XIX asrning birinchi yarmida Amerika Qo'shma Shtatlari.AQSHda fuqarolar urushi.

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

33.6787109375 KB

Скачать

XIX asrning birinchi yarmida Amerika Qo'shma Shtatlari.AQSHda fuqarolar
urushi.
REJA:
1. Iqtisodiy taraqqiyotning umumiy xususiyatlari.
2. Ijtimoiy-siyosiy harakatlar va siyosiy parliyalar.
3. Qulchilik, unga qarshi kurash va abolitsion harakat.
4. Tashqi siyosatning o'ziga xos xususiyatlari.
5. Fuqarolar urushining shart-sharoitlari va kelib chiqish sabablari.
6. Fuqarolar urushining boshlanishi.
7. Urushning borishi va bosqichlari.
8. Urushning yakuni va oqibatlari

Iqtisodiy taraqqiyotning umumiy xususiyatlari
XIX asrning birinchi yarmida AQSHda kapitalizm jadal rivojlandi.
Mamlakatning shimoli-sharqiy qismida fabrika sanoati va kapitalistik
fermerchilik xo'jaligi taraqqiy etdi. AQSHning g'arbida esa mayda fermerchilik,
mustaqil mayda hunarmandchilik ishlab chiqarishi hukmronlik qildi. Umuman
olganda mamalakatning Shimoli va G'arbida kapitalistik munosabatlar tez o'sdi.
Janubda esa AQSH iqtisodining boshqa bir ko'rinishi plantatsiya quldorchilik
xo'jaligi rivollanib bordi. Shimol va Janubda iqtisodiy taraqqiyotning
yo'llaridagi turlixillik mamlakat taraqqiyotiga juda katta ta'sir
o'tkazdi.AQSHning G'arbidagi yangi yerlarni o'zlashtirilishi Yevropadan ko'p
miqdorda ko'chkinchilar (emigrantlar) ommasining kelib o'rnashishiga qulay
sharoit yaratdi. Emigrant aholi orasida yuz minglab malakali hunarmandlar va
ishchilar mavjud edi. Emmigratsiya shusiz ham tez o'sayotgan mamlakat aholisi
sonini keskin oshirib yubordi. 1800-1820 yillarda mamlakat aholisi 5,3 mln.
kishidan, 9,6 mln. kishiga ko'paydi. 1850 yilda esa aholi soni 23,2 mln. kishiga
etdi. Ammo shunga qaramasdan, AQSHda ishchi kuchlariga bo'lgan ehtiyoj
Yevropaga qaraganda ancha ortiq edi. Bu hol ma'lum bir miqdorda AQSHning
shimoliy hududlarida mashinalardan foydalanishga ertaroq o'tilishiga ham sabab
bo'ldi. Vaholanki, bu vaqtda mamlakat janubida qullar mehnatidan keng
foydalanilar edi.Shunday qilib, AQSHda kapitalistik munosabatlarning rivoji
nihoyatda bir murakkab bo'lib, unda turli ishlab chiqarish usul va shakllari,
ekspansiya, immigralsiya kabi omillar bilan qorishib ko’gan.AQSH tarixining
XIX asrning birinchi yarmi uchun xos bo'lgan eng jirkanch xususiyatlaridan
biri, bu mahalliy aholi hindularni qirg'in qilinishi va Afrikadan tutib keltirilib,
qulga aylantirilgan negrlarning shafqatsiz ekspluatatsiya qilinishi edi. AQSH
aholisining keltirilgan har ikkala toifasi ham barcha fuqarolik huquqlaridan
mahrum qilingan edi. G'arbdagi unumdor yerlarda yashayotgan hindu qabilalari
bilan ko'pincha amerikalik mustamlakachilar hindularning mazkur yerlarga
egalik huquqini tan olgan shartnomalarni imzolaganlar, ammo keyinchalik bu
shartnomalar buzilib, ularning yerlari tortib olingan, o'zlari esa qirilgan yoki
G'arbga tomon siqib qo'yilgan. Mustamlakachilar hindularning harbiy
kuchlarini zaiflashtirish maqsadida qabilalar orasida nifoq chiqarish usullaridan,
ya'ni, birini ikkinchisiga qarshi qo'yish kabi hollardan ham
foydalanganlar.1812-1814 yillardagi Angliya bilan bo'lgan urushdan so'ng
hindularni G'arbga siqib borish kuchaydi. Hindular majburiy ravishda
"rezervatsiya" deb ataluvchi tabiati noqulay bo'lgan, maxsus ajratilgan
tumanlarga ko'chirilgan. Hindularning qarshilik harakatlari maxsus ravishda
qonli jazo otryadi yoki ekspeditsiyalari tomonidan bostirilgan. Masalan,
Indianada hindularning krik qabilasi ko'targan qo'zg'olon bostirilib, qabila

boshlig'i Tekumse o'ldiriladi. Amerikalik muslamlakachilar uning terisidan
kamar yasatadilar.Hindularni asoratga solish jarayoni kopincha boshqa
davlatlarning hududlariga boslirib kirish bilan birga davom etgan. AQSH
qo'shinlari hindularni ta'qib qilib,Ispaniyaga tegishli bo'lgan Sharqiy Floridaga
bostirib kirganlar. Bungacha ham, AQSHning ko'pgina quldor plantatorlari
Floridada yashaganlar. Ularning qo'llab-quvvatlashi natijasida AQSH 1819
yilda Ispaniya hukumatini Sharqiy Floridadan voz kechishga majbur qildi.
Buning uchun AQSH Ispaniyaga 5 mln. dollar to'ladi. Bu bilan AQSH o'zini
mazkur hududni bosib olgan emas, balki sotib olgan qilib ko'rsatdi. Sharqiy
Floridada yashagan hindularning seminola qabilasining bir qismi qirib
tashlandi.XIX asrning 20-30-yillarida hindular Missisipi daryosi ortiga siqib
chiqarilgan. Ularning ko'p qismi qirib tashlangan. Jorjiyadan g'arb tomonda
hindularning chirok qabilasining tinch aholisi istiqomat qilgan. Ular o'zlarining
maktablari, alfaviti, tipografiya va hatto gazetalariga ega bo'lgan. Chirok
qabilalari yashayotgah hududda oltin zahiralari kashf etilgach, ularning mazkur
hududdagi yerlarga egalik huquqini kafolatlovchi sharlnomalar bekor qilinib, u
yerlar jamiyat mulki deb e'lon qilindi. AQSH qo'shini chiroklarni G'arbdagi
rezervasiyalarga haydadi. Bunda 4 000 dan ziyod hindular halok bo'idi.1835-
1842 yillarda Floridadagi seminola qabilalari bilan AQSH qo'shini o'rtasida
ikkinch urushi bo'lib o'tdi. Natijada hindularning qarshiligi bulunhy tugatildi.
Yuqorida ta'kidlanganidek, AQSHning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida ikki xil
xususiyat: kapitalistik va quldorlik ishlab chiqarish munosabatlari mavjud
bo'lgan.Mamlakat Shimoli va G'arbida kapitalizm tez suratlar bilan o'sgan. XVII
asr oxirlaridan shimoli-sharqiy shtatlarda mexanik ip yigirish, paxta tozalash
(chigitlash) dastgohlari paydo bo'lgan. 1814 yil Messachusetsda mexanik
dastgohlardan keng foydalanilgan. 1815 yilda AQSHning yengil sanoatida 130
mingdan ziyodroq mexanik urchuqlar bo'lgan bo'lsa, 1860 yilda ularning soni
5236000 ga etgan. Mexanik urchug’lar bo'yicha AQSII dunyoda Angliyadan
keyin ikkinchi o'rinda turgan.
Shunday qilib, XIX asrning 40 yillarida AQSHning to'quvchilik sanoati tez
o'sdi.1837 yildan AQSH metallurgiyasida toshko'mir yonilg'isidan
foydalanishga o'tila boshlagan. Buning natijasida temir ishlab chiqarish
ko'rsatkichlari tez oshib bordi. Og'ir sanoatning eng rivojlangan tumanlaridan
biri bu Pensilvaniya edi. XIX asrning 40 -yillaridan AQSHda qishloq xo'jalik
mashinalarning o'rish, ekish kabi mexanizmlarga ixtisoslashtirilgan turlaridan
foydalana boshlashgan. Shunday qishloq xo'jalik mashinalarining aksariyati
Angliyadan keltirilgan. Texnika sohasida AQSH hali Angliyadan ortda edi.
Bug' dvigatellaridan foydalanish AQSH sanoatida XIX asrning 50-yillaridan
keng foydalana boshlangan.30-40 - yillarda AQSHning transport sohasida

