logo

Ekologik omillar. Abiotik omillar

Загружено в:

15.08.2023

Скачано:

0

Размер:

11008 KB
Ekologik omillar . Abiotik 
omillar  REJA:
•
1  Ekologik omillarning umumiy ta‘rifi
•
  2  Ekologik omillar tasnifi
•
  3  Abiotik omillar
•
  4  Biotik omillar
•
  5  Ekologik chidamlilik va valentlik
•
  6  Minimum qonuniyatlari
•
  7 Tolerantlik qonuni •
Tayanch iboralar: 
abiogenli, valentlik, 
geterotroflar, 
destruktsiya, 
konservatsiya, sut 
emizuvchilar, radikal 
tadbirlar, steno, 
termitlar, tolerantlik, 
evri, epipe Ekologik omillarning umumiy ta‘rifi.  Omillar 
atamasi bilan muhit, atrofdagi organizm yoki 
ularning jamoasini sharoit va elementlarining vaqt 
va makonda dinamik xilma-xilligi tavsiflanadi. 
Omil-jarayon yoki uning sharoitini, jarayonga 
ta‘sir etuvchi harakat kuchini yoki qandaydir 
jarayon yoki hodisaning mavjudlik shart-sharoitini 
ifodalaydi.   Ekologik omil – muhitning har qayday 
elementi (yoki sharoiti) bo’lib, tirik organizmlarning 
hech bo’lmaganda bir rivojlanish fazasiga bevosita 
yoki bilvosita ta‘sir ko’rsatish qobiliyatiga ega. 
Ekologik omilga nisbatan tirik organizmlar 
moslashishiga harakat qiladi.  Ekologik omillar tasnifi.  Ekologik omillar 
odatda jonsiz (abiotik) tabiat omillari, jonli 
(biotik) tabiat omillari turkumga bo’linadi. 
Muhitning ekologik omillarini batafsil tasniflash 
I.N. Ponomaryova (1978) tomonidan taklif 
etilgan. Bu taklif 1 jadvalda keltirilgan. Ba‘zi 
mualliflar antropogen omillarni (ularning 
muhimligi va o’ziga xosligidan kelib chiqib) 
alohida turkumga ajratishadi. 1 – jadvalda 
keltirilgan tasniflash biogeotsenozni ekotop va 
biogeotsenozga hamda uning komponentlarini 
tuzuvchilarga bo’lishga to’liq mos keladi. Abiotik omillar . Muhitning muhim (asosiy) 
abiotik omillari iqlim (harorat, yorug’lik, havo, 
bosim), tuproq, muhitning kimyoviy tarkibi va 
tabiiy, oziq-ovqat resurslarining 
mavjudligidir. Lekin aslida epitet g’oyatda 
shartli ravishda «muhim» hisoblanadi, 
shunday qilib, qayd etilgan abiotik omillar 
shu ma‘noda teng huquqligi, hattoki ulardan 
birontasi bo’lmasa tirik organizmlar uchun 
halokat hisoblanadi (istisno tariqasida: 
masalan, geterotrof - o’simliklar yorug’lik 
bo’lmasa ham rivojlanadi).  Ekologik omillar yig’indisi organizmlarning o’sishi, 
rivojlanishi, yashab qolishi, organizmlarning 
ko’payishiga sabab bo’ladi, ularning mavjudlik 
sharoitini tavsiflaydi. Te rmofillar jumlasiga 
haroratning yuqori shartli chegarasidan past 
haroratda  yashay olmaydigan va ko’paya 
olmaydigan organizmlar kiradi (ko’pincha haroratning 
shunday chegarasi 18-20 0
S qabul qilinadi). Kriofillar 
jumlasiga (yoki termofoblar) teskari, faqat nisbatan 
past haroratda (10 0
S baland bo’lmagan) yashash va 
ko’payish qobiliyatiga ega bo’lgan organizmlar kiradi. 
Mezoterm organizmlar o’rtacha qiymatdagi haroratli 
omillarda yashay oladi. Mezotermlarga mo’tadil 
kenglikdagi bir qancha turlar kiradi. •
Organizmlarning asosiy massasi aktiv 
termoregulyatsiya faoliyatiga ega bo’lmaydi. Uning 
aktivligi tashqi tomondan oladigan issiqlikka, tanasining 
harorati esa atrof muhit haroratiga bog’liq. Ana 
shunday organizmlar poykiloterm yoki ekzoterm deb 
ataladi. Qushlar va ko’pincha sut emizuvchilar atrof - 
muhitni o’rab turgan haroratga bog’liq bo’lmagan holda 
doimiy haroratni ushlab turish qobiliyatiga ega 
(biokimyoviy reaktsiyalarning issiqligi hisobiga. Ana 
shunday organizmlar  gomoyoterm (yoki) endoterm 
nomlarini olgan.   Abiogen omillarni chuqurroq 
o’rganishga qiziquvchilar (Odum, 1986; Svetnik va 
boshq. 1987; Dedyu, 1990 va boshqalar) monografiya 
va ma‘lumotnomalar orqali tanishish mumkin.   •
Biotik omillar.  Bir organizm hayot 
faoliyatining boshqalariga ta‘siri    va ularni 
o’rab turgan muhiti biotik omillar deyiladi 
(sinonimlar: biogen, biologik, biotsenotik 
omillar). Biotik omillarni antagonistik va 
noantagonistik qismlarga bo’lish mumkin. 
Antagonistik munosabatda ikki turdagi 
organizmlar bir-birini yengadi (- -) , yoki 
ulardan birortasi o’ziga ziyon yetkazmasdan 
boshqasini yengadi (+ -). So’ngra shu yerda 
«+» belgili ijobiy, « - » belgili salbiy o’zaro 
aloqalari mavjud. •
Parazitizm  bu har xil turdagi organizmlarning biotik 
aloqalar shakli bo’lib, unda bulardan bittasi boshqasining 
hisobiga, uning tanasi ichida (endoparazitizm) yoki 
tashqarisida (ektoparazitizm) yashaydi. Parazit bilan 
organizm egasi orasidagi aloqaning uzoq davom etishiga 
bog’liq holda doimiy parazitizm yoki statsionar va 
vaqtinchalik parazitizimlarga ajratiladi. Parazitizmning 
mezoni  uning o’ziga xosligi hisoblanib, ya‘ni evolyutsion 
mexanizm moslashishi hisobiga kun kechiradi.
•
Guruhli fe‘l-atvorli tartibga solish turli yoshdagi alohida 
turlarning kichigidan – kattasiga  qarab oziqalarini hal qilishni 
ifodalaydi. Turlarning evolyutsiyasida raqobatli munosabatlar 
muhim ahamiyatga ega. Ikkita turning yashash sharoitlariga 
bo’lgan talablari qanchalik o’xshash bo’lsa, raqobat 
shunchalik kuchli bo’ladi va ertami yoki kechmi bitta tur 
ikkinchisini siqib chiqaradi (G.F. Gauzening printsip ta‘rifi).  •
Simbioz – bu o’zaro manfaatdorlik bo’lib, har xil 
organizmlarning o’zaro munosabatlari emas. 
Simbiontlar faqat o’simliklar, o’simliklar va hayvonlar 
faqat hayvonlar bo’lishi mumkin. Simbiozlar oziq-
ovqat yoki trofik va himoyalanish  simbiozlarga 
ajratiladi. Oziq-ovqatga moslashgan simbiontlarga 
termitlar va oddiy qilchalilar misol bo’lib, ular ichakda 
yashaydi, termitlarning tsellyulozasini o’simlik 
oziqasidagi o’tlar buzadi. Marjonli yig’indilar, chuchuk 
suvdagi o’tlar bir hujayrali suv o’tlari jamoasidan 
tashqil topadi. Biroq bunga o’xshash birikmalar bitta 
organizmni boshqa bir organizm hisobiga 
oziqlantirish maqsadida emas, balki himoya qilish 
yoki mexaniq tayanch uchun hosil bo’ladi.  •
Mutualizm – simbiozga yaqin bo’lib, har xil 
turdagi organizmlarning yashashi va o’sishi 
uchun zarur bo’lgan o’zaro manfaatdorlik 
munosabatlaridir. Masalan: suv o’tlari va 
zamburug’larning birikmasini ifodalovchi 
lishayniklar yoki gulli o’simliklar va ularni 
changlaydigan hashoratlar. Bunda ikkala turda 
o’ziga xos bo’lgan moslashuvlar paydo bo’ladi.
•
Kommensalizm - har xil turdagi hayvonlarning 
o’zaro munosabati bo’lib, bunda  bularning 
bittasi (kommensal) manfaatdorlik ko’radi, 
boshqasi uchun esa bu muhim emas.  Foydalanilgan adabiyotlar 
•
1. Abdullaev O., Toshmatov Z., Uzbekiston ekologiyasi 
bugun va ertaga. T. Fan, 1992 y.
•
2. Rafikov A.A., Geoekologik muammolar. T.Ukituvchi, 
1997, 112b. 
•
3. Otaboev Sh., Nabiev M. Inson va biosfera. 
T.Ukituvchi, 1995, 320 b.
•
4. Tuxtaev A.S. ekologiya. T.Ukituvchi, 1988, 192b.
•
5. Shodimetov Yu. Ijtimoiy   ekologiyaga kirish. 
T.Ukituvchi, 1994.
•
6.  www.ziyonet.uz  
•
7.  www.nur.uz

