logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Общий
  4. Yuklamalar statistikasi

Yuklamalar statistikasi

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

46.5439453125 KB
Скачать
Mavzu:Yuklamalar stilistikasi Reja: Kirish.Yuklamalar va ularning o‘rganilish tarixidan. I.Yuklamalarning semantik-stilistik xususiyatlari. 1.1Yuklamalarning tasnifi va nutqdagi vazifasi. 1. 2 Yuklamalar umumiy grammatik ma’nosining nutqiy voqelanishi . 1. 3 Yuklamalarning grammatik,semantik va stilistik tabiati. 1.4Yuklamalar sinonimiyasi. II.O‘zbek tilida yuklamalar prezuppozitsiyasi. 2.1Presuppozitsiya haqida ma’lumot. 2.2 Ham yuklamasi presuppozitsiyasi. 2.3 Yana yuklamasi presuppozitsiyasi . Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati. Yuklamalar va ularning o‘rganilish tarixidan Yuklamalar gap yoki uning alohida bo‘laklariga har-xil emotsional- ekspressiv mazmun berish uchun qo‘llaniladi. Ularning matndagi vazifasi so‘zlovchining matn mazmuniga nisbatan munosabatini bildirish, e’tiborni tortishdan iboratdir. Aytish mumkinki, o‘zbek tilshunosligida yuklamalarning o‘rganilishiga oid ko‘plab ma’lumotlar mavjud. Yuklamalar ham tilshunoslarning doimiy e’tiborida bo‘lgan grammatik vosita bo‘lib, bu boradagi tadqiqotlar davom etmoqda.Yuklamalar tadqiqi yuzasidan dissertatsiyalar himoya qilingan , qator maqolalar e’lon qilingan. Bu boradagi faktik ma’lumotlar A.Pardayevning «Til tizimida yordamchi so‘zlar» monografiyasida keng va batafsil tahlil qilingan. 1 Quyida o‘zbek tilshunosligida yuklamalarning diaxron va sinxron aspekta o‘rganilishiga e’tibor qaratamiz. Yuklamalar tilimizda tarixan qo‘llanishda bo‘lgan vositalar hisoblanadi.Masalan, S.Mutallibov «Devonu lug‘otit turk»da uchrovchi yuklamalar ikki xil bo‘lganini aytgan: 1. Ilgaridan tilda yuklama vazifasida qo‘llanib kelayotgan yuklamalar -chi, gina, -o‘q kabi, 2. Ilgari biror mustaqil so‘z turi bo‘lgani holda,so‘ng yuklama funksiyasiga ko‘chganlar: yolg‘iz, ilal kabi. Eski o‘zbek tilida qo‘llangan yuklamalar haqida, aniqrog‘i XIII-XIV asrlarga oid yozma yodgorliklarda uchrovchi yuklamalar haqida qimmatli ma’lumot bergan olima – A.Ibrohimovadir. U bu davrdagi yuklamalarni ikki guruhga ajratadi: 1) affiks ko‘rinishida bo‘lgan sof yuklamalar; 2) mustaqil so‘z shakliga ega bo‘lgan funksiyadosh yuklamalar. A.Ibrohimova sof yuklamalar sifatida –mu//-mi, -qi:na/-kina//-g‘i:na/-gina, -oq/ kℴ yuklamalarini ko‘rsatadi. 2 Olima XIII-XIV asrlardagi turkiy yozma yodnomalarda qo‘llanilgan ma (bu so‘z asli bog‘lovchi), emə (bog‘lovchi), ush (olmosh), taqi/daqi/dahi (bog‘lovchi) kabi funksional yuklamalarni ko‘rsatadi. Bundan tashqari, magar, 1 Пардаев А.Б. Тил тизимида ёрдамчи сўзлар. – Самарқанд: СамДУ нашри, 2011. 117-134-бетлар 2 XIII – XIV асрлар туркий адабий ёдгорликлар тили (Морфология). – Т.: Фан, 1986. 264-267-б. kashke, illa, hatta, bale, axir, bas, ham, alqissa, almaqsud, filjumla kabi fors-tojik va arab tillaridan o‘zlashgan yuklamalarni ham tahlil qilgan. 3 «Yuklamalar - deb yozadi J.Hamdamov, - turkiy tillarda, jumladan, o‘zbek tilida boshqa turkumlardagi so‘zlarga nisbatan keyinroq (lekin bog‘lovchilardan oldinroq) paydo bo‘lgan grammatik kategoriya bo‘lib, ular modal so‘zlar bilan qo‘shimchalar orasidagi joyni egallaydi. Yuklamalarning ko‘pchiligi ot, fe’l, olmosh, ravish kabi mustaqil ma’noli so‘zlardan kelib chiqqan deb hisoblaydi. Binobarin, eng qadimgi turkiy tilda grammatik jihatdan rasmiylashgan, alohida turkum bo‘lib ajralib chiqqan yuklamalar yo‘q edi. Ba’zi ot va fe’llar yuklama vazifasini ham bajarar edi. Turkiy tillar taraqqiyotining qadimgi turk va o‘rta turk davrlariga kelib yuklamalar alohida so‘z turkumi sifatida ajralib chiqa boshladi. Ularning asosiy qismi turkiy tillarning o‘z ichki imkoniyatlari hisobidan, boshqa bir qismi o‘zlashma yuklamalar hisobidan boyib bordi» J.Hamdamov o‘zbek tilida tarixan ishlatilib kelgan yuklamalarni qo‘llanish o‘rniga ko‘ra ikki guruhga: postpozitiv yuklamalar va prepozitiv yuklamalarga bo‘lgan. 1.Postpozitiv yuklamalar: 1) affiks-yuklamalar –mu//-mi, -g‘i:na/-ginə/- qi:na/-kinə, -oq/0k, -chu/chү, -chi/chү, -la/lə; 2) so‘z yuklamalar -ma, eme, taqы/daqы, ham biriktiruvchi bog‘lovchilari, ush olmoshi kabi funksional yuklamalar. 2. So‘z yoki gapning oldidan keladigan prepozitiv yuklamalar mustaqil, alohida so‘z shakliga ega bo‘lib, ular turkiy tillarga tegishli bo‘lmay, arab, fors tillaridan o‘zlashtirilgan so‘zlardir. Bular quyidagilar: bəlki(m), hattā,göyā/göyāki, məgər, kāshki, hamānā, shāyad / shāyad kim, āxir, illā, bas, balə,erkən / erkin / ekən, ermish / emish, kerək, alqissa kabilar. I.Yuklamalarning semantik-stilistik xususiyatlari. 1.1. Yuklamalar tasnifi va nutqdagi vazifasi Hozirgi o‘zbek adabiy tilidagi yuklamalarni Sh.Shoabdurahmonov maxsus tadqiq etgan. O.Bozorov «O‘zbek tilida yuklamalarning semantik-funksional xususiyatlari» nomli nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan. 4 O.Bozorov ushbu nomzodlik dissertatsiyasida yuklamalar sirasiga quyidagilarni kiritadi: -ki, -da, -u(- 3 XIII – XIV асрлар туркий адабий ёдгорликлар тили. 268-271-б 4 Базаров О. Частицы в узбекском языке: Автореф. дис. ... канд. филол. наук. - М., 1983. – с. 7–8 yu), ham, -ku, -mi, -chi, -a(-ya), balki, emas(mas), faqat, esa, bo‘lsa,na...na, tugul, negaki, sababki, nega desang, bo‘lmasa, yo‘qsa, aksincha, -oq(-yoq), -gina, -dir, - gin, -in, -cha, qip-, yop-, (yap-), kap-, xolos, naq, ayni, qoq, zora,shoyad, koshki, koshki edi (koshkiydi), qani endi, qani edi (qaniydi), ishqilib, hatto,aqalli (loaqal), nahot, nahotki, oxir, yana, tag‘in, to, agar, mabodo, basharti,bordi-yu, garchand, garchi, go‘yo, xuddi, bamisoli, albatta, baribir, demak, xullas,aytmoqchi, aytganday, aytgandek, ayniqsa, xususan, atigi, nihoyati, avvalo, avvali,avvalambor, hech, sira, aslo, mutlaqo, zinhor, juda, eng, g‘oyat, nihoyatda, o‘lgur,tushgur, tushmagur, qurgur, bo‘lgani, bo‘ladimi, bo‘lsa ham, boringki, qo‘yingki,qo‘ying-chi, kel (ke), keling, kelinglar, kelib-kelib, deyman, degin, deng, aytginaytgin, bildingmi, bilasizmi, yolg‘iz, naq, yaxshisi, bir, birinchidan, ikkinchidan, kimsan, mana, ana, bu, shu, nima, qani, o‘zi, qanday, -e(e), -ay, -ey, ha, xayriyat, xayriyatki, xo‘sh, asli (aslida), afsus (afsuski), taajjub (taajjubki), bor, yo‘q, bormi, bor-yo‘g‘i, tim, liq, lim, g‘irt, qir, shir, g‘arq, jiqqa. Bu borada yana Z.Isoqov ham tadqiqot olib borgan. U «O‘zbek tilida so‘z turkumlarining o‘zaro munosabati va unda yuklamalarning o‘rni» mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan. U yuklamalar sirasiga -ki, -ku, -da, -u(- yu), ham, -mi, -chi, -a(-ya), faqat, na... na, tugul, -oq(-yoq), -gina, -dir, -gin,qoq, aqalli, nahot, nahotki, agar, mabodo, basharti, atigi, nihoyati, tim, liq, lim,g‘irt, g‘arq, jiqqa, -jon, -oy, -xon, -bek, -poshsho, - bonu, xuddi, naq, naqadar kabilarni kiritib, quyidagi semantik guruhlarga ajratadi: 1) kuchaytiruv-ta’kidyuklamalari: - ki, -da, -u(-yu), -a(-ya), aqalli, ham, -ku, naqadar, atigi, nihoyati,tim, liq, lim, g‘irt, g‘arq, jiqqa; 2) ayiruv yuklamalari: faqat, -gina; 3) taajjub yuklamalari: nahot, nahotki; 4) shart yuklamalari: agar, mabodo, basharti; 5)sub’ektiv baho yuklamalari: -jon, -oy, -xon, -bek, -poshsho, -gin; 6) inkor yuklamasi: na... na, tugul; 7) so‘roq yuklamalari: -chi, -mi; 8) aniqlov yuklamalari: xuddi, naq, qoq; 9) gumon yuklamasi: -dir. 5 Olim yana «O‘zbek tilining izohli lug‘ati»da (1981) yuklama sifatida berilib, boshqa ilmiy manbaalarda uchramagan e, xo‘sh, ha, ey, bu, bor-yo‘g‘i, ana, oriy, tugul, aksincha, xolos, yana, tag‘in, zora,zoraiki kabi 5 Исоқов З.С. Ўзбек тилида сўз туркумларининг ўзаро муносабати ва унда юкламаларнинг ўрни: Филол. фан. номз. …дис.автореф. – Фарғона, 2005. 14-б. yuklamalarni sanaydi va lug‘atdagi o‘z, qani, shu, mana, kimsan, bir,ayni, aqalli, qoq kabi so‘zlarni yuklamalik xususiyatlarini tahlil qiladi. Sh.Shahobiddinova -jon, -xon, -oy, -cha, -chak-(a)loq, -choq kabilarni yuklamalar qatoriga qo‘shish mumkinligini aytgan. Yuklamalar rus tilshunosligida ham batafsil o‘rtanilgan. Bu borada T.M.Nikolaevaning yuklamalar tadriji borasidagi monografiyasidan keng ma’lumot olish mumkin. Bu so‘zlar xususida M.Lomonosov ham to‘xtalib o‘tgan. A.Shaxmatov yuklamalarni sintaktik ob’ektda o‘rganish tarafdori bo‘lgan. V.Vinogradov yuklamalarni ekspressiv–stilistik funksiyalariga alohida urg‘u bergan. U yuklamalar qatoriga yana bog‘lovchilarni, predloglarni ham so‘zlarni kiritgan. F.F.Fortunatov ham yuklamalarning sintaktik xususiyatiga alohida e’tibor qaratgan. Rus tilshunosligida asosan yuklamalar bahsida A.Shaxmatov va F.Fortunatovlar fikri tayanch hisoblanadi. XX asrda turkologiyada ham yuklamalar tadqiqot ob’ektiga aylangan. Jumladan, F.Kenjebaeva qozoq tilidagi, F.Zeynalov ozarbayjon tilidagi, K.Amiraliev qozoq va qoraqalpoq tilidagi, K.Axmerov boshqird tilidagi yuklamalarni tadqiq etgan. Umuman, yuklamalar barcha ilmiy manbalarda so‘zlarga yoki gapga so‘roq, ta’kid, kuchaytirish, ayirish, chegaralash, o‘xshatish, qiyoslash kabi qo‘shimcha modal ma’no beruvchi yordamchi so‘zlar deya talqin etilgan. O‘zbek tilshunosligida bugungi kunda yuklamalar tuzilishiga ko‘ra ikki xilga ajratilgan: 1) qo‘shimcha shaklidagi yuklamalar; 2) so‘z shaklidagi yuklamalar. Hozirgi o‘zbek adabiy tili darsliklarida yuklamalar quyidagicha tasnif qilingan: 1. So‘roq va taajjub yuklamalari: -mi, -chi, -a(-ya). 2. Kuchaytiruv va ta’kid yuklamalari: -ku, -u(-yu), -da, -oq(-yoq), -ki,-kim, axir, hatto, hattoki, nahot, nahotki, tim, shir, g‘irt, liq, lim, g‘raq, jiqqa. 3. Ayiruv va chegaralov yuklamalari: -gina (-kina, -qina), faqat, faqatgina,yolg‘iz. 4. Aniqlov yuklamalari: xuddi, naq. 5. Gumon yuklamasi: -dir. 6. Inkor yuklamasi: na... na. Xullas, hozirgi o‘zbek tilida yuklamalar matnga qo‘shimcha emotsionalekspressiv jilo berishga xizmat qiluvchi muhim vositalardir. 1.2 Yuklamalar umumiy grammatik ma’nosining nutqiy voqelanishi Yordamchi so‘zlarning umumiy funksional belgisi “bog‘lash”dir. Shu belgi asosida ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklamalar so‘z va gaplarni bir-biriga bog‘lash uchun xizmat qiladi. Ammo bu vazifa bog‘lovchi va ko‘makchilar uchun o‘zgarmas, barqaror sanaladi. Yuklamalarning o‘ziga xos xususiyati shundaki, ular so‘z yoki gaplarga so‘roq, ta’kid, kuchaytiruv, ayirish-chegaralash, o‘xshatish kabi qo‘shimcha ma’nolarni beradi va funksional “bog‘lash” belgisiga nisbatan beqaror, o‘zgaruvchan sanaladi, ya’ni “bog‘lash” belgisi bo‘lishi ham, bo‘lmasligi ham mumkin. Chunonchi, na-na yordamchisi teng bog‘lovchilarning bir turi sifatida inkor bog‘lovchisi sanalib kelgan. G‘.Abdurahmonov esa uni inkor bog‘lovchisi deb atash bilan birga, yuklamalik xususiyatiga ham egaligini ko‘rsatadi. Haqiqatan ham, bu yordamchi ham bog‘lovchilik, ham yuklamalik vazifasini bajaradi. Bog‘lovchi vazifasida kelganda ayrim teng huquqli bo‘lak (komponent)larga inkor ma’nosini berib, ularni bog‘laydi: Na so‘zlarida ma’no bor, na ishlarida hayo. (Oybek). Bu yordamchi so‘z yuklama vazifasini bajarib, mazmunidan inkor anglashilgan gaplar tarkibida keladi va inkor ma’nosini ko‘rsatadi: Raisning erkatoy o‘g‘li na o‘qiydi,na biror joyda ishlaydi. Go‘yo so‘zi o‘xshatish yoki chog‘ishtirish mazmunli sodda va qo‘shma gaplar tarkibida ishtirok etadi. Sodda gaplardagi vazifasiga ko‘ra ko‘proq yuklamalarga yaqin turadi: Tursunoy go‘yo qalbi bilan ashulaga jo‘r bo‘lar edi. (A.Muxtor.) Kampirning yuzida go‘yo kulgiga o‘xshagan bir narsa aks etdi. (A.Qahhor.) Go‘yo yordamchisi qo‘shma gaplarda sodda gap qismlarini biriktiruvchi grammatik vositalarning biri sifatida xizmat qiladi, ya’ni qo‘shma gapdagi vazifasiga ko‘ra sodda gapdagi vazifasidan farqli o‘laroq, u faqat yuklamagina emas, balki bog‘lovchi-yuklama sanaladi: Ertaga nikoh bo‘ladi, go‘yo men uning xotini . (Oybek.) Shunday baqirdiki, go‘yo butun xona larzaga kelgandek bo‘ldi. (A.Qahhor.) Aytdimi, qiladi, Qo‘ydi-da, chiqdi gaplarida ham –mi, -da qo‘shimchasimon yuklamalarning bog‘lovchilik xususiyatini kuzatish mumkin. Demak, yuklamalarning qo‘shma gap tarkibiy qismlarini o‘zaro bog‘lash vazifasi keng uchraydigan hodisa ekan va bu tilshunosligimizda ma’lum darajada o‘rganilgan. Ko‘pgina yordamchi so‘zlarning qo‘shimchasimon ko‘rinishlari ham mavjud,bu yuklamalarga ham xos: ham, -am /-yam; uchun, -chun; -u, -yu; bilan, - ila, -la shular jumlasidandir. Yuklamalar shakliy jihatdan uch xil ko‘rinishga ega: 1. Qo‘shimchasimon yuklamalar: -mi, -chi, -a, -ya… . 