logo

YAshash muhitlari va ekologik omillar

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

3112.1728515625 KB
YAshash muhitlari va ekologik omillar
Reja:
1. Muhit va ekologik omillar
2. YOrug‘lik , harorat, suv va boshqa ekologik omillar
3. CHeklovchi omillar. Ekologik nisha tushunchasi Tayanch iboralar:  Organizm, muhit, yashash muhiti, adaptatsiya, ekologik omillar,
abiotik omillar, biotik omillar, antropogen omillar, evri- va steno- qo‘shimchalari,
yorug‘lik, harorat, namlik, poykiloterm, gomoyoterm.
Odatda   tabiiy   va   sun’iy   muxitlar   ajratiladi.   Tabiiiy   muxitni   suv,   kuyosh,
shamol, xavo, er, o‘simlik va xayvonot dunyosi kabi tabiiy omillar majmui tashkil
etadi.   Sun’iy   muxit   inson   tomonidan   yaratilgan   bo‘lib,   bunda   insonning   mexnat
maxsuli   yotadi.   Tabiiy   va   sun’iy   muxitlar   bir-biri   bilan   chambarchas   bo g‘ li q .
Ularning   bog’likligini   ekologik   muxit   tushunchasi   ifodalaydi.Tirik   organizmlar,
oziklanishi  va  yashashi  uchun  ishonchli   ximoyalangan  yashash  muxitini   kidiradi.
CHigirtka,   kapalak   va   shu   kabi   boshka   xasharotlar   ozik   ovkatini   va   yashashi
uchun inlarini kurishda o`simliklardan foydalanadi. Xashoratlardir o`z navbatida
ko`p   kushlarning   ozukasi   xisoblanadi.   Nobud   bo`lgan     o`simlik   va   xayvonlar
tuprok   uchun   manba   xisoblanadi.   Biotik   omillar   -   tirik   organizmlarning   o‘zaro
ta’sir   etishining   barcha   ko‘rinishlari   (masalan,   o‘simliklarning   xasharotlari
yordamida   changlanishi,   rakobat,   bir   organizm   tomonidan   ikkinchisini   iste’mol
kilish, parazitlik) va ularning tashki muxitga ta’siridan iborat. Biotik o‘zaro aloka
munosabatlar   murakkab   va   o‘ziga   xos   xususiyatlarga   ega   bo‘lib,   bevosita   va
bilvosita   bo‘lishi   mumkin.   Biotik   omillar   atrof   muxitning     asoslisidir.   Juda   k o‘ p
o‘ simliklar   va   xayvonlarning   o‘ sishi   va   yashashi   uchun   iklim   omillari   katta
axamiyatga ega. 
Tirik   organizmlarning   xayotiga   va   geografik   tarkalishiga   ta’sir   etuvchi
(ijobiy   yoki   salbiy)   shart-sharoitlar   ekologik   omil   deb   ataladi.   Ekologik   omillar
juda   xilma-xil,   ular   tabiati   va   tirik   organizmlarga   ta’sir   etishiga   ko‘ra   shartli
ravishda   3   ta   asosiy   guruxlarga   ajratiladi:   Abiotik   omillar   -   jonsiz   tabiatning
omillari   xisoblanib,   birinchi   navbatda,   iklim   omillari,   ya’ni   yorug’lik,   xarorat,
namlik   va   maxalliy   omillar   kiradi.   Abiotik   omillar-   jonsiz   degan   ma ’ nolarni
bildiradi.   Abiotik   omillar     xar   bir   tirik   organizmnind   yashashi   uchun   sharoit
yaratadi.   Masalan:   suv   abiotik  omilning   eng  asosiy   omil   ko`rsatgichlaridan   biri.
