logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Общий
  4. YOQILG’I. YOQILG’I YONISH JARAYONI, KARBYURATOR VA DIZEL DVIGATELLARI UCHUN YOQILG’ILAR.

YOQILG’I. YOQILG’I YONISH JARAYONI, KARBYURATOR VA DIZEL DVIGATELLARI UCHUN YOQILG’ILAR.

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

438.0341796875 KB
Скачать
YOQILG’I. YOQILG’I YONISH JARAYONI, KARBYURATOR VA DIZEL DVIGATELLARI UCHUN YOQILG’ILAR. Reja : 1. Yoqilg’i va uning xossalari. 2. Yoqilg’i yonish jarayoni. 3. Karbyurator va dizel dvigatellari uchun yoqilg’ilar. 1 . Yoqilgi va uning xossalari. Asosiy tarkibiy qismi ugleroddan iborat yonuvchi moddaga yoqilg’i deyiladi. Kimyoviy reaksiyaning jadal borishi natijasida yoqilg’i o’zidan issiqlik chiqaradi. Yoqilg’iga quyidagi talablar quyiladi: yonish vaqtida ko’p miqdorda issiqlik chiqarish; yonish mahsulotida tabiatga zarar yetkazadigan moddalar miqdorining nam bo’lishi; tez va to’la yonishi; qazib olish arzon bo’lishi va qayta ishlash hamda transportda bir joydan ikkinchi joyga ko’chirishning oson bo’lishi. Yoqilg’i qazib olinishi yoki tayyorlanishiga ko’ra tabiiy va sun’iy bo’ladi. Tabiatda ishlatishga tayyor xolda mavjud bo’lgan yoqilg’ilar tabiiy yoqilg’ilar deyiladi. Qazib olinadigan toshko’mir, yonuvchi slanetslar, torf, neft, gaz, o’tin, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi chiqindilari tabiiy yoqilg’i hisoblanadi. Tabiatdagi yoqilg’ilarni yoki umuman moddalarni qayta ishlash na tijasida olinadigan yoqilg’ilar sun’iy yoqilg’ilar deyi ladi. Bo’larga koks, kukun holatigacha maydalangan qattiq yoqilg’i, briketlar, yog’och ko’miri, benzin, kero sin, solyar moyi, gazoyl, motor moyi, mazut, domna va koks batareyasi gazlari va tabiiy gazni qayta ishlashda olinadigan gazlar kiradi. Yoqilg’i qattiq, suyuq va gaz holatida bo’ladi. Qattiq yoqilg’iga toshko’mir, torf, yonuvchi slanyetslar, koks, yog’och ko’miri va sh. k. kiradi. Suyuq yoqilg’iga neft va neft mahsulotlari (benzin, kerosin, solyar va motor moylari, gazoyl, mazut, qozon qurilmasi) yoqilg’ilarini kiritish mumkin. Gaz yoqilg’isiga — koks va domna, generator, neftni qayta ishlash zavodlari gazlari, propan, atsetilen, toshko’mir qazib olishda olinadigan gazlar va sh. k. misol bo’la oladi. Yoqilg’i tarkibi organik va mineral moddalardan iborat bo’ladi. Organik moddalarga uglerod (S), vodo rod (N2), kislorod (S), azot (N2) va oltingugurt (S) kiradi. Bu kimyoviy elementlar va ular birikmalarining miqdori turli xil yoqilg’ida turlicha bo’ladi. Masalan, neft va uning mahsulotlari tarkibi asosay ug lerod va vodoroddan tashkil topgan. Yoqilg’ining agregat holatidan qat’i nazar, uning tarkibidagi uglerod va vodorod asosiy bo’lib, suyuq yoqilg’ida ularning miqdori 85—87%, qattiq yoqilg’ida esa 50—90% ni tashkil etadi. Kislorod elementining miqdori qattiq yoqilg’ida 6,5% gacha, suyuq yoqilg’ida esa 25% gacha yetadi. Gazdagi vodorod va uglerodning umumiy miqdori 0,3 dan 95% gacha. S va N 2 birikma holida, ya’ni metan (CN 4 ) gazi ko’rinishida ko’proq uchraydi. Yoqilg’ining tabiatda hosil bo’lish davrida uning tarkibiy qismidagi kimyoviy elementlar miqdori ham o’zgarib boradi. Ayrim kimyoviy elementlar miqdori kamaysa, ayrimlariniki ortadi. Xususan, yoqilg’i yonishining ortib borishi uning tarkibidagi uglerod miqdorining ko’payishiga olib keladi. Masalan, antratsit tarkibida 93% uglerod bo’lsa, yog’ochda 40% ni tashkil etadi. Yoqilg’ining tarkibiy qismi foiz (%) larda ifodalanadi, ya’ni uning ish, quruq, yonuvchi, organik qismlarini tashkil qilgan kimyoviy elementlar yig’indisi har bir holat uchun 100% deb qabo’l qilinadi: yoqilg’ining ish qismiС i + H i+ O i+ N i+ S i+ A i+ W i= 100 % (12.1) quruq