Ekologik omillar. Abiotik omillar
![Ekologik omillar . Abiotik
omillar](/data/documents/b48bf4d8-4d08-4ffd-8661-c703e3e15f28/page_1.png)
![REJA:
•
1 Ekologik omillarning umumiy ta‘rifi
•
2 Ekologik omillar tasnifi
•
3 Abiotik omillar
•
4 Biotik omillar
•
5 Ekologik chidamlilik va valentlik
•
6 Minimum qonuniyatlari
•
7 Tolerantlik qonuni](/data/documents/b48bf4d8-4d08-4ffd-8661-c703e3e15f28/page_2.png)
![•
Tayanch iboralar:
abiogenli, valentlik,
geterotroflar,
destruktsiya,
konservatsiya, sut
emizuvchilar, radikal
tadbirlar, steno,
termitlar, tolerantlik,
evri, epipe](/data/documents/b48bf4d8-4d08-4ffd-8661-c703e3e15f28/page_3.png)
![Ekologik omillarning umumiy ta‘rifi. Omillar
atamasi bilan muhit, atrofdagi organizm yoki
ularning jamoasini sharoit va elementlarining vaqt
va makonda dinamik xilma-xilligi tavsiflanadi.
Omil-jarayon yoki uning sharoitini, jarayonga
ta‘sir etuvchi harakat kuchini yoki qandaydir
jarayon yoki hodisaning mavjudlik shart-sharoitini
ifodalaydi. Ekologik omil – muhitning har qayday
elementi (yoki sharoiti) bo’lib, tirik organizmlarning
hech bo’lmaganda bir rivojlanish fazasiga bevosita
yoki bilvosita ta‘sir ko’rsatish qobiliyatiga ega.
Ekologik omilga nisbatan tirik organizmlar
moslashishiga harakat qiladi.](/data/documents/b48bf4d8-4d08-4ffd-8661-c703e3e15f28/page_4.png)
![](/data/documents/b48bf4d8-4d08-4ffd-8661-c703e3e15f28/page_5.png)
![Ekologik omillar tasnifi. Ekologik omillar
odatda jonsiz (abiotik) tabiat omillari, jonli
(biotik) tabiat omillari turkumga bo’linadi.
Muhitning ekologik omillarini batafsil tasniflash
I.N. Ponomaryova (1978) tomonidan taklif
etilgan. Bu taklif 1 jadvalda keltirilgan. Ba‘zi
mualliflar antropogen omillarni (ularning
muhimligi va o’ziga xosligidan kelib chiqib)
alohida turkumga ajratishadi. 1 – jadvalda
keltirilgan tasniflash biogeotsenozni ekotop va
biogeotsenozga hamda uning komponentlarini
tuzuvchilarga bo’lishga to’liq mos keladi.](/data/documents/b48bf4d8-4d08-4ffd-8661-c703e3e15f28/page_6.png)
![Abiotik omillar . Muhitning muhim (asosiy)
abiotik omillari iqlim (harorat, yorug’lik, havo,
bosim), tuproq, muhitning kimyoviy tarkibi va
tabiiy, oziq-ovqat resurslarining
mavjudligidir. Lekin aslida epitet g’oyatda
shartli ravishda «muhim» hisoblanadi,
shunday qilib, qayd etilgan abiotik omillar
shu ma‘noda teng huquqligi, hattoki ulardan
birontasi bo’lmasa tirik organizmlar uchun
halokat hisoblanadi (istisno tariqasida:
masalan, geterotrof - o’simliklar yorug’lik
bo’lmasa ham rivojlanadi).](/data/documents/b48bf4d8-4d08-4ffd-8661-c703e3e15f28/page_7.png)
![](/data/documents/b48bf4d8-4d08-4ffd-8661-c703e3e15f28/page_8.png)
![Ekologik omillar yig’indisi organizmlarning o’sishi,
rivojlanishi, yashab qolishi, organizmlarning
ko’payishiga sabab bo’ladi, ularning mavjudlik
sharoitini tavsiflaydi. Te rmofillar jumlasiga
haroratning yuqori shartli chegarasidan past
haroratda yashay olmaydigan va ko’paya
olmaydigan organizmlar kiradi (ko’pincha haroratning
shunday chegarasi 18-20 0
S qabul qilinadi). Kriofillar
jumlasiga (yoki termofoblar) teskari, faqat nisbatan
past haroratda (10 0
S baland bo’lmagan) yashash va
ko’payish qobiliyatiga ega bo’lgan organizmlar kiradi.