Abiotik omillardan b o‘ lgan xavo,   e rni   o‘ rab turgan   q obi g‘ idir. Iklim omillaridan, xamma   tirik     organizmlar   yashash   xayotida     yoru g‘ lik   muximdir.   Kuyosh   nuri
natijasida amalga oshiriladigan fotosintez, barcha tirik organizmlar uchun ozuka
zanjirida   energiya   manbaidir.   E r   sharidagi   organizmlarning     tarkalishi,
ko`payishi   va   boshka   xayot   jarayonlarini   belgilaydigan   omillardan   biri   xarorat
xisoblanadi.   Xarorat   0 S   dan   past   50 S   dan   yukori   b o‘lgan da   barcha   xayot
jarayonlari   t o‘x taydi   yoki   keskin   darajada   sekinlashib   koladi.   Masalan:   So v u q
h avo   (Anta r ktida),   issik   xarorat   (arab   saxrolari)   xukmron   b o‘ lgan   joylarda   tirik
organizmlar   o‘sha  muhitga   moslashib  yashaydi. Maxalliy omillarga relef,  tuprok
xususiyatlari,   sho‘rlanish,   o q im,   shamol,   radiatsiya   (nurlanish)   va   boshkalar
kiradi. Antropogen omillar - xozirgi  vaktda tabiatdagi eng kuchli omillardan biri
xisoblanadi.
*Peter Rillero, Dinah Zike  .  Ecology,  2005  (36-40 betlar)
YAshash muhiti deb  tabiatning bir —biriga ta’sir qiluvchi tirik mavjudotlar
bilan qoplangan qismiga aytiladi.
YAshash   sharoiti   hayot   uchun   kerakli   omillar   yig‘indisidan   iborat   bo‘lib,
bularsiz   organizmlar   yashay   olmaydi.   Muhit   elementlarining   turlar   moslashish
reaksiyasini chaqiruvchi faktorlari ekologik omillar deyiladi.
Organizmlar murakkab va o‘zgaruvchan dunyoda yashab, ular o‘z hayotini
asta — sekin shunga moslashtirib boradi.
Evolyusion   taraqqiyot   davomida   organizmlar   to‘rtta   asosiy   hayot   muhitini
o‘zlashtirgan.   Ulardan   birinchisi   —   suv   muhiti.   Hayot   suvda       paydo   bo‘lgan   va
tarqala   boshlagan.   Keyinchalik   tirik   organizmlar   er-havo   muhitini   egallagan.
Tuproq   alohida   hayot   muhiti   hisoblanadi.   Ha yotning   o‘ziga   xos   t o‘ rtinchi   mu hi ti
bu tirik organizm   tanasidir.
Organizmlarning   mu h itga   moslashuvi   adaptatsiya   deyiladi   (lotincha
"adaptatsio" — moslashuv).
Moslashuv tiriklikning asosiy   x ususiyatlaridan biri bo‘lib, mavjudotlarning
yashab  q olishi va ko‘payishini ta’minlaydi. SHaroitga   moslashuv   h ujayradan   t o rtib   h ar   xil   ekologik   sistema
faoliyatigacha bo‘lgan darajada vujudga keladi.
Ekologik omillarning  quyidagi guruhlari ajratiladi:  
1. A biotik omillar.
a)  iqlim omillari- yoru g‘ lik, harorat, namlik ;  
b)   edafik   omillar-   tuproq ning   mexani k   va   kimyoviy   tarkibi,   uning   fizik
xususiyatlari ;
v)  orografik  omillar —relef sharoitlari 
2. Biotik omillar-organizmlarning o‘zaro ta’sirlari
Har   bir   mavjudotga   boshqa   tirik   organizmlarning   ta’siri   bor,   o‘simlik,
hayvonlar   va   mikroorganizmlar   bilan   o‘zaro   aloqada   bo‘ladi.   Biotik   omillar
quyidagilarga   bo‘linadi:   fitogen   —   jamoadagi   o‘simliklarning   bir—biriga   ta’siri.