to'ntarish yuz berdi. 1807 yildayoq sinalgan Fultonning bug' kemasidan 20-
yillarga kelib daryolardagi qatnovda keng foydalanildi. 1838 yildan esa
Atlantika okeani orqali bug' kemalarining doimiy qatnovi yo'lga qo'yilgan.
AQSHning dengiz savdosi floti yuk ko'tarish ko'rsatkichlari bo'yicha
Angliyanikiga tenglashgan bo'lsada, u asosan yelkanli kemalardan iboral
edi.1825 yilda Buyuk Ko' llarni Gudzon daryosi orqali Atlantika okeani bilan
birlashtirgan Eri deb nomlanuvchi kanal qurildi. 20-yillarning oxirlaridan temir
yo'llar qurilishi boshlandi. 1850 yilda AQSH temiryo'llarining uzunligi 9 ming
milga etdi. Temiryo'llar va kanallar mamlakalning Shimoli-G'arbiy hududlarini
Janubiy shtatlar bilan birlashtirib G'arbni o'zlashtirishda katta ahamiyat kasb
etdi. Shimolda sanoat to'ntaruvi fabrika ishchilarining sonini oshishi balan birga
bordi.
Ijtimoiy-siyosiy harakatlar va siyosiy partiyalar
Aholisi zich bo'lgan Shimoli-Sharqiy tumanlarda ishchilarning ahvoli og'ir
bo'lgan. 20-30 - yillarda o'rtacha 12,5 soat ish kuniga ega bo'lgan ishchilar bir
kunga bir dollar ish haqi olganlar, ammo bu tirikchilik uchun zarur bo'lgan eng
oz miqdordagi oziq-ovqat uchun ham yetmas edi.1837-1842 yillarda AQSHda
dastlabki ortiqcha ishlab chiqarish inqirozi yuz berdi. Inqiroz ishchilarning
turmush darajasini keskin tushirib yubordi. AQSHda navbatdagi ortiqcha ishlab
chiqarish inqirozi 1857 yilda yana sodir bo'ldi.XIX asrning 20-yillari oxirlarida
AQSHda ishchilarning mehnat sharoitini, huquqiy va iqtisodiy ahvolini
yaxshilash uchun kurash boshlandi. Ularning eng asosiy talablari 10 soatlik ish
kunini joriy qilish, ish haqini oshirish, qarzlar uchun hibsga olishni bekor qilish,
jamiyat (davlat) maktablarini ochish, barcha erkaklarga saylov huquqini berish,
G'arbdagi yerlardan ularga yer uchastkalari berish va boshqalardan iborat edi.
Ishchilar tez-tez ish tashlashlar uyushtirib turdilar. Sexlarning turlariga qarab
malakali ishchilarning kasaba uyushmalari tuzildi. 1842 yilda AQSH Oliy sudi
ishchilarning ish tashlashlari va kasaba uyushmalarini tuzishga ruxsat beruvchi
qonunni joriy qilishga majbur bo' Idi. 1828 yil Filadelfiyada dastlabki ishchi
parliyasi tashkil topdi. Shunday partiyalar Nyu-York va boshqa shaharlarda ham
tuzitdi. 1828-1834 yillarda turli nomlar bilan ataluvchi 60 dan ziyod ishchi
partiyalari tuzildi. Bu partiyalar asosan umumdemokratik talablarni ilgari surib,
ishchilarning yashash va mehnat sharoitlarini yaxshilash uchun harakat qijdilar.
Shuningdek, ayrim partiyalar yer uchastkalarini bo'lib berilishini, ayollarning
siyosiy huquqlarga ega bo'lishi va qulchilikni bekor qilinishini ham talab
qildilar. Xalq ommasining talabi bilan ko'pchilik shtatlarda qarzlar uchun hibsga
olish bekor qilinib, erkaklar uchun umumiy saylovlar huquqi vajamiyat
maktablari joriy qilindi.XIX asrning birinchi yarmi AQSH Janubida quldorlik
plantatsiyalarning jadal o'sish davri ham bo'ldi. 1793 yilda E.Uitni tomonidan

paxta tozalash (chigitlash) dastgohini ixtiro qilinishi natijasida XIX asrning
birinchi yarmida quldorlik plantasiyalarida tamaki o'rniga paxta keng ravishda
etishtirishga o'tildi. Shuningdek, Janubda shakar qamish ekish ham kengaydi.
Paxtaning aksariyati Angliyaga eksport qilindi. Paxta yetishtirishga
ixtisoslashuv AQSH Janubini G'arbiy Yevropa mamlakatlarining agrar xom
ashyo bazasiga aylantirdi. Keyinchalik Janubda etishtirilayotgan paxtaning bir
qismi Shimoldagi to'qimachilik sanoatida qayta ishlana boshlandi.Quldorlik
plantasiyalarida paxta monokulturasi (yakka hokimligi) Janub yerlarining
unumdorlik darajasini tushirib yubordi. Natijada yangi unumdor yerlarga
ehtiyoj orta bordi. Buni paxta xom ashyosiga bo'lgan talabning kuchayishi
natijasida, ekin maydonlari hajmini kengaylirish zaruriyati ham taqozo etmoqda
edi. Quldorlar mamlakat janubidagi va g'arbidagi yerlarni ekspansiya qilishga
kirishdilar. Shimoli-G'arbdagi kapitalist-fermerlar han bunday ekspansiyadan
manfaatdor edilar.Qulchilik, unga qarshi kurash va abolitsion harakat 1809
yilda AQSHga qullarni keltirishni taqiqlovchi qonun chiqdi. Biroq endi
kontrabanda yo'li bilan yiliga 15 mingga yaqin qullar keltirilgan.
1790 yilda AQSIIda 760 ming negr qul bo'lgan bo'lsa, 1860 yilda ularning
soni 4 mln.ga etdi.AQSHda fermerlar bilan plantatorlar o'rtasida Missisipidan
g'arbdagi yerlar uchun keskin kurash davom etdi. Shimol aholisining tez o'slshi
natijasida shtatlarning vakillik palatasida Shimol deputatlari sonining oshisbi
tufayli qulchilik bekor qilindi. Ammo Scnatda quldorlik shtatlarining mavqei
baland edi. Quldorlik va ozod shtatlar soni o'zaro tenglashgach, quldorlar
quldorlik shtatlarini sonini oshirishga harakat qildilar. 1820 yilda Missuri va
Men kabi yangi shtatlar tashkil qitindi. Qullik masalasini endi bu shtatlarning
o'zlari hal qilishi lozim edi. Shu yili AQSH kongressi 36° 39" dan shimolda
(Missuridan tashqari) qullikni ta'qiqlovchi qaror chiqardi. Bu AQSH tarixida
Missuri kelishuvi deb nom oldi.XIX asrning 30-yillaridan AQSHning ijtimoiy
hayotida qulchilik masalasi muhim o'rin egalladi. Buning asosiy sabablaridan
biri qullar qarshiligining kuchayishi edi. AQSH tarixida qullarning isyonlari va
qo'zg'olonlari ko'p bo'lgan. XIX asrning birinchi yarmida ko'tarilgan qullarning
qo'zg'olonlari orasida eng yirigi 1831 yil avgustida Virginiyada negr qul Nat
Terner rahbartigida ko'larilgan qo'zg'olon edi. Qo'zg'olonlar bilan birga 30-
yillardan qulchilikni bekor qilish (abolitsion - bckor qilish) uchun oq tanli aholi
orasida ham harakat bohlandi. Bu "abolitsion harakat" deb nomlandi. Abolitsion
harakat asosida fermerlar, hunarmandlar va qisman o'rta burjuaziya
vakillarining demokratik huquq va erkinliklar, ayniqsa, g'arbdagi yerlarga borib
o'rnashishi uchun kurash yotar edi. 1838 yil abolitsionistlar qochoq negr
qullarga yordam berisb maqsadida "Yer osti temir yo'llari jamiyati" nomli
maxsus tashkilot tuzdilar. Bu maxfiy jamiyat 10 minglab qochoq va ta'qibdagi