massa qismi С q + H q+ O q+ N q+ S q+ A q= 100 % (12.2) yonuvchi massa qismi С yo + H yo + O yo + N yo + S yo = 100 % (12.3) organik qismi С o + H o+ O o+ N o0 = 100 % (12.4) Yoqilg’i tarkibida uglerod qancha ko’p bo’lsa, kislo rod shuncha kam bo’ladi va aksincha. Kislorod miqdorining yoqilg’i tarkibida ortishi uning issiqlik berishini pasaytiradi.Yoqilg’i tarkibidagi kimyoviy elementlarning reaksiyaga kirishi (yonishi) da har xil miqdordagi issiqlik ajraladi. Turli xil yoqilg’ining kimyoviy tarkibi turlicha bo’lishi mumkin (12.1 va 12.2- jadvallar). 12.1-jadval Qattiq va suyuq yoqilg’ining tarkibiy qismi Yoqilg’i turi Yoqilg’i tarkibidagi yonuvchi elementlar, % С yo H yo O yo SyoYog’och 50 6 43 0 Torf 53-62 5,2-6,2 32-37 0,1-0,3 Qo’ng’ir ko’mir 62-72 4,4-6,2 18-27 0,5-6,0 Toshko’mir 75-90 4,5-5,5 4-15 0,6-6,0 Antrasit 90-96 1,0-2,0 1-2 0,5-7,0 Neft 83-86 11-13 1-3 0,2-4,0 12.2-jadval Yonuvchi gazning tarkibiy qismi Gaz turi Quruq gaz hajmidagi modda miqdorilari, % Tabiiy (Buxoro) 94,9 - - 3,8 - 0,4 - 0,9 Koks gazi (tozalangan) 22,5 57,5 6,8 1,9 0,8 2,3 0,4 7,8 Domna gazi 0,3 2,7 28 - - 10,2 0,3 58,5 Suyultirilgan gaz 4 qolgani boshqa gazlar; propan 79%, etan 6% , vodorod, izobutan 11%. Kam miqdorda vodorod gazi suvni elektroliz qilish usuli bilan olinadi va ilmiy tadqiqot laboratoriyalarida qo’llaniladi. Tabiiy va sun’iy gaz yoqilg’i sifatida sanoatning turli tarmoqlarida, avtomobilda, aviatsiyada oxirgi, o’n yil mobaynida keng qo’llanilmoqda. Yoqilg’ining agregat holatidan qat’i nazar, hamma yoqilg’i bir xil issiqlik miqdorini ajratmaydi, Shuning uchun uning tarkibi yonuvchi vaballast (kul va namlik)dan iborat bo’ladi. Yoqilg’i to’la yonganda ajralib chiqadigan issiqlik miqdori turlicha bo’lganligidan, ularni bir-biridan farqlash maqsadida, yoqilg’ining yonish issiqligi tushunchasi kiritilgan. Ish yoqilg’isining birlik massasi to’la yonganda ajralgan issiqlik miqdori yonish. issiqligi deyiladi. Yonish issiqligining o’lchovi kJ/kg yoki kJ/m 3 . Yoqilg’ining yonishida ajraladigan issiqlik miqdori yuqori (qyu i ) va quyi (qq i) bo’ladi. Ish yoqilg’isining birlik massasi to’liq yonganda, uning tarkibidagi namlikning bug’lanishiga sarf bo’lgan issiqlik miqdori hisobga olinmaydigan yonish jarayonida, ajralib chiqqan issiqlik miqdori yuqori (qyu i ) issiqlik ajralish deyiladi. Yoqilg’ining bir lik massasi yonganda uning tarkibidagi namlik hamda vodorodning kislorod bilan reaksiyaga kirishishi jarayonida hosil bo’lgan namlik hisobga olingan holatda ajralgan issiqlik, miqdori suyi issiqlik ajralish deyiladi. Shuning uchun bu isrof e’tiborga olinganda hisoblar turri bo’ladi. Masalan, 1 kg vodorod kis lorod, bilan reaksiyaga kirishishi jarayonida 9 kg suv hosil bo’ladi. Tabiiyki, har qanday yonilg’i tarkibida va yonishni ta’minlash uchun kiritiladigan atmosfera havosida vodorod mavjud. Hosil bo’lgan bir kg suvni bug’lantirish uchun 24·10 2 kJ issiqlik miqdori sarflash kerak, 1 kg bug’ suyuqlikka aylanish jarayonida atrofga 2,5 MJ (t = 20°C) issiqlik chiqaradi. Demak, (qyu i ) bilan (qq i) orasidagi bog’lanishni quyidagicha ifodalash mumkin: (q yu i )= (qq i)+ 25 (9 H i+ W ) (12.5) Qattiq yoqilg’ilarning yonish issiqligi 10÷28MJ/kg oralig’ida bo’lib, uning tarkibidagi namlik va kul miqdorining, ya’ni ballast qismining ortishi bilan (qi.a i ) (ish yoqilg’isining issiqlik ajratishi) kamayib boradi. Suyuq yoqilg’ilarda qi.a i = 39 MJ /kg gacha bo’lsa, gazlarda uning qiymati 4÷88,5 MJ/m 3 ni tashkil etadi. Qattiq va suyuq yoqilg’ilarning issiqlik ajratishini D. I. Mendeleyevning emperik formulasi asosida etarli aniqlikda J/kg o’lchovida nazariy hisoblab topiladi:(qq i)= 338 C i+ 1025 H i− 108 ,5(O i− S i)− 25 W i (12.6) 25 W i+ 225 H i+ 25 W i= 338 C i+ 1250 H i− 108 ,5(O i− Si) (12.7) Gaz yoqilg’isi uchun (J/m3) qq i= 108 H 2+126 CO +234 H 2S+358 CH 4+638 C2H 8+ +1187 C4H 10+1461 C5H 12+591 C2H 4+860 C3H 6+1135 C 4H 8+ +1403 C 6H 6 (12.8) Shartli yoqilg’i sifatida issiqlik ajratishi qq i= 29 ,35 MJ/kg (7·10 3 kkal/kg) ga teng bo’lgan yoqilg’i qabul qilingan. Shartli yoqilg’i asosida boshqa yoqilg’ilardan iqtisodiy jihatdan foydalanish maqsadga muvofiqligi va ular sarfi aniqlanadi. 