Bunga   o‘simliklarning   bevosita   mexanik,   simbiozlik,   parazitlik,   epifitlik   ta’siri
kiradi.   Bulardan   tashqari,   o‘simliklarning   bilvosita   ta’siri   (yashash   muhitini
o‘zgartirish  yo‘li   bilan)  ham  amalga   oshib  turadi,   masalan:  daraxtlarning  o‘tlarga
soya tushirishi va boshqalar
Zoogen   —   hayvonlarning       oziqlanishi,       payhon       qilishi       va   boshqa
mexanik     ta’sirlar,     changlatish,     meva     va     urug‘larning   tarqatilishi,   muhitga
ta’sir etishi kabi ta’sirlar. 
Mikrobogen   va   mikogen   —   mikroorganizmlar         va         zamburug‘larning
ta’siri.
3. Antropogen   omillar — inson faoliyati ta’siridir. Bunday omillar salbiy
yoki   ijobiy   bo‘lishi   mumkin.   Tirik   organizmlar   yashash   muhitining   antropogen
omillar   ta’sirida   o‘zgarishi,   o‘z   navbatida   ekosistemalardagi   bog‘lanishlarning
inqirozga   uchrashiga   olib   keladi.   Bunga   o‘rmonlarning   ko‘plab   kesilishi,
cho‘llarning o‘zlashtirish, yaylovlarda nazoratsiz mol boqilishi va boshqalar misol
bo‘ladi.   Tuproq,   suv   va   havoning,   sanoat   chiqindilari   va   zaharli   moddalar   bilan
zaharlanishi,   ba’zi   hollarda   antropogen   omillar   ta’sirida   butun   biotsenozlar
yo‘qolib ketishi ham mumkin. Organizmga  har bir omil ta’sir  etishining quyi  va
yuqori chegaralari bo‘ladi. Omilning qulay ta’sir etuvchi kuchi optimum zona deb ataladi. Har qanday ekologik omil ta’sirining optimum,   minimum   va maksimum
ko‘rsatkichlari   bo‘ladi.     Minimum   va   maksimum   chegaralari   kritik   nuqta   deb
qaraladi ( 6 -rasm) .
  Mu h it omillarining tirik organizmlarga ta’siri ( CHernova, 1995 )
Muhitning  biror  omiliga keng  doirada moslashgan  tur  nomiga   « evri »     old
qo‘shimchasini,   tor   doirada   moslashganlariga   esa   « steno »   old   qo‘shimchasi
qo‘shib   nomlanadi.   Organizmlarning   temperaturaga   moslashuvi   evriterm,
stenoterm,   namlikka   nisbatan   evrigidrid,   stenogidrid,   sho‘rlanishga   nisbatan
evrigalin,   stenogalin,   bosimga   nisbatan   evribat,   stenobat   ekologik   guruhlari
ajratiladi.
Ekologik   omillar   organizmning   turli   funksiyalariga   turlicha   ta’sir   etadi.
Sovu qq onli   hayvonlar   uchun   havo   temperaturasi ning     40—45°S   bo‘lishi   modda
almashinuvi jarayonini tezlashtiradi, ammo ularning faolligi, ya’ni harakatchanligi
susayadi. Bunday hayvonlar tinim  h olatiga  o‘ tadi.
Organizmlarning normal hayoti uchun ma’lum bir darajadagi sharoit talab
etiladi.   Agar   barcha   shart   —   sharoitlar   q ulay   bo‘lib,   ulardan   biri   etarli   mi q dorda
b o‘ lmasa,   cheklovchi   omil   deb   ataladi.   CHeklovchi   omil   organizmni   ushbu
sharoitda yashashi va yashay olmasligini belgilaydi. Organizmlarning   moslashuvi   turlichi   bo‘lishi   mumkin.   Morfologik
moslashishlarga   suv   muhitida   gidrobiontlarning   suv   q arshiligini   kesib   yurishiga
mo s  tana tuzulishi, shuningdek, plankton  o rganizmlarning suvda moslashgan  h olda
yashashi   kabilarni   o‘simliklar   dunyosida   esa   cho‘l   sharoitida   minimum   suv
sarflashga   moslashish   sifatida   barglarning   reduksiyalanishi   yoki   butunlay
b o‘ lmasligi,   ildizlarining   chuqur   kirib   borishi (7-rasm)
kabilarni ko‘rsatish mumkin. 