qullarni mamlakat shimoliga o'tkazib yuborib, ularning xavfsizligini ta'minlash
bilan shug'ullandi.1848 yil Shimol fermerlari, hunarmandlari va
burjuaziyasining bir qismi Buffalo shahrida yangi partiya - frisoylerlar (free soil
- bo'sh yer) partiyasini tuzdilar. Bu partiyaga ishchilar va negr qullar ham
kirdilar. Frisoylerlar, asosan, yangi hududlarda quichilikni joriy qilmaslikni,
g'arbdagi yerlarni skvatterlar (ko'chib borib o'rnashib oluvchilar) ga bepul
tarqatilishini va u yerlarni yirik yer egalariga sotilmasligini talab qildilar.
Frisoylerlar partiyasining paydo bo'lishi 40-yillarning oxirlaridan quldorlarga
qarshi kurashish uchun fermerlar va hunarmandlarning Shimol burjuaziyasi
bilan siyosiy ittifoqchilik qilganligidan dalolat beradi. Prezident saylovlarida
nomzodlarni ilgari surish uchun Shimol burjuaziyasi va fermerlari Janub quldor
plantatorlari bilan turli guruh va oqimlarga birlashishi natijasida AQSHda
burjua siyosiy partiyalari tashkil topdi. Jumladan, demokratik partiya
tuzildi.XIX asrning 20-yillarida AQSHning ichki siyosiy hayotida muhim
o'zgarishlar ro'y berdi. Fermerlar sonining oshishi, hunarmandlar va
ishchilarning siyosiy huquqlar uchun kurashi ko'pchilik shtatlarda faqat oq tanli
erkaklar uchun umuniy saylov huquqini joriy qilinishi va mulkiy senzni bekor
qilinishi natijasida ko'p sonli yangi saylovchilar paydo bo'ldi. Fermerlar,
hunarmandlar va ishchilarning aksariyati chet el mahsulotlariga bojxona
tariflarini oshirilishidan, 1816 yilda Filadelfiyada ochilgan AQSH Banki
tomonidan yirik yer egalari va sanoatchilarini imtiyozli kreditlar bilan
rag'batlantirilishidan norozi edilar. Chunki, katta kreditlarni olgan mulkdorlar
g'arbdagi yer mulklarini davlatdan sotib olib qo'yayotgan edilar. 1828 yilgi
prezident saylovlarida plantatoplar, fermerlar, hunarmandlar va hatto ishchilar
Endryu Jeksonni prezidentlik lavozimiga saylash uchun birlashdilar.Jekson
tarafdorlari o'zlarini demokratik partiya a'zolari deb atay boshladilar. Bu partiya
rasmiy ravishda 1828 yilda tashkil topdi. Jekson prezidentligi davridan boshlab
AQSHning siyosiy hayotida ilk bor saylovda g'olib kelgan partiya vakillari
muhim davlat lavozimlarini egallash tartibi odat tusiga kirdi. Keyinchalik
demokratik partiya, asosan, quldorlarning manfaatini aks ettira
boshladi.Quldorlik va fermerlik xo'jaliklarining rivoji nafaqat mamlakatning
ichki siyosatiga, balki uning tashqi siyosatiga ham o'z tasirini o'tkazdi. Bu
AQSHning g'arbiy va janubiy yo'nalishlarda hududiy- ekspansiya harakatlarini
olib borishida yaqqol namoyon bo'idi.
Tashqi siyosatning o'ziga xos xususttyatlari
Mustaqillik urushidan so'ng AQSH tashqi siyosatining xarakterli
xususiyatlari:l)Yevropa davlatlarining ittifoqlari va urushlarida qatnashmaslik;
2)ular o'rtasidagi ziddiyatlardan o'zining manfaatlari yo'lida foydalanish va
3)Amerika savdo kemalarini daxlsizligini ta'minlashdan iborat edi. Shunday

qilib, XIX asrning birinchi yarmida AQSH Amerika qita'sida G'arbiy Yevropa
mamlakatlarining ta'sirini susaytirish evaziga o'zining mavqesini
mustahkamlashga intildi, Angliya bilan birgalikda Lotin Amerikasi
mamlakatlarini siyosiy jihaldan tarqoq, mayda va zaif davlatlarga aylantirishda
faol ishtirok etdi. AQSHning ekspansiya siyosati 1803 yilda arzimas 1,5 mln
dollarga Fransiyadan Luizianani olish bilan boshlandi. Fransiya mazkur
hududni 1800 yilda Ispaniyadan torlib olgan edi. Yevropadagi urush tufayli uni
himoya qila olmasligi va moliyaviy zaruriyal sababli Napoleon uni sotishga
majbur bo'ldi. Luizianani olinishi AQSH hududini 888,8 ming kv mildan 1715,9
milga ya'ni, qariyb 2 baravar kengaytirdi.Kontinental blokada tufayli Angliya
Fransiya bilan savdo aloqalarini olib borayotgan davlallarning savdo kemalari
qatorida AQSHning ham savdo kemalini tutib ola boshladi, Bunga javoban
AQSH 1812 yilda Angliyaga urush e'lon qildi. Urush harakatlaru asosan,
Kanada hududidagi ingliz qo'shiniga qarshi olib borildi. AQSH Yevropadagi
urushlardan foydalanib Kanadani egallamoqchi edi. Ammo uning maqsadlari
amalga oshmadi. 1814 yil dekabrida Belgiyaning Gent shahrida anglo-amerika
sulh shartnomasi imzolandi. Urush AQSH hududini kengaytirmadi, biroq uning
mustaqilligini mustahkamlashda katta ahamiyatga ega bo'idi. Angliya yana bir
bor AQSH mustaqilligini tan oldi.1810-1818 yillar mobaynida AQSH
Ispaniyaga tegishli bo'lgan Floridani qismlarga bo'lib bosib oldi. 1819 yilda
rasmiy ravishda Ispaniya Floridani AQSHga berishga majbur bo'idi.Ispaniya
mustamlakachilik imperiyasining inqirozi Lotin Amerikasi mamlakatlariga
mustaqillik olib keldi. 20-yillarning boshlarida "Muqaddas ittifoq" qo'shinlarini
(Ispaniya mustamlakachiligini tiklash maqsadida) Lotin Amerikasiga kiritish
haqidagi xabarlarning tarqalishi AQSH hukumatini tashvishga soldi. 1823 yil 2
dekabrda AQSH prezidenti Monro kongressga murojaatnorna yubordi. Bu
murojaatnomaga ko'ra, AQSH Yevropamamlakatlarining Amerikadagi mavjud
mustamlakalarini tan olinishini biroq ularning Amerika qiyofasida yangi
mustamlakalarga asos solishiga yo'l qo'ymasligini, Yevropamamlakatlarining
Amerika mamlakatlarining ichki ishlariga aralashmasligini ma'lum qildi. Bu
harbiy doktrina "Monro doktrinasi" deb nom oldi.Lotin Amerikasi
mamlakatlarining mustaqillik uchun kurashini qo'llab-quvvatlagan AQSH
plantatorlari Texasda ko'chmas yer mulklariga ega bo'lib, 1836 yilda uni
mustaqil respublika deb e'lon qildilar. Bu 1846-1848 yillardagi AQSH-Meksika
urushiga olib keldi. Urush natijasida Meksika nafaqat Texasdan balki
Kaliforniya, Arizona va Yangi Meksikadan iborat ulkan hudud (qariyb Meksika
hududining yarmi) dan mahrum bo'idi. AQSH kompensatsiya tariqasida
Meksikaga 15 mln. dollar to'lab go'yoki uni sotib olganday qilib ko'rsatdi.
Bosqinchilik urushlari natijasida XIX asr o'rtalarida AQSH hududi 3027.8 ming
kv.milga etdi.AQSHning hududiy ekspansiya tufayli o'z maydonini

kengaytirishi uchun hindu qabilalarining qoloqligi va tarqoqligi, qo'shni
Ispaniya mustamlakalari va Meksikaning zaifligi juda qo’l keldi. Yevropa
davlatlari o'rtasidagi to'qnashuv va urushlar tufayli ular AQSHning bosqinchilik
urushlariga jiddiy e'tibor bermadilar. AQSH esa bundan o'z manfaati yo'lida
ustalik bilan foydalandi. AQSHning XIX asr boshlarida Yevropada bo'lgan
urushlarda qatnashmaganligi uni nafaqat katta harbiy xarajatlar va
yo'qotishlardan saqlab qoldi, balki urushayotgan davlatlar bilan savdo olib
borishi natijasida urushdan yaxshigina foyda olishini ta'minladi.AQSHda
abolitsionchilar va frisoylerlar kuchayishiga qaramasdanshimol burjuaziyasi va
G'arbdagi fermerlarning Janub quldorlari bilan kompromisslik (kelishuv)
munosabati XIX asrning 50-yillarigacha AQSh ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
hayolining asosiy xususiyatlarini tashkil etdi. Bu kelishuvchilikning mohiyati
bir davlat tarkibida kapitalistik va quldorlik munosabatlarning mavjudligidan
iborat bo'lib, AQShning ko'pgina moliyachilari, savdogarlari va sanoatchilari
Janubdagi quldorlik xo'jaliklari bilan bog'liq edi. Aksariyat fermerlar va
quldorlar AQShga kiritilayotgan arzon ingliz mahsulotlariga bojxona soliqlari
va to'lovlari miqdorini kamaytirish maqsadida prezident saylovlarida birlashar
edilar. Fermerlar va quldor plantatorlar AQShning hududiy ekspansiyasidan
o'zaro teng manfaatdor bo'lib, bu ularni kolonizatsiya - yangi yerlar bilan
ta'minlar edi. Uzoq vaqt davomida AQSh hududini kengayib borishi fermerlar
bilan quldorlar munosabatini keskinlashuviga yo'l qo'ymadi. Ammo, Janub
bilan Shimol o'rtasidagi chegara shtatlarda, yangi tashkil topayotgan shtatlarda
qulchilikni joriy qilish borasida azaldan kurash davom etib kelar edi.50-yillarga
kelib ahvol o'zgardi. Kapitalizm ravnaqi va G'arbdagi yerlarga fermerlar
kolonizatsiyasining kuchayishi qulchilik bilan ziddiyatlarni keskinlashtirdi.
Kuchlar muvozanati qulchilik taqiqlangan Shimol shtatlari foydasiga tez
o'zgardi. Ishlab chiqarish kuchlarining taraqqiyoti qoloq Janubga qaraganda
shimolda tez o'sdi. 1850-1860-yillarda AQSh aholisi 23 mln dan 31 mln kishiga
yetdi, aholining aksariyat qismi Shimol va G'arbdagi shtatlarda yashardi, 1860-
yilda Janubda 12,2 mln aholi yashagan, uning 4 mln.ini qullar tashkil
qilgan.Sanoat ishlab chiqarish, asosan, Shimolda to'plangan bo'lib, AQSh 50-
yillarda sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish bo'yicha dunyoda Angliya,
Fransiya va Germaniyadan so'ng to'rtinchi o'rinni egalladi AQSh savdo flotining
yuk ko'tarish hajmi Angliyanikiga tenglashib, 5,3 mln tonnani tashkil etdi.
Biroq AQSh qishloq xo'jaligiga asoslangan agrar mamlakat bo'lib, mashinalar
va sanoat maxsulotlarining katta qismi Angliyadan keltirilar edi.AQShda ishlab
chiqarish kuchlarining o'sishi quldoriik ishlab chiqarish munosabatlari bilan zid
kela boshladi. Quldorlik kapitalizmning yanada rivojlanishi yo'lida asosiy to'siq
bo'lib qoldi.Janub planlatorlarining xo'jaliklari paxta yetishtirish va uni
Angliyaga chiqarishga ixtisoslashib bordi. Hind paxtasining raqobati tufayli