Mezoterm organizmlar o’rtacha qiymatdagi haroratli
omillarda yashay oladi. Mezotermlarga mo’tadil
kenglikdagi bir qancha turlar kiradi.](/data/documents/b48bf4d8-4d08-4ffd-8661-c703e3e15f28/page_9.png)
![•
Organizmlarning asosiy massasi aktiv
termoregulyatsiya faoliyatiga ega bo’lmaydi. Uning
aktivligi tashqi tomondan oladigan issiqlikka, tanasining
harorati esa atrof muhit haroratiga bog’liq. Ana
shunday organizmlar poykiloterm yoki ekzoterm deb
ataladi. Qushlar va ko’pincha sut emizuvchilar atrof -
muhitni o’rab turgan haroratga bog’liq bo’lmagan holda
doimiy haroratni ushlab turish qobiliyatiga ega
(biokimyoviy reaktsiyalarning issiqligi hisobiga. Ana
shunday organizmlar gomoyoterm (yoki) endoterm
nomlarini olgan. Abiogen omillarni chuqurroq
o’rganishga qiziquvchilar (Odum, 1986; Svetnik va
boshq. 1987; Dedyu, 1990 va boshqalar) monografiya
va ma‘lumotnomalar orqali tanishish mumkin.](/data/documents/b48bf4d8-4d08-4ffd-8661-c703e3e15f28/page_10.png)
![](/data/documents/b48bf4d8-4d08-4ffd-8661-c703e3e15f28/page_11.png)
![•
Biotik omillar. Bir organizm hayot
faoliyatining boshqalariga ta‘siri va ularni
o’rab turgan muhiti biotik omillar deyiladi
(sinonimlar: biogen, biologik, biotsenotik
omillar). Biotik omillarni antagonistik va
noantagonistik qismlarga bo’lish mumkin.
Antagonistik munosabatda ikki turdagi
organizmlar bir-birini yengadi (- -) , yoki
ulardan birortasi o’ziga ziyon yetkazmasdan
boshqasini yengadi (+ -). So’ngra shu yerda
«+» belgili ijobiy, « - » belgili salbiy o’zaro
aloqalari mavjud.](/data/documents/b48bf4d8-4d08-4ffd-8661-c703e3e15f28/page_12.png)
![•
Parazitizm bu har xil turdagi organizmlarning biotik
aloqalar shakli bo’lib, unda bulardan bittasi boshqasining
hisobiga, uning tanasi ichida (endoparazitizm) yoki
tashqarisida (ektoparazitizm) yashaydi. Parazit bilan
organizm egasi orasidagi aloqaning uzoq davom etishiga
bog’liq holda doimiy parazitizm yoki statsionar va
vaqtinchalik parazitizimlarga ajratiladi. Parazitizmning
mezoni uning o’ziga xosligi hisoblanib, ya‘ni evolyutsion
mexanizm moslashishi hisobiga kun kechiradi.
•
Guruhli fe‘l-atvorli tartibga solish turli yoshdagi alohida
turlarning kichigidan – kattasiga qarab oziqalarini hal qilishni
ifodalaydi. Turlarning evolyutsiyasida raqobatli munosabatlar
muhim ahamiyatga ega. Ikkita turning yashash sharoitlariga
bo’lgan talablari qanchalik o’xshash bo’lsa, raqobat
shunchalik kuchli bo’ladi va ertami yoki kechmi bitta tur
ikkinchisini siqib chiqaradi (G.F. Gauzening printsip ta‘rifi).](/data/documents/b48bf4d8-4d08-4ffd-8661-c703e3e15f28/page_13.png)
![](/data/documents/b48bf4d8-4d08-4ffd-8661-c703e3e15f28/page_14.png)
![•
Simbioz – bu o’zaro manfaatdorlik bo’lib, har xil
organizmlarning o’zaro munosabatlari emas.