7-rasm.   YAnto q (A)   va   b o‘g‘ doy(B)   ildizining
moslashuvi.                                                                              
Fiziologik   moslanishlarga   hayvonlarda   ozu q a
tarkibiga k o‘ ra, ov q at   h azm   q ilish sistemasida fermentlarning
ma’lum   turlarining   uchrashi   yoki   cho‘lda   yashovchi
hayvonlarning   suvga   bo‘lgan   e h tiyojini   q ondirish   uchun
yo g‘ larning biokimyoviy oksidlanishidan foydalanishi kabilar
misol bo‘ladi. 
O‘simliklarning   o‘simliklarga   bevosita   ko‘rsatadigan   ta’siriga   q uyidagilar
kiradi:   parazitizm,   simbioz,   bir   o‘simliklarning   bosh q asiga   mexanik   ta’siri,
birining   ikkinchisini   si q ib   chi q arishi,   (lianalar   va   epifitlar   va   bosh qa lar).
Antropogen   omil   bu   insonlarning   tabiatga   ko‘rsatadigan   ta’siri.   U   salbiy   yoki
ijobiy   bo‘lishi   mumkin.   Ijobiy   ta’sirga,   biotsenozlar   h osil   q ilish,   daraxtlarni
ko‘paytirish   va   bosh q alar   kiradi.   Salbiy   ta’sirlarga   havo,   suv,   tuproqni
ifloslantirish,   o‘simliklar   jamoasining   degradatsiyaga   uchratilishi,   erlarning
eroziyaga uchrashi va bo shq alar kiradi.
YOrug‘lik, harorat, suv va boshqa   ekologik omil lar
YOrug‘lik   o‘simliklar   uchun   birinchidan   fotosintez   jarayonining   amalga
oshishida   asosiy   sharoitlardan   hisoblanadi,   ikkinchidan   u   transpiratsiyani,   ya’ni
bug‘lashishni   tezlashtiradi.   Uchinchidan,   o‘simliklarning   o‘sish   tezligini
sekinlashtiradigan   muhit   omili   hisoblanadi.   Lekin   bu   jarayonlar   har   doim   bir   xil
o‘tmaydi.   O‘simlik   rivojlanishi   fazasini   o‘tganda,   ma’lum   darajada,   yorug‘lik   va
qorong‘ulikni talab qiladi. Hayvonlar     uchun   yorug‘lik   yashil   o‘simliklar   singari   muhim   omillardan
hisoblanmaydi. CHunki bu geterotrof organizmlar o‘simliklar tomonidan yig‘ilgan
energiya   hisobiga   yashaydi.   Lekin   hayvonlar   hayotida,   quyosh   spektrining
yorug‘lik qismi muhim rol o‘ynaydi. YOrug‘lik sevar hayvonlar fotofillar deyiladi.
qorong‘ulikni sevar hayvonlar fotofoblar deyiladi.
YOrug‘likning   keng   diapozoniga   moslashgan   hayvonlar   evrifot   hayvonlar
deyiladi.
Harorat   ekologik  omili.   Harorat  asosiy  iqlim  omillaridan   biri   bo‘lib,  bu  hayotiy
jarayonlar   unga   bog‘liq.   Harorat   organizmlarga   bevosita   va   bilvosita   ta’sir
ko‘rsatadi. U, o‘simliklar va hayvonlar ta’sirida o‘zrapib turadi. 