12.4.-jadval Yoqilg’ilarning qq i issiqlik ajratishi Yoqilg’i qq i ·10 -4 ,kJ/kg Yoqilg’i qq i · 10 -4 ,kJ/kg Yog’och 1,05-1,47 Neft 4,30-4,60 Torf 0,84-1,05 Mazut 4,0-4,55 Qo’ng’ir ko’mir 0,63-1,09 Kerosin 4,40-4,60 Toshko’mir 2,1-3,0 Benzin 4,40-4,70 Antrasit 2,70-3,10 Tabiiy gaz 2,70-3,80 Yonuvchi slanetslar 0,73-1,50 Neftning hamroh gazlari 4,20-7,10 Pista ko’mir 3,0-3,40 Koks gazi 1,50-2,10 Yarim koks 2,50-3,10 Domna gazi 0,36-0,41 Koks 2,80-3,10 Generator gazi 0,41-0,71 Suv gazi 1,05-1,17 2. Yoqilg’ining yonish jarayoni kechadigan qurilma o’txona deyiladi. Yonish jarayonining borishini ta’minlaydigan va boshqaradigan uskunalar majmui o’txona qurilmasi deyiladi. Konstruksiyasiga ko’ra o’txonada qattiq, suyuq va gaz yoqilg’ilari yoqiladi. Qattiq yoqilg’i tabiatda qanday paydo bo’lgan bo’lsa, shundayligicha, bo’laklab kukun xoliga keltirib yoqilishi mumkin. O‘txona qurilmalarini loyihalashda eng avval yoqilg’ining tejab yoqilishiga, yonish mahsulotidagi tutun va oksidlovchi havo oqimi yo’llarining to’g’ri tashkil qilinishiga hamda o’txonani ishga tushirish, ishlatish ishlarining mexanizatsiyalashganligiga va avtomatlashtirilishiga asosiy e’tibor qaratiladi. O’txonalar qatlamli, kamerali (mash’alali, uyurmali) turlarga bo’linadi. Qattiq yoqilg’ini, yoqish. Yonilg’ini qatlamli yoqish o’txonasining asosini panjarali cho’g’don tashkil etadi. Panjarali cho’g’don ustiga ma’lum qalinlikda qattiq yoqilg’i tekis joylashtiriladi va panjara ostidan at mosfera havosi oqimi tabiiy ravishda yoki majburiy yoqilg’i oralab o’tib turadi. Oksidlovchi gaz (atmosfe ra havosi) qattiq yoqilg’i bilan ta’sirlashib yonishni ta’minlaydi va hosil bo’lgan alanga hisobiga issiqlik energiyasi hamda yonish mahsulotlari xosil bo’ladi. Yonish mahsuloti bilan yoqilg’i zarralari atmosferaga uchib chiqib ketmasligi va to’liq yonishi hamda ko’proq issiqlik ajralishi uchun o’txonada hosil bo’lgan gaz oqimining kutarilish kuchi yoqilg’i bo’lakchasining og’irlik kuchidan kichik bo’lishi kerak. Yoqilg’i bo’lakchalarining o’lchami 20—30 mm dan kichik bo’lmasligi lozim (12.1-rasm, a). Panjarali chog’don yoqilg’ini tutib turibgina qolmasdan, yoqilg’iga havoni o’tkazish, kul va shlakni kulxona tomonga uzluksiz o’tkazib turish vazifasini ham bajaradi. Cho’g’dondagi hamma teshik va tirqishlarning ko’ndalang kesimlari yig’indisi panjaraning jonli kesimi deyiladi. Panjarali cho’g’dan o’lchamlari yoqilg’i turi va uning bo’laklarining katta-kichikligiga mos ra vishda tanlanadi. Cho’g’don, asosan cho’yan kuyib ishlanadi va yuzasi katta bo’lganda, u bir necha bo’lakdan tashkil topadi. 