ishlab chiqarish unumdorligini oshirish zaruriyati yangi yerlar hisobidan ekin
maydonlarini kengaytirishni taqozo qilar edi.Plantatorlar AQShga olib
kelayotgan arzon ingliz sanoati maxsulotlari uchun bojxona soliqlari miqdorini
oshirishga yo'l qo'ymayotgan edilar. Janubni Angliya fabrikalari uchun xom-
ashyo bazasiga aylantirilishi mustaqil milliy sanoat, ichki bozorni kengaytirish
va qullarni yollanma ishchilarga aylantirish uchun harakat qilayotgan AQSh
burjuaziyasida norozilik tug’dirmoqda edi. Burjuaziya bilan plantatorlar
o'rtasida temir yo'llar qurilishi borasida ham tortishuvlar mavjud edi. Burjuaziya
o'z manfaatidan kelib chiqib shimoliy-g'arbiy yo'nalishda, quldorlar janubiy
yo'nalishda temir yo'llar qurilishini jadal olib borilishini talab qildilar. 50-
yillardan quldorlar bilan fermerlar o'rtasida qarama-qarshilik
kuchaydi.Qashshoqlashgan fermerlar va ishchilar g'arbdagi yerlarni mayda
uchastkalarga bo'lib berilishini va qulchilikni bekor qilinishini talab qilayotgan
edilar. Shuninigdek,janubda negr qullarining qulchilikka qarshi kurashi ham
kuchaydi.Qulchilik masalasida keskinlikning paydo bo'lishiga quldorlarning
mamlakatda siyosiy hukmronligini saqlab qolish uchun yangi shtatlarda
qulchilikni joriy qilishga urinishi sabab bo'lmoqda edi.Shimol bilan Janub
o'rtasidagi qulchilik borasidagi ziddiyatlar AQShda fuqarolar urushi
ko'rinishidagi inqilobiy portlashga olib keldi.
Fuqarolar urushining boshlanishi
Quldorlar butun AQSh hududida qulchilikni yoyishga, yangi yerlarni
plantatsiyalarga aylanlirishga harakat qilib, qullarni Shimol va G'arbga
qochishlarini oldini olmoqchi edilar.1850- yilda AQSh kongressi Yangi
Meksika va Yutaning keng viloyatlari aholisiga mazkur hududda qulchilikni
joriy qilish yoki ma'n qilish masalasini o'zlari hal qilishi huquqini berdi. 1854-
yilda AQSh tarkibida ikkita yangi shtatlar Kanzas va Nebraska shtatlari paydo
bo'ldi. Kongress bu shtatlarning aholisiga ham qulchilik masalasini o'zlari hal
qilishi haqida qaror chiqardi. 1850- yil qonuni va 1854-yilgi Konzas -Nebraska
qonuni Kanzasda fuqarolar urushini boshlanishiga turtki bo'ldi. Quldorlar zudlik
bilan Kanzasda qulchilikni joriy qilish maqsadida, qurolli guruhlarni Kanzasga
keltira boshladilar. Bunga javoban minglab fermerlar va hunarmandlar bo'sh
yerlarni egallash va qulchilikni yoyilishiga yo'l qo'ymaslik uchun Kanzasga kela
boshladilar. Kanzas aholisining aksariyati qulchilikka qarshi bo'Iishiga
qaramasdan, federal hukumat Kanzasni quldorlik shtati deb e'lon qildi.Kanzas
voqealarining ta'siri ostida quldorlar bilan demokratlar partiyasi tarkibida
bo'lgan fermerlar bu partiyadan chiqib, qulchilikka qarshi bo'lgan burjuaziya,
abolitsionistlar va frisoylerlar -1854-yilda respublikachilar partiyasiga asos
soldilar.1859-yilda Virjiniya shtatida inqilobiy inqirozni yetilishida Jon Braun
boshchiligidagi qulchilikka qarshi ko'larilgan qo'zg'olon katta ahamiyatga ega

bo'ldi. J. Braun o'zining 32 kishilik harbiy otryadi bilan 1859-yil 17- oktyabrda
katta qurol-yarog' omborini egallash uchun qurolli hujum uyushtirdi. J.Braun
ommaviy ravishda ularni qo'llab-quvvatlovchi qullar qo'zg'oloni ko'tariladi, deb
umid qilgan edi, lekin bunday qo'zg'olon ko'tarilmadi, yakkalanib qolgan Jon
Braun otryadi quldorlar qo'shini tomonidan tor-mor etildi.1860 yilgi prezident
saylovlarida respublikachilar partiyasi advokat Avraam Linkoln nomzodini
ko'tarib chiqdi va saylovda g'alaba qildi.Plantatorlar saylovda boy berganligi va
prezidentlik hokimiyatidan mahrum bo'lganliklaridan norozi bo'lib, saylovdan
bir necha hafta o'tgach, ya'ni 1860- yil 20 dekabrda Janubiy Karolina, 1861 yil
yanvar-fevral oylarida AQShning yana 7 ta shtati-Florida, Jorjiya, Alabama,
Luiziana, Texas, Tenessi va Missisipi itiifoqlari chiqqanligini elon qildi. Bu
shtatlar markazi Richmond shahri bo'lgan janubiy konfederasiya tuzildi va D.
Devisni prezident qilib sayladilar.D.Devis e’lon qilgan deklaratsiya
konfederatsiyaning asosiy maqsadi, deb alohida shtatlarning erkinliklarini,
ularni ajralib chiqishi huquqini himoya qilish, erkin savdo uchun, kurashish deb,
belgilandi. Shuningdek, deklaratsiya Shimolni qochoq qullarga homiylik
qilayotganlikda va yangi yerlarga qullikni yoyishga yo'l qo'ymayotganlikda
aybladi.Linkoln prezidentlik lavozimini qabul qilgandan keyin (1861 yil 4
mart), konfediratsiya qo'shini 12-13 aprel kunlari Chariston yaqinidagi Samter
portini egallab oldi. Bunga javoban Linkoln 15 aprel kuni 75 ming kishilik xalq
lashkari tuzish uchun safarbarlik e'lon qildi.
Urushning borishi va bosqichlari
Kuchlar nisbatining ustunligi Shimol tomonda edi. Quldorlik shtatlari
aholisining soni 12,2 mln. kishini tashkil qilgan bo'lsa, ularning 1/3 qismi negr
qullardan iborat edi, Shimol aholisining soni esa 19,2 mln. kishini tashkil etardi.
Shimol ko'proq qo'shin to'plashimkoniyatiga ega bo'lib, u shuningdek
metallurgiya, qurolsozlik sanoati taraqqiyoti, temir yo'llar va savdo floti
bo'yicha ham katta ustunlikka ega edi.Quldorlar asosan o'zlarining
vaqtinchalik harbiy ustunliklariga va Angliya, Fransiya va Ispaniya tomonidan
yordam berilishiga ishonmoqda edilar. Chunki, AQShning nisbatan zaifroq
bo'lgan ikkita davlatga ajralib ketishidan Garbiy Yevropa davlatlari manfaatdor
bo'lib, Janubiy G'arbiy Yevropaning to'qimachilik sanoatiga paxta va boshqa
agrar xom-ashyo yetkazib beruvchi hudud edi. Shuningdek, Angliya, Fransiya
va Ispaniya hukumatlari AQSh quldorlarining isyonidan mustamlakalar bosib
olish maqsadida Amerika davlatlarining ichki ishlariga aralashishda ham
foydalanmoqchi bo'ldilar. Bulardan tashqari ko'pchilik quldorlar Shimol
sanoatining paxta xom-ashyosiga bo'lgan ehtiyoji katta, shuning uchun ular
urushni tezroq tugatishga majbur bo'ladi, deb o'yladilar.1861 yil yozida
janubliklar 120 ming kishilik qo'shin tashkil qildi. Bir zarb bilan Shimol