2. Sof yuklamalar: xuddi, faqat, axir …. 3. Nisbiy yuklamalar: yolg‘iz, ba’zan, tanho, bir… . Yuklamalar vazifaviy jihatdan quyidagi ma’no turlariga bo‘linadi: So‘roq yuklamalari: -mi, -chi, -a, -ya, nahotki. Bu yuklamalar turli so‘z turkumlariga qo‘shilib, so‘roq ma’nosini bildiradi. Ba’zan so‘roq ma’nosidan tashqari taajjublanish, hayratlanish ma’nolarini ham ifodalaydi. -mi affiks yuklamasi o‘zidan oldingi so‘zga qo‘shib yoziladi , -chi, -a, - ya yuklamalari esa o‘zidan oldingi so‘zdan chiziqcha bilan ajratib yoziladi: 1. Kiyganingiz ipakmidi, kimxobmidi, Sevganingiz bizlardan ham ortiqmidi? 2. Opang-chi? Sen-chi? Men-a? Meni-ya? 2. Nahotki shu gaplarga ishongan bo‘lsangiz. Ayirish-chegaralash yuklamalari: faqat, faqatgina, -gina (-kina,- qina). Bu yuklamalar ayrim narsa va hodisalarni boshqalardan ajratish, harakatni chegaralash uchun qo‘llaniladi. -gina affiks yuklamasi o‘zidan oldingi so‘zga qo‘shib yoziladi: To‘yga Sheraligina kelmadi, xolos. O‘ktam indamadi, faqat yuragida to‘lqinlangan mehr bilan onasiga tikildi. Faqat yuklamasining o‘rnida yolg‘iz so‘zini ham qo‘llash mumkin. Sifat so‘z turkumiga oid bu so‘z nisbiy yuklama hisoblanadi: Sobir, yolg‘iz senga suyandim (Sobir, faqat senga suyandim). Ta’kid yuklamalari: -ku, -da, -u, -yu. Gapda ifodalangan biror voqeani ta’kidlash uchun qo‘llaniladi: Sobir-ku keldi, Mahmud kelmadi-da! Kuchaytiruv yuklamalari : axir, hatto, hattoki, -oq (-yoq) . -oq, (-yoq) affiks yuklamasi o‘zidan oldingi so‘zga qo‘shib yoziladi. Harakatning birin-ketin tezlik bilan davom qilishini, boshlanish paytini, ta’kidlashni ko‘rsatadi: Gullarni ko‘riboq ko‘ngli yorishdi. Axir, hatto, hattoki yuklamalari ham fikrni kuchli ta’kidlash, avvalgi voqeani eslatishni ifodalaydi: Axir do‘stimsan-ku! O‘xshatish-qiyoslash yuklamalari: xuddi, naq, go‘yo, go‘yoki. Bahorda bu bog‘lar go‘yoki kelindek yasanadi. (Chirildoqlarning mayin musiqasi hamma yoqni to‘ldirgan, go‘yo kechaning o‘zi kuylaydi kabi gaplarda yuklama-bog‘lovchi vazifasini bajaradi.) Inkor yuklamasi : na . Takror holda ishlatilib inkor ma’nosini ifodalaydi: Na ko‘kning fonari o‘chmasdan,Na yulduz sayr etib ko‘chmasdan. (U.) Yordamchi so‘zlar – ko‘makchi, bog‘lovchi va yuklamalar tilimizni, uning cheksiz imkoniyatlarini yana ham boyroq, ifodalarimizni yana ham aniqroq va go‘zalroq qilishning vositalaridandir. 1.3 Yuklamalarning grammatik,semantik va stilistik tabiati. Yuklama mohiyat e’tibori bilan stilistikaning kuzatish obyektidir.Buni yuklamaga berilgan quyidagi ta’rif ham isbotlaydi: “Ayrim so‘z yoki gapga qo‘shimcha ma’no jilosi (ottenkasi) berish uchun xizmat qiladigan so‘zlar yuklamalardir.” 6 Akad.Vinogradov V.V: “Yuklamalar yordamchi so‘zlar doirasidagi o‘z leksik-grammatik belgisiga ,tarixiy taraqqiyotiga va semantik-grammatik gruppalariga ega bo‘lgan mustaqil kategoriyadir.Ularning leksik ma’nolari 6 Ўзбек тили грамматикаси,I том ,1975.143 -б . grammatik,logik va ekspressiv-stilistik funksiyalarga teng keladi.Shuning uchun ularning mazmuniy tomoni keng,sintaktik sathda foydalanish qulaydir.” 7 Yuklamaning grammatik tabiati quyidagicha: yuklama-qo‘shimcha va yuklama-so‘z. Yuklamaning semantik tabiati quyidagicha:ajratib ko‘rsatadi,so‘roq,his- hayajon,taajjub,ta’kid va kuchaytiruv,tasdiq,inkor,chegaralov,qistov ma’nolarini ifodalaydi. Xo‘sh,yuklamalarning stilistik tabiati haqida nima deyish mumkin? Yuklamaga xos bo‘lgan stilistik ottenka uning semantik ma’nosi biklan yonma- yondir.Masalan,nutqda u orqali ayirish yoki chegaralash ma’nosi anglashiladigan bo‘lsa,ayni paytda u orqali nutq egasining subyektiv munosabati ham aks etadi:Faqat sen she’rimni sevma hech qachon,Faqat sen himoya qilma nomimni. (A.Oripov).To‘g‘ri muallif subyektiv munosabatini ifodalash to‘laligicha shu so‘z zimmasida emas.Bu munosabat matn yaxlitligida anglashiladi.Ammo yuklama matnda o‘ziga alohida vazifa oladi:gapning kimga qaratilgani yanada aniq bo‘ladi,ta’kidlanadi.Bular ayni paytda so‘zga yuklangan stilistik ma’no hamdir.Fikrning qanchalik asosli ekanligini matndan bu yuklamani olib tashlash orqali ishonch hosil qilish mumkin. 1.4 Yuklamalar sinonimiyasi Qo‘shimcha ko‘rinishidagi yuklamalar sinonimiyasi. Qo‘shimcha ko‘rinishidagi yuklamalar sirasiga -mi, -chi, -a, -ya so‘roq va taajjub yuklamalari, -ku, -u(-yu), -da, -oq(-yoq), -ki, -kim kabi kuchaytiruv va ta’kid yuklamalari, -gina ,(-kina, -qina) kabi ayiruv va chegaralov yuklamalari, -dir gumon yuklamasini ko‘rsatishimiz mumkin. Ushbu bobda anna shu yuklamalarning o‘zaro va boshqa grammatik vositalar bilan sinonimik aloqasini ko‘rib o‘tamiz. 7 Виноградов В.В.История русских лингвистических учений , 1978. Стр.143 -MI. So‘roq mazmunini ifodalaydi. A.Ahmedov bu yuklamaning kelib chiqishini shunday izohlaydi: «-mi yuklamasining etimologiyasi juda aniq emas.Fin turkolog olimi G.I.Ramstedtning ko‘rsatishicha, turk tillarida qadim «nima» ma’nosini mi olmoshi mavjud bo‘lib, bu yuklama shu olmoshdan kelib chiqqan. Bizning taxmin qilishimizcha, -mi yuklamasi va uning turli variantlari turkiy tillardagi na//ne//ni (nima) so‘roq olmoshidan hosil bo‘lgan. Turkiy tillarda n//m//b//p va a// e//u//i - ma’lum hodisa, izohni talab qilmaydi. -mi elementi dastlab na//ne//ni so‘roq olmoshi bilan bir xil formaga ega bo‘lgan, ya’ni na//ne//ni so‘roq olmoshi o‘z shaklini o‘zgartirmagan holda, so‘roq ob’ektini bildiruvchi so‘zdan so‘ng qo‘llanib, yuklama vazifasini bajargan … -mi elementi va uning turli, taxminimizcha, turkiy tillardagi na//ne//ni (nima) so‘roq olmoshidan hosil bo‘lgan.» Bu yuklamani so‘zlashuv nutqida –ma shakli ham qo‘llaniladi: ko‘rdingma, aytdingma kabi. Ba’zi shevalarda -ba tarzida uchraydi: ayttingba, ko‘rdingba shaklida.-mi so‘roq ma’nosini yuzaga keltirishiga ko‘ra -a yuklamasi bilan o‘zaro ma’nodoshlik munosabatida bo‘ladi. Masalan: - G‘irromlik qilmasin-da,bo‘lmasa!- dedim chiyillab. - Nega zuvlamaydi?- O‘lib qoldingmi shu bilan?..