Simbiontlar faqat o’simliklar, o’simliklar va hayvonlar
faqat hayvonlar bo’lishi mumkin. Simbiozlar oziq-
ovqat yoki trofik va himoyalanish simbiozlarga
ajratiladi. Oziq-ovqatga moslashgan simbiontlarga
termitlar va oddiy qilchalilar misol bo’lib, ular ichakda
yashaydi, termitlarning tsellyulozasini o’simlik
oziqasidagi o’tlar buzadi. Marjonli yig’indilar, chuchuk
suvdagi o’tlar bir hujayrali suv o’tlari jamoasidan
tashqil topadi. Biroq bunga o’xshash birikmalar bitta
organizmni boshqa bir organizm hisobiga
oziqlantirish maqsadida emas, balki himoya qilish
yoki mexaniq tayanch uchun hosil bo’ladi.](/data/documents/b48bf4d8-4d08-4ffd-8661-c703e3e15f28/page_15.png)
![](/data/documents/b48bf4d8-4d08-4ffd-8661-c703e3e15f28/page_16.png)
![•
Mutualizm – simbiozga yaqin bo’lib, har xil
turdagi organizmlarning yashashi va o’sishi
uchun zarur bo’lgan o’zaro manfaatdorlik
munosabatlaridir. Masalan: suv o’tlari va
zamburug’larning birikmasini ifodalovchi
lishayniklar yoki gulli o’simliklar va ularni
changlaydigan hashoratlar. Bunda ikkala turda
o’ziga xos bo’lgan moslashuvlar paydo bo’ladi.
•
Kommensalizm - har xil turdagi hayvonlarning
o’zaro munosabati bo’lib, bunda bularning
bittasi (kommensal) manfaatdorlik ko’radi,
boshqasi uchun esa bu muhim emas.](/data/documents/b48bf4d8-4d08-4ffd-8661-c703e3e15f28/page_17.png)
![](/data/documents/b48bf4d8-4d08-4ffd-8661-c703e3e15f28/page_18.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar
•
1. Abdullaev O., Toshmatov Z., Uzbekiston ekologiyasi
bugun va ertaga. T. Fan, 1992 y.
•
2. Rafikov A.A., Geoekologik muammolar. T.Ukituvchi,
1997, 112b.
•
3. Otaboev Sh., Nabiev M. Inson va biosfera.
T.Ukituvchi, 1995, 320 b.
•
4. Tuxtaev A.S. ekologiya. T.Ukituvchi, 1988, 192b.
•
5. Shodimetov Yu. Ijtimoiy ekologiyaga kirish.
T.Ukituvchi, 1994.
•
6. www.ziyonet.uz
•
7. www.nur.uz](/data/documents/b48bf4d8-4d08-4ffd-8661-c703e3e15f28/page_19.png)
Ekologik omillar . Abiotik omillar
REJA: • 1 Ekologik omillarning umumiy ta‘rifi • 2 Ekologik omillar tasnifi • 3 Abiotik omillar • 4 Biotik omillar • 5 Ekologik chidamlilik va valentlik • 6 Minimum qonuniyatlari • 7 Tolerantlik qonuni
• Tayanch iboralar: abiogenli, valentlik, geterotroflar, destruktsiya, konservatsiya, sut emizuvchilar, radikal tadbirlar, steno, termitlar, tolerantlik, evri, epipe
Ekologik omillarning umumiy ta‘rifi. Omillar atamasi bilan muhit, atrofdagi organizm yoki ularning jamoasini sharoit va elementlarining vaqt va makonda dinamik xilma-xilligi tavsiflanadi. Omil-jarayon yoki uning sharoitini, jarayonga ta‘sir etuvchi harakat kuchini yoki qandaydir jarayon yoki hodisaning mavjudlik shart-sharoitini ifodalaydi. Ekologik omil – muhitning har qayday elementi (yoki sharoiti) bo’lib, tirik organizmlarning hech bo’lmaganda bir rivojlanish fazasiga bevosita yoki bilvosita ta‘sir ko’rsatish qobiliyatiga ega. Ekologik omilga nisbatan tirik organizmlar moslashishiga harakat qiladi.