Sayyoramizda organizmlar katta harorat diapazonida yashaydi. Ko‘p turlar
uchun 20 —30°S ekologik optimum hisoblanadi. Ko‘pchilik gidrobiontlar esa 35°S
dan baland haroratda yashay olmaydi. quru q likda yashovchi issiqsevar organizmlar
50°S haroratga  h am chidamlidirlar.
qis q ichba q alarning bir turi  45—48°S da yashaydi  va suv harorati  30°S ga
tushganda   esa   o‘ lib   qoladi.   Mollyuskalarning   ayrim   turlari   60°S   gacha   haroratga
chiday   oladi.   Bakteriyalarning   ayrim   turlari   70—90°S   haroratli   manbalarda
uchraydi,   sporalari   esa   120—   140°S   gacha   chidaydi.   Bu   hayotning   eng   baland
h arorat chegarasi hisoblanadi.
Temperaturaning   keng   diapozoniga   chidamli   turlar   —   evriterm   turlar,
temperaturaning tor diapazoniga chidamli turlar stenoterm turlar deyiladi.
Harorat o‘simlik va hayvonotning zonal tarqalishni belgilovchi omil bo‘lib
xizmat   q iladi.   X arakterli   tabiat   zonlari   biom   deyiladi.   Biomlarning   tarqalishi
geografik   va   vertikal   zonalar   b o‘ yicha   tarqalish   prinsipiga   b o‘ ysinadi.   Geografik
zonalar:   tundra,   o‘rmon,   dasht,   yarim   cho‘l,   cho‘l.   Vertikal   zonalar:   cho‘l,   adir,
to g‘ , yaylov.
Hayvonlar   temperatura   omiliga   moslashish   darajasiga   qarab   2   xilga
ajratiladi. 
1. Poykiloterm.
2. Gomoyoterm. Fizikaviy   termoregulyasiya,   hayvonlar   uchun   ekologik   tomondan
foydaliroq.   Bu   sutemizuvchi   hayvonlarda   tananing   yung   bilan   qoplanishi,
qushlarda pat bilan qoplanish, teri ostida yog‘ qatlamining bo‘lishi.
Temperatura   organizmlarning   tinim   holatidan   chi q ishi,   diapauzaga     o‘ tishi   yoki
migratsiyaga   ketishiga   sabab   bo‘ladi.   U   o‘simliklar   va   hayvonlardagi   hayot
formalariga ta’sir  qil adi.

YAshash muhitlari va ekologik omillar Reja: 1. Muhit va ekologik omillar 2. YOrug‘lik , harorat, suv va boshqa ekologik omillar 3. CHeklovchi omillar. Ekologik nisha tushunchasi

Tayanch iboralar: Organizm, muhit, yashash muhiti, adaptatsiya, ekologik omillar, abiotik omillar, biotik omillar, antropogen omillar, evri- va steno- qo‘shimchalari, yorug‘lik, harorat, namlik, poykiloterm, gomoyoterm. Odatda tabiiy va sun’iy muxitlar ajratiladi. Tabiiiy muxitni suv, kuyosh, shamol, xavo, er, o‘simlik va xayvonot dunyosi kabi tabiiy omillar majmui tashkil etadi. Sun’iy muxit inson tomonidan yaratilgan bo‘lib, bunda insonning mexnat maxsuli yotadi. Tabiiy va sun’iy muxitlar bir-biri bilan chambarchas bo g‘ li q . Ularning bog’likligini ekologik muxit tushunchasi ifodalaydi.Tirik organizmlar, oziklanishi va yashashi uchun ishonchli ximoyalangan yashash muxitini kidiradi. CHigirtka, kapalak va shu kabi boshka xasharotlar ozik ovkatini va yashashi uchun inlarini kurishda o`simliklardan foydalanadi. Xashoratlardir o`z navbatida ko`p kushlarning ozukasi xisoblanadi. Nobud bo`lgan o`simlik va xayvonlar tuprok uchun manba xisoblanadi. Biotik omillar - tirik organizmlarning o‘zaro ta’sir etishining barcha ko‘rinishlari (masalan, o‘simliklarning