(O‘.Hoshimov, Dunyoning ishlari). Qiyoslang: - O‘lib qolding-a shu bilan?.. –Mi yuklamasi bilan hosil qilinayotgan so‘roq mazmunida xayrixohlik orqali piching, ya’ni «o‘lib qolmasding» mazmunidagi kesatiq ifodalansa, -a yuklamasi vositasida shakllangan so‘roq mazmunida shu holatni tasdiqlash va shu tasdiqqa tinglovchini (suhbatdoshni) ham ko‘ndirish kabi pragmatik hosila ma’no ifodalanadi. Yoki: Hay-hay-hay! Qo‘rqadi medalingdan! (O‘.Hoshimov) matnidagi –mi yuklamasini –a bilan almashtirsak (“Ie, onaxon, siz Qahramonsiza? O‘nta bola tuqqansiz-a, marhamat, kiring! — deydi) so‘roq mazmuni saqlanib qoladi, ammo –a yuklamasi bilan hosil qilingan so‘roqdan shu narsa ma’lumki, tinglovchi uning qahramonligini, o‘nta bola tuqqanligini biladi, chunki –a yuklamasi semasida uning bilishiga ishora bor. –mi yuklamasi qo‘llangan o‘rinda bu mazmun yo‘q. Bu holat mazkur yuklamalarning xususiy jihatdan semantik farqlanishini ko‘rsatadi.Mana bu matnda –mi yuklamasi –dir bilan ma’nodosh bo‘lishi mumkin:Ertasiga choy ustida oyim vahimali xabarni dadamga aytib berdi: - Zebi opa sho‘rlik bir holatda yotibdi. Ajina ko‘rdim, deydi. Og‘zidan olov sochib bechoraga daf qilganmish. Yo ko‘ziga ko‘ringanmi... (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: Yo ko‘ziga ko‘ringandir... kabi. So‘roq mazmunini hosil qilishda –mi yuklamasi – chi bilan ma’nodosh bo‘ladi: Kamera oldida aktyor tayyor matn qolib, “holat” deganlari bahona, og‘ziga kelganini valdirayveradi. “Nega so‘zimni buzasan?” deya da’vo qilib ko‘ring-chi, rejissyori vishillab yuboradi: “Da kakaya raznitsa! Hey, bu yoqqa o‘tib turing siz, ishga xalal beryapsiz!” (E.A’zam). Qiyoslang: … deya da’vo qilib ko‘ring-mi, Yoki O‘zing-chi? O‘zingning ham o‘sha bo‘shang, omadsiz oshnangdan farqing qolmagan, Farhod Ramazon! Mana, necha yil bo‘ldiki, mansab kursisiga mahkam yopishib olgansan, arzirli biror nima yozganing yo‘q.(E.A’zam). Qiyoslang: O‘zing-mi? Bu ma’nodoshlik bir oz semantik jihatdan farqlanadi. Binobarin, -chi so‘roq mazmuniga qo‘shimcha ta’kid ohangini yuklaydi, -mida esa bunday emas. –mi da ehtimollik ottenkasi seziladi.- mi yuklamasi bog‘lovchiga ko‘chganda goh… goh, yo…yo, yoki..yoki ayiruv bog‘lovchilari bilan ham ma’nodoshlik munosabatini yuzaga keltiradi. Masalan: 1)goh…,goh bilan: Tank zirxiga oskolkalarmi, toshlarmi charsillab urilayotganini his etib turardim. (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: Tank zirxiga goh oskolkalar, goh toshlar charsillab urilayotganini his etib turardim. 2) yo…yo bilan: MabodoTangri marhumlarga qayta jon ato qilsayu onalar tirilib qolsa, hayot paytida mehr berganmi, bermaganmi - baribir farzandlarini maqtab gapirgan bo‘lardi. (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: Mabodo Tangri marhumlarga qayta jon ato qilsayu onalar tirilib qolsa, hayot paytida mehr bergan yo bermagan – baribir farzandlarini maqtab gapirgan bo‘lardi. Bu matnlarda ayiruv bog‘lovchilar ikki holatdan biriga aniq ishora qilsa, –mi yuklamasi qatnashgan o‘rinda qo‘shimcha taxmin yoki gumon ottenkasi seziladi. Ba’zan matnda ikki yoki undan ortiq –mi yuklamasi yordamida bog‘lanayotgan uyushiq bo‘laklarni bitta yoki bog‘lovchisi bilan almashtirish mumkin. Masalan: - Mabodo avlodidan o‘g‘rimi, nashavandmi chiqmaganmi? -Beixtiyor og‘zimdan onamning savoli chiqib ketdi. (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: -mabodo avlodidan o‘g‘ri yoki nashavand chiqmaganmi? Shunda kichik akammi,menmi birontamiz cho‘nqayib uning orqa oyoqlaridan mahkam ushlab turishga majbur bo‘lardik. O‘.Hoshimov). Qiyoslang: Shunda kichik akam yoki men birontamiz cho‘nqayib uning orqa oyoqlaridan mahkam ushlab turishga majbur bo‘lardik kabilar. -mi yuklamasi xoh…xoh ayiruv bog‘lovchisi bilan ham ma’nodosh bo‘la oladi. Masalan: Katta uzumzori bo‘lardi. Shibilg‘oni deysizmi, shakarangur deysizmi, echkiemarmi - hammasi shu bog‘da bo‘lardi. (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: xoh shibilg‘oni, xoh shakarangur, xoh echkiemar - hammasi shu bog‘da bo‘lardi. Umuman, -mi yuklamasi muloqot jarayonida faol qo‘llanilib, uslubiypragmatik ma’nolarni yuzaga keltiradi. -chi . -chi yuklamasi jumladagi ta’kid, buyruq, so‘roq, do‘q, iltimos, xohish, uqdirish, maslahat, qistash kabi semantik munosabatlarni bildiradi. Bu yuklama so‘roq mazmunini bildirganda ba’zan -ya yuklamasi bilan ma’nodosh bo‘la oladi. Masalan: -ya bilan: Latofatxonning hovlisini topib, eshigini taqillatayotganida ko‘nglidan bir gap o‘tdi: bordi-yu, Latofatxon degani suvi qochib, shoxida mayiz bo‘lgan kampirsimon bir xotin bo‘lsa-chi? (A.Qahhor). Qiyoslang: …bordi-yu, Latofatxon degani suvi qochib, shoxida mayiz bo‘lgan kampirsimon bir xotin bo‘lsa-ya? kabi. -chi yuklamasi -mi bilan ta’kidni bildirganda ma’nodosh bo‘ladi. Masalan: Ammam juda chiroyli, yuzida xoli bor, qosh-ko‘zi chaqmoqdek xotin. Ammo juda shaddod. Har gapini xuddi mix qoqqandek tarsillatib gapiradi. Oyim undan qo‘rqadi. Kelganda hurmatini joyiga qo‘ymasin-chi, o‘zini qaerda ko‘rarkan. (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: kelganda hurmatini joyiga qo‘ymasami, o‘zini qayerda ko‘rarkan. -chi - a yuklamasi bilan ham so‘roq ma’nosida emas, balki ta’kid ma’nosida sinonim bo‘ladi. Masalan: Xafa bo‘lmay, mudom o‘ynab-kulgin-chi, / Qaddingdan, buvishim, berman kelgin-chi, / Shukrilillo, yaxshi tushni ko‘ribsan, / Bu tushingga, oyim, bergin suyunchi. («Alpomish» dostonidan). Qiyoslang: Xafa bo‘lmay,mudom o‘ynab-kulgin-a, / Qaddingdan, buvishim, berman kelgin-a. -chi yuklamasi ham tilimizda faol qo‘llanilib, ko‘plab uslubiy ma’nolarni ifodalaydi. -A. So‘roq va taajjub ma’nolarini ifodalashga ixtisoslashgan bu yuklama matn bilan bog‘liq turli ma’nolarda –mi, -ya kabi yuklamalar bilan o‘zaro ma’nodosh bo‘ladi. Masalan: 1) -mi bilan: - Yo‘q-da, firqa bova. Yo‘q,- da.Xonumonimiz kuydi! Biz kuyib-kuyib... kul bo‘ldik! - Mirzaxo‘jaboyni go‘dagi uchun-a? - Kunjara bersam, emasa nima qilayin? Zog‘ora non otliqqa yo‘q bo‘lsa, nima qilayin? (T.Murod). Qiyoslang: - Mirzaxo‘jaboyni go‘dagi uchunmi? - Ketdingiz-a, laylakjonlar, tashlab ona Buxoroni. (A.Suyun). Qiyoslang: Ketdingizmi, laylakjonlar, tashlab ona Buxoroni. bu vositalarning matndagi o‘ziga xos uslubiy xoslanishi muayyan farqlanishlarni yuzaga keltiradi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, -a da tasdiq, ifodalanayotgan mazmundan xabardorlik ma’nolari sezilsa, -mi faqat so‘roq ma’nosini anglatadi. Demak, -a yuklamasining bu jihatiga ko‘ra mazmunan –midan boyroqligi ma’lum bo‘ladi. 2) -ya bilan: -O‘zi, shu to‘dalarga nima yetmayapti-a? (T.Murod). Qiyoslang: - O‘zi, shu to‘dalarga nima yetmayapti-ya? – Shundaqa gaplarni ochiq gapirishadimi-a?