12.1-rasm. Yoqilg’ini yonish usullari: a) qatlamli; b) mash’alali; v) uyurmali; g) qaynovchi qatlamli. Mash’alali yonish. O’txonaning FIK ni orttirish va yoqilg’ining tulik^ yonishini ta’minlashda sattik. yokil-fh maxsus tegirmonlarda kukun x,olatiga keltiri-lib; xavo okimi bilan birgalikda o’txonaga uzatiladi. Bun-day yonish mash’alali yonish deyiladi (12.1-rasm, b). Mash’alali yoqishning asosiy afzalligi yoqilg’i isrofsiz yonadi va katta miqdorda issiqlik ajralib chiqadi. Gaz-havo oqimidagi zarralarning suyuqlik darajasi kichik bo’lganligidan mash’alali yoqish jadalligining chegaralanganligi hamda oqim o’zgarishi yonishga tez ta’sir e'tishi bu usulda yoqishning asosiy kamchiligi hisoblanadi. Uyurmali yoqish. O’txona bo’shlig’ida kuchli, uyurmali oqim hosil qilish usuli bilan yoqilg’i yoqilganda yoqilg’i zarralari uzoq vaqt o’txonada bo’ladi va to’liq yonadi (12.1-rasm v). Havo oqimi yoqilg’i zarralarini uyurma trayektoriyasi bo’ylab olib o’tadi va jadal yonishni ta’minlaydi. Yoqilg’i zarralarining o’lchami 3 —5 mm ni tashkil etsa ham o’txonada ular ancha muddat davomida uchib yurganligidan to’liq yonadi va katta miqdordagi issiqlikni ajratadi. Kul va shlak o’txona oxiridan uchib va oqib chiqadi. Changsimon holatga keltirilgan qattiq yoqilg’ilarni bu usullarda yoqishning o’ziga xos afzalliklari bor: a) past navli ko’mirni, ko’mir qazib olishda va uni boyitishdagi qoldiq chiqindilari katta quvvatli qozon qurilmalari o’txonalarida yoqish mumkin; b) ortiqcha havo koeffitsiyenti a h =1,2-1,25 qilib olinganda chala yonishda vujudga keladigan isroflar juda kam va o’txona samaradorligi iqtisodiy jihatdan yuqori bo’ladi; v) yonish jarayonini to’la mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish mumkin; 3. Ichki yonuv dvigatellarida (IYOD) yoqilg’i sifatida neftni qayta ishlash yo’li bilan olinadigan benzin, kerosin, solyar moyi hamda qayta ishlangan tabiiy gaz, hozircha laboratoriya sharoitlarida olinayotgan va tadqiqot qurilmalarida qo’llaniladigan vodorod gazidan foydalaniladi. Karbyuratorli ichki yonuv dvigatellarida, asosiy ben zin, ligroin va gaz; dizel ichki yonuv dvigatellarida gazoyl va solyar moyi; reaktiv dvigatellarda kerosin- gazoyl fraksiyalari ishlatiladi. Benzin (frans bnezine — xo’shbo’y modda) uglerod va vodorod birikmalaridan iborat bo’lib 30—205°C qaynaydi. Uning zichligi ρ = 700-800 kg/m3. Neftdan olinadigan A-66, A-72, A-76, AN-91, AI-92, AI-93, AI-98 karkali benzinlar karbyuratorli dvigatellarda qo’llaniladi. Aviatsiyada sifati yuqoriroq bo’lgan B400/130, B-95/130, B-31/115 markali yoqilg’i ishlatiladi. Benzining detonatsiyaga moyilligi uning muhim sifat ko’rsatkichlaridan hisoblanadi. Detonatsiya deb dvigatel silindrida yoqilg’ining portlash tarzida juda ham tez yonishiga aytiladi. Agar normal sharoitda ish aralashmasi 25 — 30 m/sek tezlik bilan yonsa, detonatsiyada u 2000 — 2500 m/sek da yonadi. Siqish darajasining oshishi dvigatel quvvati va tejamliligiga yaxshi ta’sir qilsa ham (buni keyinchalik termin f.i k. ( η ) tenglamasini chiqarishda ko’rsatamiz), uning kattaligi yoqilg’i tarkibiga kiruvchi uglevodorodlarning xossalari bilan aniqlanuvchi yoqilg’ning detonatsiyaga moyilligi bilan cheklanadi. Yoqilg’ining detonatsiya xususiyatining ko’rsatkichi oktan sonidir: oktan soni qancha ko’p bo’lsa, yoqilg’ining detonatsiyaga qarshiligi shuncha yuqori bo’ladi. Bir xil standart sharoitda tekshirilayotgan yoqilg’ining oktan sonini aniqlash uchun geptan aralashmasi (geptan—kuchli detonatsiyalanuvchi komponent—uning oktan soni 0 ga teng qilib olinadi) bilan izooktan (detonatsiyaga kamroq moyil uning oktan soni 100 hisoblanadi) aralashmasining detonatsiyaga moyilligini solishtiriladi. Ko’rsatilgan aralashmada (gektan- izooktan) izo-oktan hajmining detonatsiya xususiyati bo’yicha tekshirilayotgan yoqilg’iga teng bo’lgan protsent miqdori oktan soni hisoblanadi. Benzinning detonatsiyaga qarshilik ko’rsatish xususiyatini oshirish uchun ularga kam miqdorda (0,2 -0,3%) maxsus antidektonatorlar qo’shiladi. Ularning ichida eng ko’p tarqalgani etil suyuqligi [Pb (C 2 H 5 ) 4 ] Bunday benzinlar etillangan deb yuritiladi. Etil suyuqligi juda kuchli zarar hisoblangani uchun ularni ishlatishda juda