Ekologik omillar . Abiotik omillar

REJA: • 1 Ekologik omillarning umumiy ta‘rifi • 2 Ekologik omillar tasnifi • 3 Abiotik omillar • 4 Biotik omillar • 5 Ekologik chidamlilik va valentlik • 6 Minimum qonuniyatlari • 7 Tolerantlik qonuni

• Tayanch iboralar: abiogenli, valentlik, geterotroflar, destruktsiya, konservatsiya, sut emizuvchilar, radikal tadbirlar, steno, termitlar, tolerantlik, evri, epipe

Ekologik omillarning umumiy ta‘rifi. Omillar atamasi bilan muhit, atrofdagi organizm yoki ularning jamoasini sharoit va elementlarining vaqt va makonda dinamik xilma-xilligi tavsiflanadi. Omil-jarayon yoki uning sharoitini, jarayonga ta‘sir etuvchi harakat kuchini yoki qandaydir jarayon yoki hodisaning mavjudlik shart-sharoitini ifodalaydi. Ekologik omil – muhitning har qayday elementi (yoki sharoiti) bo’lib, tirik organizmlarning hech bo’lmaganda bir rivojlanish fazasiga bevosita yoki bilvosita ta‘sir ko’rsatish qobiliyatiga ega. Ekologik omilga nisbatan tirik organizmlar moslashishiga harakat qiladi.