(A.Qahhor). Qiyoslang: – Shundaqa gaplarni ochiq gapirishadimi-ya?; Sulaymonov bedananing suvxo‘rligiday kichkina xurmachani oldiga tortdi va bo‘lak gap topolmay, qaymoqning ta’rifini qildi: – Bir shaharning qaymog‘i boshqa shaharning qaymog‘idan farq qiladi-a? (A.Qahhor). Qiyoslang: – Bir shaharning qaymog‘i boshqa shaharning qaymog‘idan farq qiladi-ya? kabilar.Ammo –a yuklamasida so‘roq ottenkasi kuchli bo‘lsa, -ya yuklamasida nisbatan taajjub ma’nosi ustivor. 3) -da bilan: Gulistonjon, seni yana Ko‘rmoq bo‘larmi nasib? Oh, onamga o‘xshaysan-a, Jonim, ko‘zim qorasi...» (A.Suyun). Qiyoslang:Oh, onamga o‘xshaysan-da, Jonim, ko‘zim qorasi... Ko‘ryapmizki, bu vositalar ko‘proq ta’kid mazmuniga ko‘ra sinonim bo‘la oladi. Matnda a yordamchisi bog‘lovchi bo‘lib kelganda zidlash munosabatini anglatishiga ko‘ra zidlovchi bog‘lovchilar bilan ma’nodosh bo‘ladi. O‘TILda a yuklama sifatida ko‘rsatilgan (turli darajadagi talaffuz bilan) Taajjubli, e’tirozli va kabi mazmundagi so‘roqni bildiradi: Nima? Nima deding? Nima dedingiz?O‘n to‘rt so‘m berasiz? – A., o‘n to‘rt so‘m? Oybek, Tanlangan asarlar. Ammo bu vosita «O‘zbek tili grammatikasi»ida bog‘lovchi sifatida izohlangan: «O‘zbek adabiy tili uchun norma darajasiga ko‘tarilmagan bo‘lishiga qaramay, a bog‘lovchisi og‘zaki nutq va badiiy adabiyotda uchramoqda. Bu bog‘lovchi sodda yoki qo‘shma gaplarni bog‘lab, ular orasidagi qiyos, zid munosabatlarni ifodalaydi. Masalan: -O‘ktamjon, mening o‘rtog‘im juda epchil ayol… kotletni u pishirsinda, a o‘zimizning taomlarni – kabob va palovdan tortib, to halimgacha do‘ndirib yuboradi (Oybek. Oldin vodiydan shabadalar); - Qovun tanlashda didim yo‘q. A siz-chi? (Oybek. Oldin vodiydan shabadalar) kabilar». Qiyoslang: - O‘ktamjon,mening o‘rtog‘im juda epchil ayol… kotletni u pishirsinda, ammo o‘zimizning taomlarni – kabob va palovdan tortib, to halimgacha do‘ndirib yuboradi.Bu vositani rus tilidan o‘zlashgani xususidagi qarashlarda chalkashlik mavjud. Ya’ni a yordamchisi bizga rus tilidan o‘zlashmagan, u avvaldan ham mavjud bo‘lgan. Faqat qiyos, zid munosabatlarini ifodalovchi bog‘lovchilik xususiyati rus tili grammatikasi asosida shakllangan, desak xato bo‘lmas. Chunki tilimizda a yuklamasining qo‘llanilishi qadimiydir. Masalan, «Devonu lug‘otit turk»da Mahmud Koshg‘ariy a so‘ziga shunday ta’rif beradi: a: - hayronlik va taajjubni bildiruvchi so‘z. Ol menі a: qїldї – u meni hayron qildi, taajjubda qoldirdi. Demak, a - taajjub yuklamasidir. So‘zlashuv nutqida a yordamchisini yigirmadan ortiq xilda talaffuz etib, shuncha xildagi pragmatik mazmun ifodalash mumkin. Shu sababli bu so‘z bugungi kunda ham yuklama sifatida qo‘llaniladi. Demak, -a yordamchisi ham turli tuman uslubiy-pragmatik ma’nolarni voqelantirishda faol ishtirok etadi. -YA. bu yordamchi ham nutqiy muloqot jarayoniga o‘ziga xos pragmatik mazmunlarni yuzaga chiqarishda keng qo‘llaniladi. Vash u ma’nolar atorfida ba’zi yordamchilar bilan sionimlikni yuzaga keltiradi. Masalan: 1) -a bilan: - Shungayam, kim qancha vaqt bo‘ldi-ya? - O‘ttiz to‘qqizinchi yilda edi. (T.Murod).Qiyoslang: - shungayam, kim qancha vaqt bo‘ldi-a?; «Padarla’nat, bunday telefonni! – dedi. Ovozi qayta quruvchi demokratlarni ovoziga o‘xshaydi- ya?(T.Murod). Qiyoslang: Ovozi qayta quruvchi demokratlarni ovoziga o‘xshaydi- a? kabilar. Aslida -ya yuklamasini eng yaqin ma’nodoshi –a yordamchisidir. Ammo taajjubni –ya kuchliroq ifodalasa, so‘roq ma’nosi –a da yuqoriroq bo‘ladi. 2) –ku bilan: Nahotki o‘q otdim o‘z o‘g‘lim taraf - / Debon qalbingizni o‘rtadi-ya oh! (U.Azim). Qiyoslang: Debon qalbingizni o‘rtadi-ku oh; Yo‘q, uxlagani yo‘q edi,shekilli. Aniq ko‘rdi-ya! Devor orasidan sirg‘alib chiqsa bo‘ladimi? Validol qayoqda edi. Uf-f-f... (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: Yo‘q, uxlagani yo‘q edi, shekilli.Aniq ko‘rdi-ku! kabi. Bu yuklamalar ta’kid ma’nosini ifodalashga ko‘ra ma’nodosh bo‘ladi. Ammo –ku yuklamasida ta’kid ottenkasi –ya ga nisbatan ancha kuchli. 3) -chi bilan: Devona. Meni ham eb qo‘yishsa-ya? (Zulfiya). Qiyoslang: Meni ham yeb qo‘yishsa-chi?; Aravada o‘ltirgan ayol paranjidan kichik qo‘lchasini chiqarib oldingi zihini mahkam ushlaydi. Ot sirg‘anib munkib ketsa-ya? (Zulfiya). Qiyoslang: Ot sirg‘anib munkib ketsa-chi? Ko‘rinib turibdiki, bu yuklamalar so‘roq ma’nosini ifodalashiga ko‘ra bir-biriga yaqinlashadi. 4) -da bilan: – Qo‘ling xuddi yigitning qo‘liga o‘xshaydi-ya, Maston,– dedi Turg‘unoy ancha yurilgandan keyin,– biram qattiq... Erga tegsang shu qo‘ling tufayli ko‘p dashnom yeysan-da. (A.Qahhor). Qiyoslang: – Qo‘ling xuddi yigitning qo‘liga o‘xshaydi-da, Maston,– dedi Turg‘unoy ancha yurilgandan keyin kabi. -ya ham matnda boshqa yuklamalar bilan pleonastik qo‘llaniladi. Masalan: - Xotin ishlasa-ku, satta ilikka palov qilar edikku-ya, lekin xotinimni asti ishlatgimyo‘q. (A.Qahhor). Uning bitta-ikkita qora tuk chap berib qolgan oppoq cho‘qqisoqoli... YOpirimay, soqol ham odamga shuncha yarashadimi-ya!.. (A.Qahhor).Umuman, so‘roq va taajjub yuklamalari matnda faol o‘rin almashib, o‘zaro ma’nodoshlikni yuzaga keltiradi va turli xil uslubiy buyoqdorliklarni ifodalaydi. -KU . Bu yuklama matnda ta’kid va kuchaytirish ma’nosini beradi. Masalan: e-ha! To‘lagan-ku bu! Uni Qonqusga cho‘ktirib yubormoqchi bo‘lgan og‘aynisi. (O‘.Hoshimov) matnida –ku Aynan To‘lagan ekanligini ta’kidlash orqali uni boshqa birov emasligiga ishora qilmoqda. Ta’kid ma’nosini ifodalash jarayonida axir yuklamasi bilan sinonimlikni yuzaga keltiradi. Masalan: O‘zi nima bo‘ldi! Xor-zor bo‘lib o‘ldi-ku! (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: O‘zi nima bo‘ldi! Axir xor-zor bo‘lib o‘ldi! Ammo ko‘rinib turibdiki, -ku yuklamasidagi ta’kid, axir ifodalagan ma’nodan kuchli ekanligini ko‘rishimiz mumkin. Gapdagi ta’kidni kuchaytirish uchun ikki yuklama ham qo‘llanilishi mumkin. Masalan: Axir bu... o‘zimizning anhor-ku! Ana o‘sha xarrak, o‘zimizning na’matak! (O‘.Hoshimov). Tanidim! Axir bu — o‘zimizning“vojak”-ku! (O‘.Hoshimov). -ku yuklamasi –da bilan ham