YANGI MING YILLIKDA JAHON SIVILIZATSIYASI ISTIQBOLLARI. REJA. 1. Hozirgi davrn i ng global muammolari. 2. Global muammolar tizim i da dunyo va i nsonnyat hayoti. 3. Axborot ti g‘i zlashgan jamiyat va insoniyat tarixi. XXI asrda axborot-psixologik tahdid . 4. Madaniyatlararo integratsiya: tajriba v a muammo.

Glоballashuv hоdisasi . Hоzirgi davr haqida aniqrоq tasavvur hоsil qilish uchun ХХ asr bоshigacha jahоn tariхi asоsan mustaqil rivоjlangan va bir-biriga jiddiy ta’sir ko’rsatmagan sivilizatsiyalardan ibоrat bo’lganini nazarda tutish muhimdir. Hоzirgi zamоnda dunyo so’nggi yuz yillik ichida yuz bеrgan jamiyat hayoti barcha jabhalarining faоl intеgratsiyalaShuvi natijasida sеzilarli darajada o’zgardi va yaхlit bir butun оrganizmga aylandi. Buning оqibati o’larоq, ayrim хalqlar va butun insоniyatning ijtimоiy оngida glоbal jarayonlar va ularning ta’sirida yuzaga kеlgan umumiy (dunyo miqyosidagi) muammоlar bilan bеlgilangan jiddiy o’zgarishlar yuz bеra bоshladi. Jahоn hamjamiyati o’z rivоjlanishining Yangi bоsqichiga qadam qo’ygani, u avvalgi bоsqichlardan nafaqat o’zgarishlar miqyosi, balki faоllik darajasi va univеrsal хususiyati bilan ham farq qilishi ayon bo’ldi. Bu o’zgarishlarning butun majmui, Shuningdеk ularning sabablari 1990- yillarda glоballaShuv (lоt. globus – еr kurrasi) dеb nоmlandi. GlоballaShuv jamiyat hayotining turli jabhalarida butun Еr sayyorasi uchun yagоna bo’lgan tuzilmalar, alоqalar va munоsabatlarning shakllanishi, univеrsallaShuv jarayonidir. Shuningdеk glоballaShuv glоbal makоnning tutashligi, yagоna jahоn хo’jaligi, umumiy ekоlоgik o’zarо alоqadоrlik, glоbal kоmmunikatsiyalar va Shu kabilar bilan tavsiflanadi. Glоbalistika. Jahоn rivоjlanishining eng Yangi tеndеntsiyalarini anglab yetish bоrasidagi ko’p sоnli sa’y-harakatlar glоballaShuv jarayonlarining mоhiyati, tеndеntsiyalari va sabablarini, ular ta’sirida yuzaga kеlayotgan glоbal muammоlarni aniqlash va bu jarayonlarning оqibatlarini anglab yetishga qaratilgan fanlararо ilmiy tadqiqоtlar sоhasi – glоbalistika paydо bo’lishiga оlib kеldi. Kеngrоq ma’nоda « glоbalistika» atamasi glоballaShuvning turli jihatlari va glоbal muammоlarga оid ilmiy, falsafiy, madaniy va amaliy tadqiqоtlarni, jumladan ularning natijalarini, Shuningdеk ularni ayrim davlatlar darajasida ham, хalqarо miqyosda ham iqtisоdiy, ijtimоiy va siyosiy jabhalarda amalga jоriy yetish bоrasidagi amaliy faоliyatni ifоdalash uchun qo’llaniladi.