ham ehtiyot bo’lish kerak. Oddiy benzinni etillangandan ajratish uchun ularni havo rangga yoki to’q-sariq, rangga bo’yaladi. Avtomobil dvigatellarida ko’pincha oktan soni 65 — 70 ga teng bo’lgan benzin ishlashladi, aviatsiyada esa undan ko’proq sonli ben zin ishlatiladi. Gazoyl (gaz va ingl. on — moy) dizel dvigateli yoqilg’isi 200—400°C da qaynaydi. Gazoyl qayta ishlansa yana ham yaxshiroq yoqilg’i olinishi mumkin. Solyar moyi. Neftni qayta ishlash jarayonida, uni haydash, fraksiyalarga ajratishda olinadigan dizel dvigatellarining yoqilg’isi. Qaynash temperaturasi 240 —400°C, qovushqoqligi 5—9 sst, 50°C da qotish tem peraturasi — 20°C, ochi havoda alangalanish tempera turasi 125°C dan yuqori. Kerosin (yunon. Keros — mum) — suyuq uglevodorodlar aralashmasi bo’lib, reaktiv va dizel dvigatella rining yoqilg’isi xisoblanadi. Kerosin neftni to’g’ri haydash yoki neft mahsulotlarini krekinglash yo’li bi lan olinadigan tiniq yoki sarg’ish-zangori tusdagi suyuqlik bo’lib, tez alangalanadi. Qaynash temperaturasi 180—320°C, zichligi ρ = 775—850 kg/m 3 . Ligroin (og’ir benzin) -neft yoki neft-gazni ishlashda hosil bo’ladigan kondensat fraksiyasi bo’lib, 120-240°C da ajratib olinadi va dizel dvigateli yoqilg’isi sifatida ishlatiladi. Ligroin rangsiz, tiniq yoki sarg’ish suyuqlik, zichligi ρ = 785—795 kg/m 3 . Dizel yoqilg’isi (gazoyl) ko’pincha yuqori siqish darajasiga ega bo’lgan ichki aralashmali tez harakatli dvigatellarda ishlatiladi. Bu holdagi yoqilg’ilarga quyiladigan talab karbyu rator bilan ishlatiladigan yoqilg’ilarga qaraganda birmuncha farq qiladi. Ichki aralashma hosil qiluvchi dvigatellarda yoqilg’ining bug’lanishi silindrning o’zida sodir bo’ladi, chunki silindrda havo 800 — 900° K temperaturagacha siqiladi. Shunnng uchun yoqilg’ining bug’lanishi juda ham jadal ravishda boradi. Biroq tez yurar dizellarda aralashma hosil qilish va yonish protsessiga ketadigan vaqt juda oz, bu esa maxsus og’ir fraksiyali yoqilg’idan foydalanilganda uning to’la yonishini yomonlashtiradi. Bu gruppa yoqilg’ilarning to’la yonishiga va qurum hosil qilishga moyilligini xarakterlash uchun maxsus asbobda havosiz yonayotgan yoqilg’idan hosil bo’ladigan koks miqdorini (og’irligiga nisbatan protsent hisobida) ko’rsatuvchi koks soni deb ataluvchi son xizmat qiladi. Dizel yoqilg’ilarida bu son 0,1—0,3 ga teng bo’lib, mazutda esa 0,5% gacha yetadi. Bunday yoqilg’ilar tarkibida og’ir uglevodorodlarning bo’lishi ularning qovushoqligini va sovish temperaturasini oshiradi. Dvi gatel silindriga yoqilg’i beruvchi yoqilg’i apparaturasining to’xtovsiz ishlashi uchun qovushoqligi kam yoqilg’i zarur bo’ladi. Shuning uchun qovushoqlik dizel yoqilg’isining muhim xarakteristikasidan biri xisoblanadi va u 20°C da 1,25—1,70°C chegaralarida bo’ladi. Siqish darajasi yuqori bo’lgan dvigatellarda detonatsiya bilan yonish bo’lishi mumkin emas, chunki silindrda havo siqiladi. Biroq yoqilg’ining ba’zi bir sortlari ishlatilganda va ayniqsa uni oldinroq sochilganda detonatsiyaga o’xshash hodisa yuz beradi. Dvigatelnnng ishlashi og’irlashib ba’zi detallari ishdan chiqadi. Dvigatelni bunday yoqilg’ida ishga tushirish odatda qiyinroq bo’ladi. Shuning bilan birga detonatsiyani og’irlashtiruvchi faktorlar ishning og’irlashishiga aks ta’sir etadi. Masalan, siqish darajasini oshirish detonatsiyani ko’paytiradi, ammo bunda ishning og’irlashishi kamayadi. Dizel yoqilg’ilarini ishga tushish xususiyatlarini, ishning og’irlashishini o’z-o’zidan alangalanishiga moyilligini baholash uchun ko’rsatkich setan soni xizmat qiladi. Setan soni qancha yuqori bo’lsa, bu hodisalar shuncha yaxshi bo’ladi. Setani sonini aniqlash uchun tekshirilayotgan