hamma protokollarning amaliy jihatdan axborotlarga nisbatan himoyasining to liq bo lmaganligi muammosi bor. Bu ʻ ʻ muammolar kelib chiqishining asosiy sababi internetning UNIX operatsion tizim bilan bog’liqligida. Internetda elektron pochtani jo natishni oddiy protokol pochta transport ʻ xizmati amalga oshiradi (SMTP - Simple Mail Transfer Protocol). Bu protokolda mavjud bo lgan himoyalashning muhim muammolaridan biri - foydalanuvchi ʻ

jo natuvchining manzilini ko ra olmasligidir. Bundan foydalanib xaker kattaʻ ʻ miqdorda pochta xabarlarini jo natishi mumkin, bu esa ishchi pochta serverni ʻ xaddan tashqari band bo lishiga olib keladi. ʻ Internetda ommaviy tus olgan dastur bu Sendmail elektron pochtasidir. Sendmail tomonidan jo natilgan xabarlar bosqinchi xaker axborot shaklida ʻ foydalanishi mumkin. Tarmoq nomlari xizmati (Domain Name System — DNS) foydalanuvchilar nomi va xost- kompyuterini manzilini ko rsatadi. DNS kompaniyaning tarmoq ʻ tuzilishi xaqida ma‘lumotlarni saqlaydi. DNSning muammolaridan biri shundaki, bundagi ma‘lumotlar bazasini mualliflashtirilmagan foydalanuvchilardan yashirish ancha qiyin. Buning natijasida, xakerlar DNS ni ko pincha xost-kompyuterlarning ʻ ishonchli nomlari haqida ma‘lumotlar manbasidan foydalanish uchun ishlatishi mumkin. Uzoq, terminallar emulyatsiyasi xizmati uzoq, tizimlarni bir-biriga ulash uchun xizmat qiladi. Bu serverdan foydalanuvchilar TELNET serveridan ro yxatdan o tish va o z nomi va parolini olishi lozim. TELNET serveriga ulangan ʻ ʻ ʻ xaker dasturni shunday o rnatishi mumkinki, buning natijasida u ʻ foydalanuvchining nomi va parolini yozib olish imkoniga ega bo ladi. ʻ World Wide Web — WWW bu tizim internet yoki intratarmoqlardagi har xil serverlar ichidagi ma‘lumotlarni ko rish uchun xizmat qiladi. WWW ning asosiy ʻ xossalaridan biri — Tarmoqlararo ekran orqali aniq protokol va manzillarni filtrlash zarurligini tarmoqning himoyalash siyosati qarori bilan hal etilishidir. Elektron pochta bilan ishlash jarayonida quyidagi xavflar mavjud: 1. Jo natuvchining qalbaki manzili ʻ . Qabul qilingan xatni e-mail manzili aniqligiga to liq ishonch qosil qilish qiyin, chunki xat jo natuvchi o z manzilini ʻ ʻ ʻ qalbakilashtirishi mumkin. 2. Xatni qo lga kiritish. ʻ Elektron xat va uning sarlavhasi o zgartirilmasdan, shifrlanmasdan jo natiladi. Shu bois, uni yo lda qo lga kiritish ʻ ʻ ʻ ʻ va mazmunini o zgartirishi mumkin. ʻ