o‘zaro sinonim bo‘ladi. Masalan: - Yig‘lama, - dedi rahmi kelib. - Ataylab qilmadim-ku, jinni! Oting nima? (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: - Ataylab qilmadim-da, jinni! aytish mumkinki, -ku yuklamasi kuchli darajadagi ta’kidlash ma’nosini ifodalamoqda. Ammo –dadagi ta’kid –kunikiga nisbatan ancha passiv. -ku yuklamasida ham ta’kidlash, ham kuchaytirish ma’nolari mujassamlashgan. –yu yuklamasi –ku bilan ma’nodosh bo‘ladi. Masalan: Aytsang,shunday qildim, deb jar solib aytsang ham hech kim ishonmaydi-ku! (E.A’zam). Qiyoslang: Aytsang, shunday qildim, deb jar solib aytsang ham hech kim ishonmaydi-yu! kabi. -u ham shu ma’noda –ku bilan ma’nodosh bo‘ladi. Masalan: -Qayoqdan bilay? - dedi Qurbonoy xola beparvolik bilan. - Anavi yoqdan kelganlardan bittasidir-da. Bilasiz-ku, qish kelsa qalang‘i-qasang‘ilar ko‘payadi. Kecha bayram qilib bo‘kib ichgan bo‘lsa... (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: Bilasiz-u, qish kelsa qalang‘i-qasang‘ilar ko‘payadi. kabi. -mi yuklamasi ta’kidni ifodalaganda –ku bilan ma’nodosh bo‘ladi. Masalan:Oyim donolar-da! Shuncha kundan beri “Dadang to‘yingni kurolmadi”, deb ma’yus tortib yurgan odam shunaqayam ochilib ketdilar, shunaqayam o‘ynadilarki! Balo ekanlar-ku! (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: Balo ekanlarmi! Bu ma’nodoshlikda ham -ku yuklamasi o‘zining kuchli ta’kid bildirish ma’nosini saqlab qoladi. Ba’zan bog‘lovchilashganda zidlov bog‘lovchiga ko‘chgan –u, -yu yuklamalari bilan ham ma’nodosh bo‘ladi. Masalan: 1) –u bilan: “Rustamjon! O‘g‘lim! - debdi dadam. - Sog‘-salomatmisan? Nega mendan havotir olasan, bolam! Xudoga ming qatla shukr, men yaxshiman. Bilasan-ku, ish ko‘p. Godovoy atchut payti... (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: Bilasan-u, ish ko‘p; 2) –yu bilan: Shahnoza qilt etmay o‘tirar, o‘zi yonimda-ku, xayollari uzoq-uzoqlarda kezayotganini his etib turardim. (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: Shahnoza qilt etmay o‘tirar, o‘zi yonimda-yu, xayollari uzoq-uzoqlarda kezayotganini his etib turardim; ...Xayriddinning o‘rniga boshqa o‘qlovchi yuborishdi: latish bola ekan. Qiziq....Yaxshi yigit edi-ku, negadir hammamiz begonasirab turardik. (O‘.Hoshimov).Qiyoslang: Yaxshi yigit edi-yu, negadir hammamiz begonasirab turardik. Bu o‘rinlarda ham -ku bog‘laganda kuchli ta’kid ottenkasi sezilmoqda. Umuman, -ku yuklamasi matndagi ta’kidlash-kuchaytirish ma’nosini fodalashda asosiy vazifani bajaruvchi yordamchi so‘z hisoblanadi. -U . Matndan anglashilayotgan ma’noni biroz ta’kidlash, kuchaytirish uchun qo‘llanilayotgan bu yuklama ba’zan shu mazmundagi vositalar bilan turli ma’nodoshliklarni yuzaga chiqaradi. Masalan: -ku bilan: “Rahmat, rahmat. Kechirasiz-u, akaxon, pulingiz ko‘p bo‘lsa, menimcha, o‘zingiz kino olganingiz ma’qul. Ana o‘shanda bosh rolda u kishini o‘ynatasizmi yo o‘zingiz chiqib o‘ynaysizmi – ixtiyoringiz. (E.A’zam). Qiyoslang: Kechirasiz-ku, akaxon, pulingiz ko‘p bo‘lsa, menimcha, o‘zingiz kino olganingiz ma’qul. Ammo bu o‘rinda –ku yuklamasi ifodalayotgan ta’kid ma’nosi kuchli. Aslida ta’kid ifodalashda -u yuklamasining eng yaqin ma’nodoshi –yu yuklamasidir. Chunki –u undosh bilan tugagan so‘zlarda qo‘shilsa, -yu unli bilantugagan so‘zlarga qo‘shilib keladi. -u yuklamasi bog‘lovchiga ko‘chganda, zidlov va teng bog‘lovchi vazifasini bajarib, shu bog‘lovchilar bilan sinonimlikniyuzaga keltiradi. Masalan: 1) ammo bilan: Bir o‘tirishda Bo‘taboy: «Nima uchun biz bir gunohni xotin kishi qilsa boshqa nom bilan aytamiz-u, erkak kishi qilsa boshqa nom bilan aytamiz, nima uchun aynan bir gunoh xotin kishini erga, erkak kishini ko‘kka ko‘tarishi kerak?» degan edi. (A.Qahhor) Qiyoslang: Nima uchun biz bir gunohni xotin kishi qilsa boshqa nom bilan aytamiz, ammo erkak kishi qilsa boshqa nom bilan aytamiz; 2) lekin bilan: Dotsent ro‘paramga o‘tirdi. - Avval ham gapirmoqchi bo‘lgandim-u, tilim bormagan-di…(O‘.Hoshimov). Qiyoslang: Avval ham gapirmoqchi bo‘lgandim, lekin tilim bormagan-di; 3) biroq bilan: Qurbonoy o‘rnidan turib dadasining bag‘riga otilmoqchi bularmish-u, qaddini rostlay desa,oyoq-qo‘li qimirlamasmish. (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: Qurbonoy o‘rnidan turib dadasining bag‘riga otilmoqchi bularmish, biroq qaddini rostlay desa, oyoq-qo‘li qimirlamasmish. Ko‘rinib turibdiki, -u yuklamasining zidlov bog‘lovchilik xususiyati o‘ta faol. Bu o‘rinda ushbu vositaning ikkilamchi funksiyasi birlamchi funksiyasidan ancha ilgarilab ketgan. Bu vositaning zidlov bog‘lovchilardan ustun tomoni shundaki, uyushiq bo‘laklarni yoki qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplarning juda qisqa, ixcham bog‘lanishini ta’minlaydi. Bu yuklama va teng bog‘lovchisi bilan ham ma’nodoshlikni yuzaga keltiradi. Masalan: Badiiy kengashda har qanday ssenariyning muhokamasini boshlashdan oldin, asli kinochiroqchidan chiqqan o‘lgudek qo‘rqog‘u ehtiyotkor rais so‘raydi: “Ustozning nazarlaridan o‘tganmi bu?” Mabodo o‘tmagan bo‘lsa, boshingizni ming toshga uring – befoyda. (E.A’zam). Qiyoslang: o‘lgudek qo‘rqog‘u ehtiyotkor - o‘lgudek qo‘rqoq va ehtiyotkor kabi. -u yuklamasi zidlov bog‘lovchilar bilan pleonastik qo‘llanadi. Bunda jumladagi bog‘lanishni zidlov bog‘lovchisi amalga oshirib, -u ta’kid ma’nosini kuchaytiradi. Masalan: yeydigan ovqat esa yo‘q, aniqrog‘i – bor, hatto mo‘l-ko‘l-u, lekin men emas… (E.A’zam); Oyim opamning hovlisidagi tutdan boshqa qaysi bog‘ni, eski sholchadan boshqa qaysi gilamni, moshkichiridan boshqa qaysi palovni aytayotganini bilmasdim-u, lekin hamma gapiga ishongim kelardi (O‘.Hoshimov) kabilar. Umuman, -u yordamchisi yuklama sifatida ham, bog‘lovchi sifatida ham nutqimizda faol qo‘llanilib, turli pragmatik-stilistik xususiyatlarini namoyon qiladi. -YU . Bu yuklama ham matndagi ta’kidlash ma’nosini kuchaytirishiga ko‘ra ayrim vositalar bilan ma’nodoshlikni yuzaga keltiradi. Masalan: 1) -ku bilan: Qog‘ozga qaramasdan gapirsa, otini aytolmaydi-yu, tag‘in bu kishi marshal emish! (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: Qog‘ozga qaramasdan gapirsa, otini aytolmaydi-ku, tag‘in bu kishi marshal emish! 