yoqilg’ini o’z-o’zidan alangalanishi bo’yicha setan bilan C 16 H 34 (o’z-o’zidan alangalanish bo’yicha eng yaxshi xarakteristikaga ega; uning setan soni 100 hisoblanadi) alfametilnaftalin-C 11 H 10 (eng qiyin alangalanuvchi komponent; uning setan soni 0 olinadi) aralashmasi bilan solishtiriladi. Alfametilnaftalin aralashmasida setan hajmining o’z-o’zidan alangalanishi bo’yicha tekshirilayotgan yoqilg’iga teng protsent miqdori setan soni deb ataladi Yuqorida ko’rsatilgan muxim xarakteristikalardan tashqari hamma xil suyuq yoqilg’ilarning sifatini qator boshqa ko’rsatkichlari aniqlaydi: yoqilg’ida suv, kislota va ishqorlarning yo’qligi, mumkin qadar past sovish harorati, saqlaganda birdek qolishi, qurumni ko’paytiruvchi smola moddalari va boshqalar bo’lmasligi kerak. Keyingi paytlarda dvigatellarda yoqilg’i sifatida gazlar ko’proq ishlatilmoqda. Gazsimon yoqilg’ilarni ikki asosiy gruppaga bo’lish mumkin: tabiiy va sun’iy. Gazlardan foydalanish uchun tayyorlash usuli bo’yicha ularni saqilgan va suyultirilgan gazlarga bo’lish mumkin. Suyultirlgan gazlar, odatda 200 ata bosim ostida ballonlarda saqlanadi. Bu gruppa gazlarga tabiiy, shuningdek, sanoat gazlari koks, yonadigan gaz va ba’zi bir kreking-gazlar kiradi. Suyultirilgan gazlar nisbatan past bosimda (15—17 kG/sm 2 ) suyuq holatda ballonlarda saqlanadi. Suyultirilgan gazlarga dast-avval benzin ishlab chiqarish paytida olinadigan gazlar va sin tez gaz kiradi. Chunonchi, avtotransportda qo’llanadigan gazlar xar xil proporsiyadagi propan, butan, butilen, propilen, etan va etilen aralashmasidan iborat. Motor yoqilg’isi hisoblangan siqilgan gazlarni xarakterlovchi asosiy ko’rsatkichlar quyidagilar: issiqlik berishi, detonatsiyaga bardoshligi, alangalanish chegarasi, alangalanish temperaturasi, namligi, tozaligi, zararliligi. Hamma gazlar benzinga qaraganda ancha yuqori detanatsiya chidamligiga ega. Gazlarning oktan soni 90 va undan yuqori bo’lishi mumkin. Shu sababli ularni siqish darajasi yuqori bo’lgan dviga tellarda qo’llash mumkin. Turli xil yoqilg’ilarning tarkibiy qismi va ularning issiqlik chiqarish xususiyatlari turlicha (12.4-jadval). 12.4 – jadval Ayrim yoqilg’ilarning tarkibi va ularnnng issiqlik chiqarish xususiyatlariY oqilg’i nom i Og’irligi bo’yicha tarkibi Solishtirma og’irligi, H /m3 Issiqlik chiqarish xususiyati, kal/kg 15 0 C va 1 atm havoning nazariy sarfi, m 3 /kg H ,% H,% O ,N,% S,% Benzin 85,0 15,0 - - 0,70 10200 12,5 Kerosin 85,5 14,0 0,5 - 0,82 10300 12,5 Benzod 91,0 7,5 1,0 0,5 0,88 9600 11,1 Solyar moyi 85,5 12,2 1,5 0,8 0,82 10000 11,8 Spirt 52,0 13,0 35,0 - 0,80 6000 7,6 Surkov moylar . Ichki yonuv dvigatellari detallarning sirpanuvchi sirtlari orasidagi ishqalanishini kamaytirish uchun turli - tuman moylash materiallari ishlatiladi : Avtol , TAD -17, Litol -24, Filol -1, Texnik vazelin VTV -1 va h . k . FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. K.SH. Latipov «Gidravlika, gidromashinalar, gidroyuritmalar» // T. «O‘qituvchi» 1992. 2. A.Y u .Umarov «Gidravlika» // T. «O‘zbekiston» 2002. 3. Isyanov R.G., va boshqalar «Gidravlika va gidravlik mashinalar» // T. TDPU 2004. 4. K.SH. Latipov «Gidravlika va gidromashinalar» // T. : «O‘qituvchi» 19 86 . 5. J.Nurmatov. N.A.Halilov. O‘.Q.Tolipov. « Issiqlik texnikasi » // T. : «O‘qituvchi» 19 98 . 6. T.S.Xudoyberdiyev. « Issiqlik texnikasi asoslari » // T. : 2010 . 7. R.A.Zohidov. « Issiqlik texnikasi » // O‘zbekiston faylasuflar milliy jamiyati. 2010 . 8. R.V.Daminova, V.K.Muhamedsaidov. « Issiqlik texnikasi » fanidan didaktik materiallar // T. : TDPU. 2012 . 9. Б . Р . Андерс . «Контрольно-измерительные прибоl» //М.: Высшая школа. 1998 .