qo'shinini tor-mor etib, Vashingtonni egallash bilan urushni tugatmoqchi
bo'lgan quldorlar, 1861 yil 2 iyulda Vashington yaqinidagi 30 ming kishilik
qo'shini bilan Manossas nomli shahar yaqinida Shimolning 35 ming kishilik
qo'shinini maglubiyatga uchratdi. Biroq, janub qo'shini sonining cheklanganligi
Vashingtonga hujumni davom ettirishga yo'l qo'ymadi. Har ikkala tomonning
tez g'alaba qozonish haqidagi rejalari amalga oshmadi, urush cho'zilib
ketdi.Shimol hukumati 500 ming kishilik qo'shin tuzish uchun yangidan
safarbarlik e'lon qildi. Qo'shin tarkibi janubliklarga xayrixoh bo'lgan zobitlar
(ofitserlar)dan tozalandi. 1861 yilning oxirlarida Shimol qo'shinining soni 660
ming kishidan oshib ketdi, ammo, bu qo'shinning harbiy tayyorgarlik darajasi
past va intizomi juda yomon bo'lib, bu qo'shinning bosh qo'mondoni qilib
layoqatsiz general Mak-Klellan tayinlangan edi. U harbiy qo'mondondan ko'ra
xalq ommasining norozilik harakatini ko'tarilib ketishidan ko'proq tashvishga
tushayotgan yirik kapitalist sifatida ma'lum edi. Mak-Klellanning harbiy
harakatlari o'zining konservativligi, qat'iyatsizligi va sustligi bilan ajralib
turardi. Janubliklar ro'paradan hujum qilish taktikasidan foydalanayotgan bir
vaqtda, Mak-Klellan bunga javoban "bo'g'ib qo'yish rejasi" deb atalgan
konfederasiya hududiga hamma tomondan hujum qilib, uni qurshovga olish
haqidagi puch rejasini qarshi qo'ydi. U Richmond yonida Shimol armiyasini
sharmandali halokatiga sabab bo'lgan. Richmondda maglubiyatga uchragan
MakKlellan qo'mondonlikdan tushirildi. Shimol burjuaziyasi urushda tez
g'alaba qilishga shoshilmadi, balki, aksincha, urush davomida davlatning harbiy
buyurtmalaridan ko'proq foydalanish payida bo'ldi. Urushning birinchi bosqichi
1861-1862 yillarni o'z ichiga oldi. Urushning birinchi bosqichida Janubning
kuchi biroz ustun keldi.Yirik burjuaziyaning ta'siri ostida Linkoln hukumati
G'arbdagi yerlarni egallash va qulchilikni bekor qilish haqidagi masalalarni
demokratik tarzda hal qilishga jur'at eta olmasdan kelmoqda edi. Chunki bunga
Janub quldorlari bilan uzviy aloqada bo'lgan Shimolning moliyachi-bankirlari
va savdogarlari qarshilik ko'rsatib, bu chora tadbirlar quldorlarni xonavayron
qiladi va keyin ular olgan qarzlarni to'lay olmaydilar, deb tashvishlanmoqda
edi.Xalq ommasining talabi ostida va harbiy zaruriyat tufayli Linkoln hukumati
1861 yilda mulkdorlarga yangi soliq joriy qildi. Bu qonunga muvofiq isyonchi
quldorlarning muiklari konfiskatsiya qilindi. Gomstedlar haqidagi ushbu qonun
10 dollar to'lashga qodir bo'lgan har bir AQSh fuqarosiga G'arbdagi yerlardan
160 akr hajmida yer uchastkalari olish huquqini berdi. Besh yil davomida agar
mazkur yer sohibi shu yerda yashasa, ushbu yer uchastkasi to'liq uning mulkiga
aylangan. 1862 yil 22-sentyabrda hukumat 1863 yilning 1-yanvaridan
qulchilikni hech qanday to'lovsiz bekor qilish haqidagi "Ozodlik to'g'risidagi
proklamatsiya"ni chiqardi.

Linkoln proklamatsiyaga imzo chekar ekan: "Vaqti kelib mening nomim
tarixga yoziladigan bo'lsa, faqat shu ishim uchun yoziladi, chunki men butun
qalbimni shu ishga bag’ishlaganman",- degan. Ayni bir vaqtda negrlarni armiya
safiga jalb etish haqida e'lon ham chiqdi. AQSh hukumatining bu chora --
tadbirlari buyuk tarixiy ahamiyatga ega edi. Gomstedlar haqida va qulchilikni
bekor qilish haqida Linkoln chiqargan qonunlar xaqli ravishda, uni XIX asrning
ilg'or burjua-demokralik arboblari safiga qo'shdi.Mazkur tadbirlardan so'ng
ommaviy ravishda 100 minglab aholi armiya safiga kira boshladi. Urush
davomida 200 mingga yaqin negr Shimol qo'shini tarkibida qatnashdi. Tezda
Shimol armiyasining soni 1,5 mln. kishidan oshib ketdi. Qulchilikni bekor qilish
haqidagi va Gomsled haqidagi qonunlarni qabul qilinishi Shimol uchun muhim
harbiystrategik ahamiyatga ega bo'lgan inqilobiy tadbirlar edi.Xalq ommasining
inqilobiy ko'tarilishi Linkoln hukumatining inqilobiy urush olib borish siyosati
va chora-tadbirlari urush harakatlarini borishini butunlay Shimol foydasiga
o'zgartirib yubordi. Shu bilan bir vaqtda Janubning xalqaro ahvoli yomonlashdi,
uning Angliya va Fransiyadan yordam olish umidi chippakka chiqdi. Angliya
o'zining neytralligini e'lon qilishga qaramasdan konfederasiyaga nisbatan
Linkoln hukumati e'lon qilgan blokada siyosatini buzishdan nariga o’tmadi.
Fransiya hukumati esa AQShdagi fuqarolar urushidan foydalanib, Fransiya
hukumronligi ostida "Lotin imperiya"sini tuzish maqsadida 1861-1863 yillarda
Meksikaga interventsiya uyushtirdi, xolos. Biroq konfederatsiya kutganidek
Angliya va Fransiya Shimolga qarshi urushda unga ittifoqchilik qilmadi.
Shimolga qarshi Angliya va Fransiyaning urushga kirmaganligiga Rossiya
imperiyasining AQSh hukumatiga bo'lgan iliq munosabati ham sabab
bo'ldi.1863 yil Polsha masalasida Fransiya va Angliyaning Rossiyaga qarshi
urush xavfi paydo bo'lgach, Rossiya g'arbiy Yevropa davlatlariga qarshi
turadigan muvozanat kuch sifatida AQSh birligini saqlab qolinishidan
manfaatdor edi. O'z navbatida, AQSh hukumati ham Rossiya uchun juda tahqirli
va og'ir bo'lgan 1856 yildagi Parij sulhini qayta ko'rib chiqishda Rossiya
tomonida bo' lish majburiyatini olgan edi.AQShda fuqarolar urushining ikkinchi
bosqichi 1863-1865 yillar davomida bo'lib o'tdi. 1863 yilning yozidan urush
harakatlarining borishida tub burilish yuz berdi. 1-3 iyulda Gettisberg
ostonasidagi janglardan so'ng, konfederasiya qo'shini mag'lubiyatga uchrab
chekina boshladi. Shimolning general Grant qo'mondonligidagi qo'shini 4-iyul
kuni konfederasiyaning Missisipidagi bosh istehkomi Viksbergni egalladi. 1864
yil general Grantning umumiy qo'mondonligidagi Shimol qo'shini
konfederasiya armiyasini butunlay tor-mor etishga kirishdi. May oyida general
Sherman qo'mondonligidagi Shimol qo'shini Jorjiya orqali "Dengizga reyd" deb
atalgan mashhur yurishni boshlab, sentyabrda Atlantani egalladi. 1864 yil
oxirida general Sherman qo'shini Savannani olib, Grant qo'mondonligidagi