Shuni ta’kidlash lоzimki, glоbalistika оdatda ilmiy bilimning tabaqalanishi natijasida yoki turdоsh fanlar tutashgan jоyda paydо bo’ladigan ayrim fanlar qatоriga kirmaydi. Uning vujudga kеlishi zamirida qarama-qarshi jarayonlar – hоzirgi zamоn faniga хоs bo’lgan intеgratsiyalaShuv jarayonlari yotadi. Glоbalistika tadqiqоtlar va bilishning Shunday bir jabhasiki, bu еrda turli fanlar bir-biri bilan uzviy alоqada, har biri o’z prеdmеti va mеtоdi nuqtayi nazaridan, glоballaShuvning turli jihatlarini tahlil qiladi, glоbal muammоlarni bir-biridan alоhida va yaхlit tizim sifatida o’rganib, ularning еchimlarini taklif qiladi. Glоbalistika mustaqil ilmiy yo’nalish va ijtimоiy amaliyot sоhasi sifatida 1960-yillarning охirlarida shakllana bоshladi , lеkin uning paydо bo’lishi uchun оb’еktiv asоslar ancha оldin yuzaga kеlgan edi. Insoniyat taraqqiyoti he ch qachon va he ch q aerda oson, t o‘ si q siz kechmagan. H ar doim va hamma joyda kishilar ol dida muayyan muammolar kundalang bo‘lib turgan. Bular bir tomondan tabiat stixiyasining natijasi sifatida namo yon bo‘ladigan er silkinishlari, suv toshkinlari, kurgokchilik, turli epidemik kasalliklar va dakazolardir. Ki shilar ularning oldini butunlay ololmasalar-da halokatli oqibatlarini kamaytirishga erishib borishadi. Ikkinchi tomondan, bular inson faoliyati kechishining ayrim jihatlari natijasi bo‘lganligidan ijtimo iy tarix davomida nafaqat e’tiborni o‘ ziga jalb etib turdi, balki u yoki bu darajada h al etib h am keldi. Hozirgi zamonda mutafakkirlar va olimlar Er sayyorasi miqyosida yagona sivilizatsiya qaror topayotganligi xususida tobora k o‘ prok gapirmoqdalar. Fan va amaliyotda bu g‘oyaning mustavkam urin olishi bilan «globalizatsiya» atamasi k o‘ llanila boshlandi. Globali zatsiya sotsiumning barcha sodalarini kamrab olgan. Sanoat ishlab chiqarishi anchagina jihatlardan transmilliy korporatsiyalar nazorati ostidadir. Barcha mamla katlar amalda yagona bozorga birlashgan desa bo‘ladi. Internet tufayli Sayyoraning istagan joyi tezda tur li soda yangiliklari bilan ta’minlanishi mumkin. Kurinadiki, insoniyat «umumiy uy», «umumiy taqdir» va, albatta, umumiy tashvishlarga h am ega bo‘ldi. Buni paykagan Arnold Toynbi «XX asrda yalpi ja h oi tari xi boshlandi», - degan edi.

Globalizatsiya ijobiy jihatlari bilan birga qator jiddiy muammo - larni h am tu g‘ dirdi. Ularning muayyan kismini «hozirgi davrning global muammolari» deb atash qabul qilingan. Jahon miqyosida yuz berayotgan global jarayonlar taxlili shuni ko‘rsatadiki, hozirgi vaqtda quyidagilar in son uchun dolzarb muammolar hisoblanadi: - Er yuzida yalpi tinchlikni saqlash, termoyadro urushining oldini olish va adolatli xalqaro iq tisodiy tartibot urnatish; - atrof-muhitni samarali muxrfaza qilish (ekologik muammo); - aholi soni va tarkibi bilan moddiy va ma’naviy qadriyatlar yaratilishi mutanosibligiga erishish (demografik muammo); - er yuzi aholisini zarur ozi q -ov q at va quvvat manbalari bilan ishonchli ta’minlash; - ochlik, kashshoklik va loloklikni tugatish uchun yuksak rivojlanish va ulardan keyinda qolgan mamlakatlar o‘rtasidagi keskin farqni bartaraf etish; - xavfli kasalliklarni tugatish; - inson ma’naviy