YOQILG’I. YOQILG’I YONISH JARAYONI, KARBYURATOR VA DIZEL DVIGATELLARI UCHUN YOQILG’ILAR. Reja : 1. Yoqilg’i va uning xossalari. 2. Yoqilg’i yonish jarayoni. 3. Karbyurator va dizel dvigatellari uchun yoqilg’ilar.

1 . Yoqilgi va uning xossalari. Asosiy tarkibiy qismi ugleroddan iborat yonuvchi moddaga yoqilg’i deyiladi. Kimyoviy reaksiyaning jadal borishi natijasida yoqilg’i o’zidan issiqlik chiqaradi. Yoqilg’iga quyidagi talablar quyiladi: yonish vaqtida ko’p miqdorda issiqlik chiqarish; yonish mahsulotida tabiatga zarar yetkazadigan moddalar miqdorining nam bo’lishi; tez va to’la yonishi; qazib olish arzon bo’lishi va qayta ishlash hamda transportda bir joydan ikkinchi joyga ko’chirishning oson bo’lishi. Yoqilg’i qazib olinishi yoki tayyorlanishiga ko’ra tabiiy va sun’iy bo’ladi. Tabiatda ishlatishga tayyor xolda mavjud bo’lgan yoqilg’ilar tabiiy yoqilg’ilar deyiladi. Qazib olinadigan toshko’mir, yonuvchi slanetslar, torf, neft, gaz, o’tin, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi chiqindilari tabiiy yoqilg’i hisoblanadi. Tabiatdagi yoqilg’ilarni yoki umuman moddalarni qayta ishlash na tijasida olinadigan yoqilg’ilar sun’iy yoqilg’ilar deyi ladi. Bo’larga koks, kukun holatigacha maydalangan qattiq yoqilg’i, briketlar, yog’och ko’miri, benzin, kero sin, solyar moyi, gazoyl, motor moyi, mazut, domna va koks batareyasi gazlari va tabiiy gazni qayta ishlashda olinadigan gazlar kiradi. Yoqilg’i qattiq, suyuq va gaz holatida bo’ladi. Qattiq yoqilg’iga toshko’mir, torf, yonuvchi slanyetslar, koks, yog’och ko’miri va sh. k. kiradi. Suyuq yoqilg’iga neft va neft mahsulotlari (benzin, kerosin, solyar va motor moylari, gazoyl, mazut, qozon qurilmasi) yoqilg’ilarini kiritish mumkin. Gaz yoqilg’isiga — koks va domna, generator, neftni qayta ishlash zavodlari gazlari, propan, atsetilen, toshko’mir qazib olishda olinadigan gazlar va sh. k. misol bo’la oladi. Yoqilg’i tarkibi organik va mineral moddalardan iborat bo’ladi. Organik moddalarga uglerod (S), vodo rod (N2), kislorod (S), azot (N2) va oltingugurt (S) kiradi. Bu kimyoviy elementlar va ular birikmalarining miqdori turli xil yoqilg’ida turlicha bo’ladi. Masalan, neft va uning mahsulotlari tarkibi asosay ug lerod va vodoroddan tashkil topgan. Yoqilg’ining agregat holatidan qat’i nazar, uning tarkibidagi uglerod va vodorod asosiy bo’lib, suyuq yoqilg’ida ularning miqdori 85—87%, qattiq yoqilg’ida esa 50—90% ni tashkil etadi. Kislorod elementining miqdori qattiq yoqilg’ida 6,5% gacha, suyuq yoqilg’ida esa 25% gacha yetadi.

Gazdagi vodorod va uglerodning umumiy miqdori 0,3 dan 95% gacha. S va N 2 birikma holida, ya’ni metan (CN 4 ) gazi ko’rinishida ko’proq uchraydi. Yoqilg’ining tabiatda hosil bo’lish davrida uning tarkibiy qismidagi kimyoviy elementlar miqdori ham o’zgarib boradi. Ayrim kimyoviy elementlar miqdori kamaysa, ayrimlariniki ortadi. Xususan, yoqilg’i yonishining ortib borishi uning tarkibidagi uglerod miqdorining ko’payishiga olib keladi. Masalan, antratsit tarkibida 93% uglerod bo’lsa, yog’ochda 40% ni tashkil etadi. Yoqilg’ining tarkibiy qismi foiz (%) larda ifodalanadi, ya’ni uning ish, quruq, yonuvchi, organik qismlarini tashkil qilgan kimyoviy elementlar yig’indisi har bir holat uchun 100% deb qabo’l qilinadi: yoqilg’ining ish qismiС i + H i+ O i+ N i+ S i+ A i+ W i= 100 % (12.1) quruq massa qismi С q + H q+ O q+ N q+ S q+ A q= 100 % (12.2) yonuvchi massa qismi С yo + H yo + O yo + N yo + S yo = 100 % (12.3) organik qismi С o + H o+ O o+ N o0 = 100 % (12.4) Yoqilg’i tarkibida uglerod qancha ko’p bo’lsa, kislo rod shuncha kam bo’ladi va aksincha. Kislorod miqdorining yoqilg’i tarkibida ortishi uning issiqlik berishini pasaytiradi.Yoqilg’i tarkibidagi kimyoviy elementlarning reaksiyaga kirishi (yonishi) da har xil miqdordagi issiqlik ajraladi. Turli xil yoqilg’ining kimyoviy tarkibi turlicha bo’lishi mumkin (12.1 va 12.2- jadvallar). 12.1-jadval Qattiq va suyuq yoqilg’ining tarkibiy qismi Yoqilg’i turi Yoqilg’i tarkibidagi yonuvchi elementlar, %