xasharotlari yordamida changlanishi, rakobat, bir organizm tomonidan ikkinchisini iste’mol kilish, parazitlik) va ularning tashki muxitga ta’siridan iborat. Biotik o‘zaro aloka munosabatlar murakkab va o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, bevosita va bilvosita bo‘lishi mumkin. Biotik omillar atrof muxitning asoslisidir. Juda k o‘ p o‘ simliklar va xayvonlarning o‘ sishi va yashashi uchun iklim omillari katta axamiyatga ega. Tirik organizmlarning xayotiga va geografik tarkalishiga ta’sir etuvchi (ijobiy yoki salbiy) shart-sharoitlar ekologik omil deb ataladi. Ekologik omillar juda xilma-xil, ular tabiati va tirik organizmlarga ta’sir etishiga ko‘ra shartli ravishda 3 ta asosiy guruxlarga ajratiladi: Abiotik omillar - jonsiz tabiatning omillari xisoblanib, birinchi navbatda, iklim omillari, ya’ni yorug’lik, xarorat, namlik va maxalliy omillar kiradi. Abiotik omillar- jonsiz degan ma ’ nolarni bildiradi. Abiotik omillar xar bir tirik organizmnind yashashi uchun sharoit yaratadi. Masalan: suv abiotik omilning eng asosiy omil ko`rsatgichlaridan biri. Abiotik omillardan b o‘ lgan xavo, e rni o‘ rab turgan q obi g‘ idir. Iklim omillaridan,

xamma tirik organizmlar yashash xayotida yoru g‘ lik muximdir. Kuyosh nuri natijasida amalga oshiriladigan fotosintez, barcha tirik organizmlar uchun ozuka zanjirida energiya manbaidir. E r sharidagi organizmlarning tarkalishi, ko`payishi va boshka xayot jarayonlarini belgilaydigan omillardan biri xarorat xisoblanadi. Xarorat 0 S dan past 50 S dan yukori b o‘lgan da barcha xayot jarayonlari t o‘x taydi yoki keskin darajada sekinlashib koladi. Masalan: So v u q h avo (Anta r ktida), issik xarorat (arab saxrolari) xukmron b o‘ lgan joylarda tirik organizmlar o‘sha muhitga moslashib yashaydi. Maxalliy omillarga relef, tuprok xususiyatlari, sho‘rlanish, o q im, shamol, radiatsiya (nurlanish) va boshkalar kiradi. Antropogen omillar - xozirgi vaktda tabiatdagi eng kuchli omillardan biri xisoblanadi. *Peter Rillero, Dinah Zike . Ecology, 2005 (36-40 betlar) YAshash muhiti deb tabiatning bir —biriga ta’sir qiluvchi tirik mavjudotlar bilan qoplangan qismiga aytiladi. YAshash sharoiti hayot uchun kerakli omillar yig‘indisidan iborat bo‘lib, bularsiz organizmlar yashay olmaydi. Muhit elementlarining turlar moslashish reaksiyasini chaqiruvchi faktorlari ekologik omillar deyiladi. Organizmlar murakkab va o‘zgaruvchan dunyoda yashab, ular o‘z hayotini asta — sekin shunga moslashtirib boradi. Evolyusion taraqqiyot davomida organizmlar to‘rtta asosiy hayot muhitini o‘zlashtirgan. Ulardan birinchisi — suv muhiti. Hayot suvda paydo bo‘lgan va tarqala boshlagan. Keyinchalik tirik organizmlar er-havo muhitini egallagan. Tuproq alohida hayot muhiti hisoblanadi. Ha yotning o‘ziga xos t o‘ rtinchi mu hi ti bu tirik organizm tanasidir. Organizmlarning mu h itga moslashuvi adaptatsiya deyiladi (lotincha "adaptatsio" — moslashuv). Moslashuv tiriklikning asosiy x ususiyatlaridan biri bo‘lib, mavjudotlarning yashab q olishi va ko‘payishini ta’minlaydi.