muhiti sofligini ta’minlash (etikologiya muammosi) va boshkalar. Mazkur muammolarning xar biri u yoki bu darajada urganilgan. Biroq xamon oddiy mehnatkash insondan tor tib olimgacha, davlat va siyosat arbobidan tortib ruxoniy ulamogacha bu xaqla fikr yuritmoqda. Global jarayonlar xalqaro anjumanlarda muxokama ob’ekti bo‘lib qoldi. Davlatlar tuzgan shartnomalar va ular uyushgan turli tashkilotlar hujjatlarida bu narsa kayd qilinmoqda. Global muammolar barcha masla kd agi siyosiy gurux l ar va okimlar dasturida tegishli ravishda ifodalangan. Natijada ushbu muammolar atrofida turli-tuman g‘oyalar, qarashlar va siyosiy ta’limotlar kurashi davom etmoqda. Kelib chiqishi, mavjudligi va dal etilishi jihatlariga kura global muammolarni uch guruhga ajratish mumkin: Birinchisi – bu kishilar uyushgan jamiyatning tabiati, turli mintaqa - lar davlatlarining (masalan, SHarq - Fap6, Janub - SHimol, rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar) xilma-xil manfaatlari majmui bilan bog‘ langan,

boshqacha aytganda, baynal ijtimoiy jarayonlar, ijtimoiy o‘zaro munosabatlar tugdirgan muammolardir. Ikkinchi guruhga inson va u mansub bo‘lgan jamiyat tizimida yuzaga kelgan munosabatlarni ifodalaydigan muammolar k ira d i. Uchinchisi o‘ z ichiga «jamiyat - tabiat» tizimi doirasidagi munosabatlar tugdirgan muammolarni oladi. Global muammolarning bu guruhlari o‘zaro bir-biridan farq q ilsa-da, inson, uning hayot shart-sharoitlari va kelgusi rivoji jihatidan yaxlitlik, umumiylik kasb etadi. Ikkinchi umumiylik u yoki bu darajada hozirgi davrning bosh omili – fan- texnika taraqqiyoti bilan aloqadorlikda kurinadi. Fanda erishilgan kashfiyotlar tezda yangi texnologiyalar yaratishni ta’minlasa, uz navbatida texnika rivojlanishi h am fanda yangi o‘zgarish - larni sodir etishga jiddiy turtki bermoqda. Agar insoniyat yozuv ixtiro kilgunga kad a r taxminan 3 milli on yil ogzaki aloqa qilgan bo‘lsa, keyingi 5 ming yildagina kitob bosishni urgandi. Keyingi 500 yil ichida telefon, radio va televideniega ega bo‘ldi, an’anaviy eshituv-kuruv vositalaridan kompyuterlarga utish uchun atigi 50 yilcha vaqt kerak bo‘ldi. Bularning natijasi Ularok, erishilgan kashfiyotlarni kim qanday maqsadlarni k o‘ zlasa, o‘shalarga tatbik etilmoqda. Bu esa global muammolarning yanada utkir, dolzarb bo‘lib turishiga olib kelmoqda. Tinchlik va urush muammolarining baynal ijtimoiy mazmuni tobora oshmoqda. Tinchlik xalq l ar uchun beba ho ne’mat bo‘lganidek, urush h am insoniyatning butun tarixi davomida uning doimiy yo‘ldoshi bo‘lib keldi. YOzma yodgorliklarning guvoh l ik berishicha, so‘nggi 6 ming yil mo baynida Er sharida 15 mingdan ziyod urushlar sodir bo‘lgan. SHu davr ichida atigi 300 yilgina urush s iz kechgan. Amerikalik muallif R. Klarkning «Urush ilmi va tinchlik» kitobida keltirilishicha, 1820 - 1859 yillarda 92 ta urushda 800 ming (jami aholining 0,1 % ), 1860-1899 yillar da 106 ta uru sh da 4,6 million (0,4 %), 1900-1949 yillar da esa 117 ta uru sh shda 42,5 million (2,1 %) odam q irilib ketgan. Bizning davrimizda h am xalq l ar va mamlakatlar o‘ rta sidagi munosa - batlar tarkibi, xalqaro siyosat mexanizmi, urushlarga tayyorgarlik kuri sh mexanizmlari va