С yo H yo O yo SyoYog’och 50 6 43 0 Torf 53-62 5,2-6,2 32-37 0,1-0,3 Qo’ng’ir ko’mir 62-72 4,4-6,2 18-27 0,5-6,0 Toshko’mir 75-90 4,5-5,5 4-15 0,6-6,0 Antrasit 90-96 1,0-2,0 1-2 0,5-7,0 Neft 83-86 11-13 1-3 0,2-4,0 12.2-jadval Yonuvchi gazning tarkibiy qismi Gaz turi Quruq gaz hajmidagi modda miqdorilari, % Tabiiy (Buxoro) 94,9 - - 3,8 - 0,4 - 0,9 Koks gazi (tozalangan) 22,5 57,5 6,8 1,9 0,8 2,3 0,4 7,8 Domna gazi 0,3 2,7 28 - - 10,2 0,3 58,5 Suyultirilgan gaz 4 qolgani boshqa gazlar; propan 79%, etan 6% , vodorod, izobutan 11%. Kam miqdorda vodorod gazi suvni elektroliz qilish usuli bilan olinadi va ilmiy tadqiqot laboratoriyalarida qo’llaniladi. Tabiiy va sun’iy gaz yoqilg’i sifatida sanoatning turli tarmoqlarida, avtomobilda, aviatsiyada oxirgi, o’n yil mobaynida keng qo’llanilmoqda. Yoqilg’ining agregat holatidan qat’i nazar, hamma yoqilg’i bir xil issiqlik miqdorini ajratmaydi, Shuning uchun uning tarkibi yonuvchi vaballast (kul va namlik)dan iborat bo’ladi.

Yoqilg’i to’la yonganda ajralib chiqadigan issiqlik miqdori turlicha bo’lganligidan, ularni bir-biridan farqlash maqsadida, yoqilg’ining yonish issiqligi tushunchasi kiritilgan. Ish yoqilg’isining birlik massasi to’la yonganda ajralgan issiqlik miqdori yonish. issiqligi deyiladi. Yonish issiqligining o’lchovi kJ/kg yoki kJ/m 3 . Yoqilg’ining yonishida ajraladigan issiqlik miqdori yuqori (qyu i ) va quyi (qq i) bo’ladi. Ish yoqilg’isining birlik massasi to’liq yonganda, uning tarkibidagi namlikning bug’lanishiga sarf bo’lgan issiqlik miqdori hisobga olinmaydigan yonish jarayonida, ajralib chiqqan issiqlik miqdori yuqori (qyu i ) issiqlik ajralish deyiladi. Yoqilg’ining bir lik massasi yonganda uning tarkibidagi namlik hamda vodorodning kislorod bilan reaksiyaga kirishishi jarayonida hosil bo’lgan namlik hisobga olingan holatda ajralgan issiqlik, miqdori suyi issiqlik ajralish deyiladi. Shuning uchun bu isrof e’tiborga olinganda hisoblar turri bo’ladi. Masalan, 1 kg vodorod kis lorod, bilan reaksiyaga kirishishi jarayonida 9 kg suv hosil bo’ladi. Tabiiyki, har qanday yonilg’i tarkibida va yonishni ta’minlash uchun kiritiladigan atmosfera havosida vodorod mavjud. Hosil bo’lgan bir kg suvni bug’lantirish uchun 24·10 2 kJ issiqlik miqdori sarflash kerak, 1 kg bug’ suyuqlikka aylanish jarayonida atrofga 2,5 MJ (t = 20°C) issiqlik chiqaradi. Demak, (qyu i ) bilan (qq i) orasidagi bog’lanishni quyidagicha ifodalash mumkin: (q yu i )= (qq i)+ 25 (9 H i+ W ) (12.5) Qattiq yoqilg’ilarning yonish issiqligi 10÷28MJ/kg oralig’ida bo’lib, uning tarkibidagi namlik va kul miqdorining, ya’ni ballast qismining ortishi bilan (qi.a i ) (ish yoqilg’isining issiqlik ajratishi) kamayib boradi. Suyuq yoqilg’ilarda qi.a i = 39 MJ /kg gacha bo’lsa, gazlarda uning qiymati 4÷88,5 MJ/m 3 ni tashkil etadi.

Похожие

YADRO YOQILG’ISINING ASOSIY YONISH BOSQICHLARI. OCHIQ YADRO YOQILG’I SIKLI. YONISH YADRO YOQILG’I SIKLI. TABIIY YADRO MATERIALLARINI QAZIB OLISH
ICHKI YONUV DVIGATELLARI. EFFEKLI VA INDIKATOR QUVVATLAR.
Qo’shilgan qiymat va aksiz solig’i
BUG‘, GAZ TURBINALARI VA REAKTIV DVIGATELLAR.
O‘zgaruvchan massali jismning harakati