2) –da bilan: Qurbonoy qarasa, otabola yoqalashib ketadigan. Qizchasini ko‘tardi-yu, chiqdi-ketdi. (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: Qizchasini ko‘tardi-da, chiqdi-ketdi. Hozir... Kapalak qanotidek birikki silkinadi- yu... aynan yurakning o‘zini so‘rab turgan ko‘zlardan yosh oqadi... (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: Kapalak qanotidek bir-ikki silkinadi-da... aynan yurakning o‘zini so‘rab turgan ko‘zlardan yosh oqadi... 3) –mi bilan: - Shuyam kasal bo‘pti-yu! Men kecha jinnixonadan qochib chiqdim. Sleduyuщiy! (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: SHuyam kasal bo‘ptimi! Men kecha jinnixonadan qochib chiqdim kabilar. -yu yuklamasi bog‘lovchiga ko‘chganda xuddi –u singari teng va zidlov bog‘lovchilar bilan ma’nodosh bo‘ladi. Masalan: 1) ammo bilan: Oyim bir akamga, bir menga qarab kulimsirab qo‘ydi-yu, indamadi. (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: Oyim bir akamga, bir menga qarab kulimsirab qo‘ydi, ammo indamadi; 2) lekin bilan: Tuman tarqamadi-yu, kun bir qadar yorishgandek bo‘ldi. (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: Tuman tarqamadi, lekin kun bir qadar yorishgandek bo‘ldi; 3) biroq bilan: To‘rttasi gaplashib turgan bo‘lsa, Soat yaqin borishi bilan kelishib olgandek jimib qoladi. Yo‘q, gaplashishadi u bilan. Gaplashadi-yu, begonaligi sezilib turadi. (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: Gaplashadi, biroq begonaligi sezilib turadi. Zidlov munosabatli gaplarni bog‘lashda –yu yuklamasi ham –u kabi zich va ixcham bog‘lanishni amalga oshiradi. U ana shu xususiyatiga ko‘ra zidlov bog‘lovchilaridan farqlanadi va qulay hisoblanadi. Nutq jarayonida ko‘p qo‘llanilishi ham shu xususiyati bilan belgilanadi.-yu yuklamasi va bilan ma’nodosh bo‘ladi. Masalan: Uning o‘zi jigarrang yog‘och to‘siq ortidagi bahaybat stolida Farhodning pasportiyu yo‘llanmasini sinchiklay-sinchiklay ko‘zdan kechirib, oldidagi kattakon daftariga qayd etayotir.Yoshgina, sho‘xgina juvon. (E.A’zam). Qiyoslang: pasportiyu yo‘llanmasini –pasporti va yo‘llanmasini kabilar. So‘z ko‘rinishidagi yuklamalarning stilistik xususiyatlari. O‘zbek tilida so‘z shaklidagi yuklamalar sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: faqat, yolg‘iz, axir, hatto, hattoki, nahot, nahotki, xuddi, naq, na... na va b. Quyida ana shu so‘z ko‘rinishidagi yuklamalarning boshqa grammatik vositalar bilan sinonimik xususiyatlarini tahlil qilamiz. FAQAT. matndagi so‘zlarni chegaralash, ajratish uchun ishlatiladi. –gina, yolg‘iz, xolos yordamchilari bilan sinonimlikni xosil qiladi. Masalan: 1) yolg‘iz bilan: To‘lagan ham miq etmay bezrayib turar, faqat qizaloq qo‘rquvdan dag‘- dag‘ titrab, yig‘lar edi. (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: To‘lagan ham miq etmay bezrayib turar, yolg‘iz qizaloq qo‘rquvdan dag‘-dag‘ titrab, yig‘lar edi; 2) –gina bilan: ekipajimiz deyarli o‘zgarmadi. Xayriddin - o‘qlovchi, Sasha - otuvchi...faqat Temur aka rezvedkachilar bataloniga tushib qoldi. (O‘.Hoshimov).Qiyoslang: Temur akagina rezvedkachilar bataloniga tushib qoldi; 3) xolos bilan: Qiziq,, Qurbonoy hech nimani o‘ylagisi kelmasdi. Endi oyoqlaridan muz o‘tmas, sovuqdan yelkalari titramas, faqat uyqusi kelardi. (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: endi oyoqlaridan muz o‘tmas, sovuqdan yelkalari titramas, uyqusi kelardi, xolos; 4) bir bilan: Men bir sizni o‘yladim. (so‘zlashuvdan). Qiyoslang: Men faqat sizni o‘yladim: 5) bor-yo‘g‘i so‘zi bilan:Bola onasi boshini opichlab bordi. Ovoz berib,yig‘lay, dedi. Onasidan qo‘rqdi. Onasi oyoqlarini chimchilab olishidan qo‘rqdi. Bola bor-yo‘g‘i ing-ing etib bordi. (T.Murod). Qiyoslang: Bola faqat ing- ing etib bordi. 6) atigi bilan: – Xudoyim taolo quyoshni ziyo, oyni nur qilib yaratgan, otaxon. Emishki; xudoyim taolo odamzotni zuvalasini loydan pishitib bo‘lgach...odamzot ustidan atigi bir kun... bir kungina quvonch yomg‘irini yog‘diribdi!(T.Murod). Qiyoslang: odamzot ustidan faqat bir kun... bir kungina quvonch yomg‘irini yog‘diribdi kabilar. Ammo ushbu birliklar bir-biridan nafaqat jumladagi qo‘llanish o‘rniga ko‘ra, balki ayirish, chegaralashma’nosini ifodalashiga ko‘ra ham farqlanadi. Albatta, bu vositalar ma’no nozikligiga ko‘ra biri ikkinchisidan farqlanadi. YOLG‘IZ . Ravish turkumiga xos bo‘lgan bu so‘z yuklama vazifasini bajaruvchi mustaqil so‘z hisoblanadi. Masalan: Jahonda eng donishmand xalq bilasizmi, kim? Avstraliya aborigenlari! Og‘ir jinoyat qilganni qamamaydi. Otmaydi. Osmaydi. YOlg‘iz qoldiradi. Bitta o‘zini! (O‘.Hoshimov). Bu so‘z yuklama sifatida yakka, yagona, tanho, bir so‘zlari bilan ma’nodosh bo‘ladi. Ammo yolg‘iz so‘zining bu boradagi faolligi uni ko‘p o‘rinlarda yuklamalar sirasiga qarashni odat tusiga kiritgan. Umuman, faqat, yolg‘iz, yakka, yagona, tanho, bir, faqatgina, yolizgina, birgina kabi yuklamalari va funksional yuklamalari o‘zaro ma’nodoshlik munosabatda bo‘lsa-da, ya’ni matnda biri ikkinchisi o‘rnida bemalol qo‘llanib kela olsa-da, biroq ular o‘zlarining xususiy farqlanishlariga ega. Ularning ushbu o‘ziga xosliklari matndan anglashilib turadi. Shunga kura ular ba’zan bir-birlarining o‘rnilarida erkin almashsa, ba’zan buning imkoni bo‘lmaydi. Ularning matnda tanlab ishlatilishi uslubiy talab bilan amalga oshiriladi. AXIR . Bu yuklama o‘zi bog‘lanib kelgan sintaktik qismga ko‘proq ta’kid ma’nosini beradi. Bu yuklama so‘zlovchining voqelikka munosabatini aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu yuklamaning jumladagi ahamiyatini bilish uchun u ishtirok etgan jumlani qo‘llangan va qo‘llanmagan holda qiyoslab ko‘rishning o‘zi kifoya. Bu yuklama o‘zi ishtirok etgan matndagi gumon ma’nosini ta’kidlaydi: - Buy-bastini ilg‘agandirsiz, axir! (O‘.Hoshimov). Axir yuklamasi o‘zi qatnashgan jumladagi so‘roq mazmunini ta’kidlaydi: - Qilgan ishingiz jinoyat ekanini bilasizmi? - Nega, jinoyat bo‘larkan? Rabochiy klass dam olishi kerakmi axir? (O‘.Hoshimov); - eshigingizni taqillatgan grajdanin SHomatovning boshiga araq shishasi bilan urmoqchi bo‘lgansizmi axir? (O‘.Hoshimov) kabi. Jumlada –ku bilan birgalikda qo‘llanilib, ta’kid ma’nosini kuchaytiradi: Men necha yoshga chiqdim o‘zi? Yigirma ikkiga?! Yo‘g‘-e, axir men etmish ikkidaman-ku! (O‘.Hoshimov); Keyin o‘ylasam, kapitan to‘g‘ri qilgan ekan. Ekipajimieda jang ko‘rgan biron kishi bo‘lishi kerak-ku, axir? (O‘.Hoshimov) kabilar. Axir yuklamasi -ku endi kabi ayrim vositalar bilan sinonimlikni hosil qiladi. Ammo shuni alohida e’tirof etish zarurki, matndagi ta’kid ma’nosini ifodalashda axir yuklamasi o‘ziga xos xususiyatini namoyon qiladi. II.O‘zbek tilida yuklamalar prezuppozitsiyasi. 