qo'shinlar bilan qo'shilish uchun harakat qildi. Konfederasiya qo'shini halokatli
ahvolga tushib qoldi. 1865 yil 3 aprelda general Grant qo'shini Richmondni
egalladi. General Li qo'mondonligidagi konfederatsiya qo'shinlari Appomattoks
yaqinida qo'rshovga olinib, 1865 yil 9 aprel kuni taslim bo'ldi. Shundan so'ng
konfederatsiya qo'shinining qolgan qismlari ham birin-ketin taslim bo'lib, urush
harakatlari tugadi.
Urushning yakuni va oqibatlari
Linkoln hukumati isyonchi quldorlar va ularning qo'shinlarini
qurolsizlantirish va zararsizlanlirish chora-tadbirlarini ko'rmadi. Konfederatsiya
harbiylarining deyarli barchasi erkin qo'yib yuborildi. Natijada 14 aprel kuni
"Ford" teatrida Teylorning "Bizning amerikalik tog'amiz" komediyasini
tomosha qilayotgan prezidenl A. Linkoln quldorlarga yollangan aktyor Buts,
Jon Uilks, Sarrou jami 4 kishi tomonidan o'ldirildi. Bu suiqasd quldorlarning
pinhona ravishda bildirigan hukumatga nisbatan qarshiligi edi. 1865-1877yillar
davomida Janubiy shtatlarni siyosiy va ijtimoiy jihatdan qayta tiklash
(rekonstruktsiya) davrida ayniqsa bu hol yaqqol namoyon bo'ldi.1865 yil
dekabrida kongress AQSh konstitutsiyasiga negrlar qulligini bekor qiluvchi o'n
uchinchi, 1866 yilda esa negrlarga saylov huquqini beruvchi o'n to'rtinchi
tuzatishni kiritdi. Konfederasiyaning rahbarlari davlat lavozimlarini egallashdan
mahrum qilindi. Quldor plantatorlar negrlarni qullikdan ozod qilishni e'tirof
etsalarda, ularga yer va siyosiy huquqlar berishga qarshilik ko'rsatdilar.
Negrlarni huquqsiz holda saqlab qolish uchun ularai kaltaklab, terror qiluvchi
qurolli bandalar tuzdilar. 1866 yildan boshlab Janubda "Ku-kluks-klam" deb
ataluvchi maxfiy irqiy-terroristik tashkilotlar tuzila boshlandi. Bu tashkilot
a'zolari plantatsiyalarda mehnat qilishdan bosh tortgan negrlarni o'ldirib, ularni
siyosiy huquqlardan foydalanishga yo'l qo'ymagan. 1865-1866 yillarda Janubda
joriy qilingan "Qora kodekslar" negrlarni yerga egalik qilishni yoki ijaraga yer
olishlarini ta'qiqlagan.Negrlarni olomon qilib o'ldirish bilan shug'ullanuvchi
"Linch sudlari" keng faoliyat yuritdi.Janub plantatorlarini ilgarigi hukumronlik
holatini to’liq saqlab qolishga urinishi nafaqat negrlarni, balki, butun mamlakat
ishchilari, fermerlari va hunarmandlarining keng ommasida norozilik uygotdi.
Shimol burjuaziyasi yangidan inqilobiy ko'tarilish xavfini sezib Janubni qayta
tiklash dasturini "yuqoridan" amalga oshirishga kirishdi.Janubni qayta tiklash
burjua demokratik inqilobining davomi bo'lib, u federal qo'shin yordamida
amalga oshirildi. Janubni qayta tiklash davomida ijroiya hokimiyat o'sha
shtatlarni egallab turgan federal qo'shin nazorati ostida bo'ldi.AQSh fuqarolar
urushi davomida va undan keyin ham tajovuzkor tashqi siyosat yuritdi. 1862-
1864 yillarda Shimol burjuaziyasi kapitalistik mamlakatlar bilan birgalakda
Xitoyda taypinlar qo'zg'olonini bostirishda ishtirok etdi. 60-yillarda AQSh

Yaponiyaning ichki ishlariga aralashib, tengsiz shartnomalar imzolashga majbur
qildi. Fuqarolar urushida g'alaba qilgan Shimol burjuaziyasi Xitoy, Yaponiya va
Alyaskaga nisbatan ckspansiya siyosatini davom elUrdi.1867 yilda Tinch
okeanining shimoliy qirg'oqlarida chor Rossiyasining zaiflashib qolganligidan
foydalangan AQSh Rossiyadan arzimas 7,2 mln. dollarga Alyaska yarim oroli
va Aleut orollarini sotib oldi.AQSh fuqarolar urushi juda muhim oqibatlarga
sabab bo'ldi. Urushda Shimolning g'alaba qilishi natijasida AQShning birligi
saqlab qolindi. Prezidentlik lavozimi, senat va oliy sud burjuaziya nazoratiga
o'tdi. Plantatorlar davlatdagi siyosiy hukumronlik mavqeyidan mahrum
bo'ldilar. Fuqarolar urushining asosiy ijtimoiy muvaffaqiyali-qulchilikni bekor
qilinishi va gomsted haqidagi qonunlar bo'ldi. Urush natijasida mamlakatda
fermerlik, ya'ni qishloq xo'jaligida kapitalistik taraqqiyotning "Amerikacha
yo'li" g'alaba qildi. U ichki bozorni kengayishiga g'ov bo'lib turgan barcha
to'siqlarni bartaraf etib, sanoat va qishloq xo'jaligini jadal rivojlanishi uchun
turtki berdi. Mamlakat milliy birligini saqlab qolinishi, AQSh hukumron
doiralarining bosqinchilik siyosatini yuritishiga qo'l keldi.
AQSH ning iqtisodiy taraqqiyoti va uning sabablari.
1776 yil 4-iyulda mustaqilikka erishgan AQSH, 1787 yildagi Konstitusiya
asosida demokratik yo’l bilan taraqqiyot sari odimladi. 1861-1865 yillardagi
fuqarolar urushi va qulchilikning bekor qilinishi mamlakatni yana ilgari
rivojlanishi uchun yo’l ochib berdi. Buning ustiga AQSH ning o’z hududlarini
ancha kengaytirib olgani (1822 yilda Floridani sotib olinishi, 1848 yilda
Meksikadan Texas, Nyu-Meksika va boshqalarni tortib olinishi, 1867 yil
Alyaskani qo’lga kiritilishi) natijasida bitmas, tuganmas yer osti va yer usti
boyliklariga ega bo’ldi.Ishlab chiqarish kuchlarining tez taraqqiy qilish uchun
yangi sharoit vujudga keldi. Bu davr AQSHda kapitalizm tez suratlar
bilanrivojlanganligi va sanoat to’ntarishi sodir bo’lganligi bilan xarakterlanadi.
1894 yilga kelib, AQSH sanoat ishlab chiqarish jihatidan 1 -o’ringa chiqib oldi.
Ilgari Angliyaning mustamlakasi bo’lgan bu o’lka jahondagi eng rivojlangan
industrial -agra mamlakatga aylangan.40 yilda, ya'ni 1899 yilga kelib
korxonalar soni 3 marta, ishchilar soni 4 marta, maxsulot ishlab chiqarish 7
marta, ishga solingan sarmoyalar 10 marta ko’paydi. XX asr chegarasida AQSH
da sarmoyasi 1 mln. dollardan ortiq bo’lgan 447 korxona bor edi.Shiddatli
raqobat kurashi 1873, 1884, 1893 yillardagi iqtisodiy inqirozlar natijasida juda
ko’p mayda korxonalar sinib, ishlab chiqarish yiriklashdi. J.Rokfellerning neft
maxsulotining 90 % ga ega bo’lgan "Standart oyl" (1870), Julius Spekser
Morganning "Tamaki" trest (1884) lari keyin "Amerika paxta moyi", "Milliy
zig’ir moyi", "Qand -shakar trestlari XX asr boshlarida (1901 yil) tuzilgan.
Yana o’sha Morganning 66 % po’lat nazoratida "Po’lat tresti", Dyuponning

"Kimyo tresti", Fordning 1902 yil "Ford motor" kompaniyasi, u traktor, tenis,
samolyot va boshqa ishlab chiqargan "Jeniral Motors"dan so’ng 2 o’rinda
turadi. Uning tarkibida harbiy texnika asosiy o’rinni tashkil etadi.
Avtombilsozlik nafaqat AQSHda balki jahonda nufuzi katta edi. Morganiyada
moliya guruhining ilk banki "Morgan granti tresti" kompaniyasi (1861) bo’lib, u
Nyu Yorkda tashkil etildi. Uning 20,4 milliard $ yuqoridagi bankka tegishli.
"Jeneral Mortos", "Jeneral elektr", "Yunayted Stats Stil", "Amerika telefon va
telegraf va boshqa korparatsiyalarni shuningdek ko’mir, to’qimachilik, neft,
kimyo va boshqa tarmoqlarni o’z ichiga oladi. Guruh AQSH siyosiy hayotida
muhim o’rin tutadi.1903 yilda Morgan va Rokfeller kompaniyalari AQSH dagi
22 milliard dollar kapitali bo’lgan 112 ta bankni nazorat qilib turgan.AQSHda
kapitalistik ishlab chiqarishning rivojlanishi sabablari:1. Taraqqiyotga
g’ovbo’lgan qulchilikka barham berildi.
2. AQSH da yer -mulk davlat qo’lida edi, xalaqit beradigan qirol ham,
zamindor zadagon ham, yer mulki bo’lgan ruhoniylar ham yo’q edi. Masalan,
6.048.111.608 akr yer, ya'ni mamlakat butun yer maydonining yarmidan ko’pi
hukumat qo’lida bo’lib, u sanoat egalari va bankirlarga suv tekinga berardi;
fermerlar ham yer osti boyliklarini arzon narxda sotib olish yoki ijaradan
foydalanish imkoniga ega.
3. Hindularning yerlari tortib olindi.
4. AQSH kapitalistlari katta-katta hududlarni bosib olib, yer rentasi
to’lamadilar va boyib ketdilar.
.5. Tabiiy resurslar ko’mir, temir, o’rmon, neft, mis va boshqa boyliklar ko’p
edi.
6. Yevropa mamlakatidan kapitalidan unumli foydalandi.
7. Immigratsiya natijasida qo’shimcha arzon, ishchi kuchi mavjudligi, shu sabab
aholi sonining oshganligi.
8. Qishloq xo’jaligida kapitalizm taraqqiyotlarining "Amerika yo’li" g’alabasi.
9. G’arbning tezlik bilan kolonizatsiya qilinishi va temir yo’llar qurilganligi.
10. AQSH mustaqillik va dehqonlar urushidan so’ng urushsiz va katta
xarajatlarsiz rivojlanish imkoniga ega bo’ldi.