SHaroitga moslashuv h ujayradan t o rtib h ar xil ekologik sistema faoliyatigacha bo‘lgan darajada vujudga keladi. Ekologik omillarning quyidagi guruhlari ajratiladi: 1. A biotik omillar. a) iqlim omillari- yoru g‘ lik, harorat, namlik ; b) edafik omillar- tuproq ning mexani k va kimyoviy tarkibi, uning fizik xususiyatlari ; v) orografik omillar —relef sharoitlari 2. Biotik omillar-organizmlarning o‘zaro ta’sirlari Har bir mavjudotga boshqa tirik organizmlarning ta’siri bor, o‘simlik, hayvonlar va mikroorganizmlar bilan o‘zaro aloqada bo‘ladi. Biotik omillar quyidagilarga bo‘linadi: fitogen — jamoadagi o‘simliklarning bir—biriga ta’siri. Bunga o‘simliklarning bevosita mexanik, simbiozlik, parazitlik, epifitlik ta’siri kiradi. Bulardan tashqari, o‘simliklarning bilvosita ta’siri (yashash muhitini o‘zgartirish yo‘li bilan) ham amalga oshib turadi, masalan: daraxtlarning o‘tlarga soya tushirishi va boshqalar Zoogen — hayvonlarning oziqlanishi, payhon qilishi va boshqa mexanik ta’sirlar, changlatish, meva va urug‘larning tarqatilishi, muhitga ta’sir etishi kabi ta’sirlar. Mikrobogen va mikogen — mikroorganizmlar va zamburug‘larning ta’siri. 3. Antropogen omillar — inson faoliyati ta’siridir. Bunday omillar salbiy yoki ijobiy bo‘lishi mumkin. Tirik organizmlar yashash muhitining antropogen omillar ta’sirida o‘zgarishi, o‘z navbatida ekosistemalardagi bog‘lanishlarning inqirozga uchrashiga olib keladi. Bunga o‘rmonlarning ko‘plab kesilishi, cho‘llarning o‘zlashtirish, yaylovlarda nazoratsiz mol boqilishi va boshqalar misol bo‘ladi. Tuproq, suv va havoning, sanoat chiqindilari va zaharli moddalar bilan zaharlanishi, ba’zi hollarda antropogen omillar ta’sirida butun biotsenozlar yo‘qolib ketishi ham mumkin. Organizmga har bir omil ta’sir etishining quyi va yuqori chegaralari bo‘ladi. Omilning qulay ta’sir etuvchi kuchi optimum zona deb

ataladi. Har qanday ekologik omil ta’sirining optimum, minimum va maksimum ko‘rsatkichlari bo‘ladi. Minimum va maksimum chegaralari kritik nuqta deb qaraladi ( 6 -rasm) . Mu h it omillarining tirik organizmlarga ta’siri ( CHernova, 1995 ) Muhitning biror omiliga keng doirada moslashgan tur nomiga « evri » old qo‘shimchasini, tor doirada moslashganlariga esa « steno » old qo‘shimchasi qo‘shib nomlanadi. Organizmlarning temperaturaga moslashuvi evriterm, stenoterm, namlikka nisbatan evrigidrid, stenogidrid, sho‘rlanishga nisbatan evrigalin, stenogalin, bosimga nisbatan evribat, stenobat ekologik guruhlari ajratiladi. Ekologik omillar organizmning turli funksiyalariga turlicha ta’sir etadi. Sovu qq onli hayvonlar uchun havo temperaturasi ning 40—45°S bo‘lishi modda almashinuvi jarayonini tezlashtiradi, ammo ularning faolligi, ya’ni harakatchanligi susayadi. Bunday hayvonlar tinim h olatiga o‘ tadi. Organizmlarning normal hayoti uchun ma’lum bir darajadagi sharoit talab etiladi. Agar barcha shart — sharoitlar q ulay bo‘lib, ulardan biri etarli mi q dorda b o‘ lmasa, cheklovchi omil deb ataladi. CHeklovchi omil organizmni ushbu sharoitda yashashi va yashay olmasligini belgilaydi.