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Маникин А.С. История двухэтапной системи США (1789-1980). M.,
1981.
2. Новая история стран Европи и Америки.M., 1998.
3. Jahon tarixi. T., "Meros", 2004.
4. Yangi tarix. 11-IIIq. T ., O'qituvchi". 2004

XIX asrning birinchi yarmida Amerika Qo'shma Shtatlari.AQSHda fuqarolar urushi. REJA: 1. Iqtisodiy taraqqiyotning umumiy xususiyatlari. 2. Ijtimoiy-siyosiy harakatlar va siyosiy parliyalar. 3. Qulchilik, unga qarshi kurash va abolitsion harakat. 4. Tashqi siyosatning o'ziga xos xususiyatlari. 5. Fuqarolar urushining shart-sharoitlari va kelib chiqish sabablari. 6. Fuqarolar urushining boshlanishi. 7. Urushning borishi va bosqichlari. 8. Urushning yakuni va oqibatlari

Iqtisodiy taraqqiyotning umumiy xususiyatlari XIX asrning birinchi yarmida AQSHda kapitalizm jadal rivojlandi. Mamlakatning shimoli-sharqiy qismida fabrika sanoati va kapitalistik fermerchilik xo'jaligi taraqqiy etdi. AQSHning g'arbida esa mayda fermerchilik, mustaqil mayda hunarmandchilik ishlab chiqarishi hukmronlik qildi. Umuman olganda mamalakatning Shimoli va G'arbida kapitalistik munosabatlar tez o'sdi. Janubda esa AQSH iqtisodining boshqa bir ko'rinishi plantatsiya quldorchilik xo'jaligi rivollanib bordi. Shimol va Janubda iqtisodiy taraqqiyotning yo'llaridagi turlixillik mamlakat taraqqiyotiga juda katta ta'sir o'tkazdi.AQSHning G'arbidagi yangi yerlarni o'zlashtirilishi Yevropadan ko'p miqdorda ko'chkinchilar (emigrantlar) ommasining kelib o'rnashishiga qulay sharoit yaratdi. Emigrant aholi orasida yuz minglab malakali hunarmandlar va ishchilar mavjud edi. Emmigratsiya shusiz ham tez o'sayotgan mamlakat aholisi sonini keskin oshirib yubordi. 1800-1820 yillarda mamlakat aholisi 5,3 mln. kishidan, 9,6 mln. kishiga ko'paydi. 1850 yilda esa aholi soni 23,2 mln. kishiga etdi. Ammo shunga qaramasdan, AQSHda ishchi kuchlariga bo'lgan ehtiyoj Yevropaga qaraganda ancha ortiq edi. Bu hol ma'lum bir miqdorda AQSHning shimoliy hududlarida mashinalardan foydalanishga ertaroq o'tilishiga ham sabab bo'ldi. Vaholanki, bu vaqtda mamlakat janubida qullar mehnatidan keng foydalanilar edi.Shunday qilib, AQSHda kapitalistik munosabatlarning rivoji nihoyatda bir murakkab bo'lib, unda turli ishlab chiqarish usul va shakllari, ekspansiya, immigralsiya kabi omillar bilan qorishib ko’gan.AQSH tarixining XIX asrning birinchi yarmi uchun xos bo'lgan eng jirkanch xususiyatlaridan biri, bu mahalliy aholi hindularni qirg'in qilinishi va Afrikadan tutib keltirilib, qulga aylantirilgan negrlarning shafqatsiz ekspluatatsiya qilinishi edi. AQSH aholisining keltirilgan har ikkala toifasi ham barcha fuqarolik huquqlaridan mahrum qilingan edi. G'arbdagi unumdor yerlarda yashayotgan hindu qabilalari bilan ko'pincha amerikalik mustamlakachilar hindularning mazkur yerlarga egalik huquqini tan olgan shartnomalarni imzolaganlar, ammo keyinchalik bu shartnomalar buzilib, ularning yerlari tortib olingan, o'zlari esa qirilgan yoki G'arbga tomon siqib qo'yilgan. Mustamlakachilar hindularning harbiy kuchlarini zaiflashtirish maqsadida qabilalar orasida nifoq chiqarish usullaridan, ya'ni, birini ikkinchisiga qarshi qo'yish kabi hollardan ham foydalanganlar.1812-1814 yillardagi Angliya bilan bo'lgan urushdan so'ng hindularni G'arbga siqib borish kuchaydi. Hindular majburiy ravishda "rezervatsiya" deb ataluvchi tabiati noqulay bo'lgan, maxsus ajratilgan tumanlarga ko'chirilgan. Hindularning qarshilik harakatlari maxsus ravishda qonli jazo otryadi yoki ekspeditsiyalari tomonidan bostirilgan. Masalan, Indianada hindularning krik qabilasi ko'targan qo'zg'olon bostirilib, qabila

boshlig'i Tekumse o'ldiriladi. Amerikalik muslamlakachilar uning terisidan kamar yasatadilar.Hindularni asoratga solish jarayoni kopincha boshqa davlatlarning hududlariga boslirib kirish bilan birga davom etgan. AQSH qo'shinlari hindularni ta'qib qilib,Ispaniyaga tegishli bo'lgan Sharqiy Floridaga bostirib kirganlar. Bungacha ham, AQSHning ko'pgina quldor plantatorlari Floridada yashaganlar. Ularning qo'llab-quvvatlashi natijasida AQSH 1819 yilda Ispaniya hukumatini Sharqiy Floridadan voz kechishga majbur qildi. Buning uchun AQSH Ispaniyaga 5 mln. dollar to'ladi. Bu bilan AQSH o'zini mazkur hududni bosib olgan emas, balki sotib olgan qilib ko'rsatdi. Sharqiy Floridada yashagan hindularning seminola qabilasining bir qismi qirib tashlandi.XIX asrning 20-30-yillarida hindular Missisipi daryosi ortiga siqib chiqarilgan. Ularning ko'p qismi qirib tashlangan. Jorjiyadan g'arb tomonda hindularning chirok qabilasining tinch aholisi istiqomat qilgan. Ular o'zlarining maktablari, alfaviti, tipografiya va hatto gazetalariga ega bo'lgan. Chirok qabilalari yashayotgah hududda oltin zahiralari kashf etilgach, ularning mazkur hududdagi yerlarga egalik huquqini kafolatlovchi sharlnomalar bekor qilinib, u yerlar jamiyat mulki deb e'lon qilindi. AQSH qo'shini chiroklarni G'arbdagi rezervasiyalarga haydadi. Bunda 4 000 dan ziyod hindular halok bo'idi.1835- 1842 yillarda Floridadagi seminola qabilalari bilan AQSH qo'shini o'rtasida ikkinch urushi bo'lib o'tdi. Natijada hindularning qarshiligi bulunhy tugatildi. Yuqorida ta'kidlanganidek, AQSHning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida ikki xil xususiyat: kapitalistik va quldorlik ishlab chiqarish munosabatlari mavjud bo'lgan.Mamlakat Shimoli va G'arbida kapitalizm tez suratlar bilan o'sgan. XVII asr oxirlaridan shimoli-sharqiy shtatlarda mexanik ip yigirish, paxta tozalash (chigitlash) dastgohlari paydo bo'lgan. 1814 yil Messachusetsda mexanik dastgohlardan keng foydalanilgan. 1815 yilda AQSHning yengil sanoatida 130 mingdan ziyodroq mexanik urchuqlar bo'lgan bo'lsa, 1860 yilda ularning soni 5236000 ga etgan. Mexanik urchug’lar bo'yicha AQSII dunyoda Angliyadan keyin ikkinchi o'rinda turgan. Shunday qilib, XIX asrning 40 yillarida AQSHning to'quvchilik sanoati tez o'sdi.1837 yildan AQSH metallurgiyasida toshko'mir yonilg'isidan foydalanishga o'tila boshlagan. Buning natijasida temir ishlab chiqarish ko'rsatkichlari tez oshib bordi. Og'ir sanoatning eng rivojlangan tumanlaridan biri bu Pensilvaniya edi. XIX asrning 40 -yillaridan AQSHda qishloq xo'jalik mashinalarning o'rish, ekish kabi mexanizmlarga ixtisoslashtirilgan turlaridan foydalana boshlashgan. Shunday qishloq xo'jalik mashinalarining aksariyati Angliyadan keltirilgan. Texnika sohasida AQSH hali Angliyadan ortda edi. Bug' dvigatellaridan foydalanish AQSH sanoatida XIX asrning 50-yillaridan keng foydalana boshlangan.30-40 - yillarda AQSHning transport sohasida

to'ntarish yuz berdi. 1807 yildayoq sinalgan Fultonning bug' kemasidan 20- yillarga kelib daryolardagi qatnovda keng foydalanildi. 1838 yildan esa Atlantika okeani orqali bug' kemalarining doimiy qatnovi yo'lga qo'yilgan. AQSHning dengiz savdosi floti yuk ko'tarish ko'rsatkichlari bo'yicha Angliyanikiga tenglashgan bo'lsada, u asosan yelkanli kemalardan iboral edi.1825 yilda Buyuk Ko' llarni Gudzon daryosi orqali Atlantika okeani bilan birlashtirgan Eri deb nomlanuvchi kanal qurildi. 20-yillarning oxirlaridan temir yo'llar qurilishi boshlandi. 1850 yilda AQSH temiryo'llarining uzunligi 9 ming milga etdi. Temiryo'llar va kanallar mamlakalning Shimoli-G'arbiy hududlarini Janubiy shtatlar bilan birlashtirib G'arbni o'zlashtirishda katta ahamiyat kasb etdi. Shimolda sanoat to'ntaruvi fabrika ishchilarining sonini oshishi balan birga bordi. Ijtimoiy-siyosiy harakatlar va siyosiy partiyalar Aholisi zich bo'lgan Shimoli-Sharqiy tumanlarda ishchilarning ahvoli og'ir bo'lgan. 20-30 - yillarda o'rtacha 12,5 soat ish kuniga ega bo'lgan ishchilar bir kunga bir dollar ish haqi olganlar, ammo bu tirikchilik uchun zarur bo'lgan eng oz miqdordagi oziq-ovqat uchun ham yetmas edi.1837-1842 yillarda AQSHda dastlabki ortiqcha ishlab chiqarish inqirozi yuz berdi. Inqiroz ishchilarning turmush darajasini keskin tushirib yubordi. AQSHda navbatdagi ortiqcha ishlab chiqarish inqirozi 1857 yilda yana sodir bo'ldi.XIX asrning 20-yillari oxirlarida AQSHda ishchilarning mehnat sharoitini, huquqiy va iqtisodiy ahvolini yaxshilash uchun kurash boshlandi. Ularning eng asosiy talablari 10 soatlik ish kunini joriy qilish, ish haqini oshirish, qarzlar uchun hibsga olishni bekor qilish, jamiyat (davlat) maktablarini ochish, barcha erkaklarga saylov huquqini berish, G'arbdagi yerlardan ularga yer uchastkalari berish va boshqalardan iborat edi. Ishchilar tez-tez ish tashlashlar uyushtirib turdilar. Sexlarning turlariga qarab malakali ishchilarning kasaba uyushmalari tuzildi. 1842 yilda AQSH Oliy sudi ishchilarning ish tashlashlari va kasaba uyushmalarini tuzishga ruxsat beruvchi qonunni joriy qilishga majbur bo' Idi. 1828 yil Filadelfiyada dastlabki ishchi parliyasi tashkil topdi. Shunday partiyalar Nyu-York va boshqa shaharlarda ham tuzitdi. 1828-1834 yillarda turli nomlar bilan ataluvchi 60 dan ziyod ishchi partiyalari tuzildi. Bu partiyalar asosan umumdemokratik talablarni ilgari surib, ishchilarning yashash va mehnat sharoitlarini yaxshilash uchun harakat qijdilar. Shuningdek, ayrim partiyalar yer uchastkalarini bo'lib berilishini, ayollarning siyosiy huquqlarga ega bo'lishi va qulchilikni bekor qilinishini ham talab qildilar. Xalq ommasining talabi bilan ko'pchilik shtatlarda qarzlar uchun hibsga olish bekor qilinib, erkaklar uchun umumiy saylovlar huquqi vajamiyat maktablari joriy qilindi.XIX asrning birinchi yarmi AQSH Janubida quldorlik plantatsiyalarning jadal o'sish davri ham bo'ldi. 1793 yilda E.Uitni tomonidan

paxta tozalash (chigitlash) dastgohini ixtiro qilinishi natijasida XIX asrning birinchi yarmida quldorlik plantasiyalarida tamaki o'rniga paxta keng ravishda etishtirishga o'tildi. Shuningdek, Janubda shakar qamish ekish ham kengaydi. Paxtaning aksariyati Angliyaga eksport qilindi. Paxta yetishtirishga ixtisoslashuv AQSH Janubini G'arbiy Yevropa mamlakatlarining agrar xom ashyo bazasiga aylantirdi. Keyinchalik Janubda etishtirilayotgan paxtaning bir qismi Shimoldagi to'qimachilik sanoatida qayta ishlana boshlandi.Quldorlik plantasiyalarida paxta monokulturasi (yakka hokimligi) Janub yerlarining unumdorlik darajasini tushirib yubordi. Natijada yangi unumdor yerlarga ehtiyoj orta bordi. Buni paxta xom ashyosiga bo'lgan talabning kuchayishi natijasida, ekin maydonlari hajmini kengaylirish zaruriyati ham taqozo etmoqda edi. Quldorlar mamlakat janubidagi va g'arbidagi yerlarni ekspansiya qilishga kirishdilar. Shimoli-G'arbdagi kapitalist-fermerlar han bunday ekspansiyadan manfaatdor edilar.Qulchilik, unga qarshi kurash va abolitsion harakat 1809 yilda AQSHga qullarni keltirishni taqiqlovchi qonun chiqdi. Biroq endi kontrabanda yo'li bilan yiliga 15 mingga yaqin qullar keltirilgan. 1790 yilda AQSIIda 760 ming negr qul bo'lgan bo'lsa, 1860 yilda ularning soni 4 mln.ga etdi.AQSHda fermerlar bilan plantatorlar o'rtasida Missisipidan g'arbdagi yerlar uchun keskin kurash davom etdi. Shimol aholisining tez o'slshi natijasida shtatlarning vakillik palatasida Shimol deputatlari sonining oshisbi tufayli qulchilik bekor qilindi. Ammo Scnatda quldorlik shtatlarining mavqei baland edi. Quldorlik va ozod shtatlar soni o'zaro tenglashgach, quldorlar quldorlik shtatlarini sonini oshirishga harakat qildilar. 1820 yilda Missuri va Men kabi yangi shtatlar tashkil qitindi. Qullik masalasini endi bu shtatlarning o'zlari hal qilishi lozim edi. Shu yili AQSH kongressi 36° 39" dan shimolda (Missuridan tashqari) qullikni ta'qiqlovchi qaror chiqardi. Bu AQSH tarixida Missuri kelishuvi deb nom oldi.XIX asrning 30-yillaridan AQSHning ijtimoiy hayotida qulchilik masalasi muhim o'rin egalladi. Buning asosiy sabablaridan biri qullar qarshiligining kuchayishi edi. AQSH tarixida qullarning isyonlari va qo'zg'olonlari ko'p bo'lgan. XIX asrning birinchi yarmida ko'tarilgan qullarning qo'zg'olonlari orasida eng yirigi 1831 yil avgustida Virginiyada negr qul Nat Terner rahbartigida ko'larilgan qo'zg'olon edi. Qo'zg'olonlar bilan birga 30- yillardan qulchilikni bekor qilish (abolitsion - bckor qilish) uchun oq tanli aholi orasida ham harakat bohlandi. Bu "abolitsion harakat" deb nomlandi. Abolitsion harakat asosida fermerlar, hunarmandlar va qisman o'rta burjuaziya vakillarining demokratik huquq va erkinliklar, ayniqsa, g'arbdagi yerlarga borib o'rnashishi uchun kurash yotar edi. 1838 yil abolitsionistlar qochoq negr qullarga yordam berisb maqsadida "Yer osti temir yo'llari jamiyati" nomli maxsus tashkilot tuzdilar. Bu maxfiy jamiyat 10 minglab qochoq va ta'qibdagi

XIX asrning birinchi yarmida Amerika Qo'shma Shtatlari.AQSHda fuqarolar urushi.

08.08.2023

0

33.6787109375 KB

Похожие