2.1 Presuppozitsiya haqida ma’lumot . Presuppozitsiya gapning vaziyat,kontekst hamda so‘zlovchi va tinglovchilarning oldindan ma’lum bo‘lgan umumiy bilimlarini o‘z ichiga oluvchi hodisadir. Presuppozitsiyaga ishora qiluvchi vositalar ichida yuklamalar va ko‘makchilar alohida o‘rin tutadi. Yuklamalar presuppozitsiyasi haqida U.Rahimov nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan. 8 Rahimov U.: “Yuklamalarni aniqlashda kontekst alohida rol o‘ynaydi.Chunki biror so‘z yoki gapga ma’no jilvasi yuklashni kontekstsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi.Shuning uvhun yuklamalarning xususiyatlarini belgilashda,ularning turli ma’nolarini aniqlashda tekst yoki tekstning kichik birligi gap bilan bog‘liq holda tadqiq qilish kerak bo‘ladi va gapga ma’no jilvasi bersagina yuklamaga kiritish mumkin bo‘ladi. Yuklamalar ,albatta, gapga u yoki bu tarzda ma’no jilvasi beradi.O‘zbek tilidagi ham,hatto,hattoki,nahot,nahotki,faqat,yolg‘iz,yakka,birgina,xuddi,naq,xolos ,yana ,tag‘in,tugul, -da, -oq, -yoq, -ki, -kim, -chi,-a, -ya, -gina kabi affikslar alohida turli ma’nodagi presuppozitsiyaga ishora qila olishi bilan ajralib turadi.” 9 2.2 Ham yuklamasi presuppozitsiyasi Ham yuklamasi o‘zbek tilida eng ko‘p ishlatiladigan yuklama hisoblanadi. Ham yuklamasi presuppozitsiyaga ishora qiluvchi sermahsul vositalardan biri hisoblanadi.Qo‘shib hisoblash,birgalik ma’nosini ifodalovchi presuppozitsiya: Uyning eshigi ham ochiq edi (S.Zunnunova).Propozitsiya- uyning eshigi ochiq edi .Presuppozitsiya – uyning derazalari ham ochiq ekanligi. Bu gapda eshikning ochiqligi to‘g‘risidagi hukm predikar orqali aniq anglashilgan,derazaning ochiqligi to‘g‘risidagi hukm presuppozitsiya orqali tushuniladi.Bu yerda kommunikativ niyat ham ahamiyatli. Erkaklarga ham 8 Ўзбек тилида юкламалар пресуппозицияси : Филол.фан.номз.дисс –я. – Самарканд ,1994 9 Ўзбек тилида юкламалар пресуппозицияси : Филол.фан.номз.дисс –я. – Самарканд ,1994,21- бет tushuntirganman (A.Qahhor) gapida ham ko‘rib o‘tilgan holatni kuzatish mumkin.Bu gapda ochiq propozitsiya-presuppozitsiya-ayollarga ham tushuntirgan ekanligi. Antonimik munosabatdagi so‘zlarning ,tushunchalarning biri tabiatan ikkinchisini yodga soladi.Masalan:yaxhi-yomon,katta-kichik,baland-past va h.k.Gap tarkibida biri orqali ikkinchisi anglashilishi uchun faqat informator,signalizator kerak bo‘ladi. Ham yuklamasi xuddi o‘sha signalizator vazifasini o‘tab,bizga ishora qiladi.Tinglovchi esa antonimik munosabatda bo‘lgan tushunchalarning ikkinchi komponentini ham yuklamasining ishorasi orqali gapning sintaktik qurilishida ifodalanmagan bo‘lsa ham tushunaveradi. Ham yuklamasi ko‘rib o‘tilgan holatlaarda gaplarning sintaktik qurilishida qaysi gap bo‘lagini ta’kidlab kelsa,mazmuniy tuzilishda ham xuddi o‘sha bo‘lak bilan anglashilgan mazmuniy elementga –ishora qiladi. 2.3 Yana yuklamasi presuppozitsiyasi . Hozirgi davrgacha bo‘lgan tilshunoslikda yana so‘zining qanday so‘z turkumiga kiritilishi haqida turlicha fikrlar bor.Ushbu yuklamaning matn ichida kelish o‘rinlari kuzatilganda ,juda ko‘p hollarda yuklama bo‘lib kelishi ko‘zga tashlanadi. Yana so‘zi barcha gap bo‘laklari bilan birga kela oladi.Shuning uchun bu so‘zning turli o‘rinlarida kelishini alohida tahlil etish yangi-yangi qirralarni ochib beradi. Yana yuklamasi ega bilan birga kelib,takroriylik ma’nosidagi presuppozitsiyani yuzaga keltiradi. Zum o‘tmay yana Rashid abzi garmonini cho‘zib qoldi.(O‘Hoshimov) gapida sih-harakatni bajargan shaxs ta’kidlanyapti va oldin ham Rashid abzi garmonini cho‘zgan degan presuppozitsiyani anglatayapti. Yana yuklamasi kesimga bog‘lanib keladi. Ertasi kuni Obid Yo‘ldoshevich uni yana chaqirdi(P.Qodirov ) gapida aynan bir ish-harakatning takror yuzaga kelganligini ta’kidlab ko‘rsatayapti. Yana yuklamasi aniqlovchi bilan ham birgalikda kelib,pressupozitsiya anglata oladi. Lekin yana Akbarovning ovozi e’tiborini tortdi (P.Qodirov) gapida ovoz egasini ta’kidlab ko‘rsatyapti va “Avval ham hayoli ro‘yhatga ketgan” degan presuppozitsiyaga ishora qilyapti. Xullas,nutqning jozibador bo‘lishida yuklamalarning ta’siri katta. Xulosa O‘zbek tilining bugungi bosqichida tildagi har bir grammatik vosita o‘zining uslubiy bahosini olayotganligi sababli,ushbu kurs ishida o‘zbek tilidagi yuklamalarning stilistik xususiyatlarini o‘rganish yuzasidan olib borgan tadqiqotimiz natijasida quyidagi xulosalarga kelindi: 1.Biz yuqorida ko‘rib chiqqan barcha manbalarda yuklmalarning kelib chiqish sabablari,ularni paydo bo‘lish usullari va tasnif etish tamoyillari tilga olingan.Bu birliklarning diaxronik-sinxronik aspektdagi tavsifi va o‘ziga xos lisoniy xususiyatlaari ta’riflangan. 2.Tilimizda qo‘shimcha ko‘rinishidagi yuklamalar so‘z,so‘z birikmasiga tirkalganda yoki gap htarkibida qo‘llanilganda albatta so‘z,so‘z birikmasi yoki gap ifodalayotgan konstruktiv,grammatik,mazmunida alohida o‘rin tutadi.Qo‘shimcha ko‘rinishidagi yuklamalar doirasida o‘zaro sinonimik munosabatda bo‘lgan elementlarning yanada ko‘payayotganligi ularning funksional-stilistik faolligi oshayotganligidan dalolat beradi. 3.So‘z yuklamalardan ham,emas,yana,faqat yuklamalari presuppozitsiyani yuzaga chiqarishda faol ishtirok etadi.Bu vositalar jumla mazmuniga jiddiy ta’sir ko‘rsatib,so‘zlovchining nutqini yanada oydinlashtirib berishga xizmat qiladi. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Аширбоев С., Азимов И. Ўзбек тилининг тарихий грамматикаси (ўқув– усулий қўлланма). – Тошкент, ТошДПУ нашри, 2002. –137 б 2.Бозоров О. Ўзбек тилининг юклама категорияси // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1977. – № 2. –Б. 24-28. 3.. Виноградов В.В.История русских лингвистических учений , 1978. Стр.143 4. Каримов С. Ўзбек тили функционал стилистикаси. – Самарқанд, СамДУ нашри, 2010. –192 б. 5..Пардаев А. Тил тизимида ёрдамчи сўзлар. – Самарқанд, СамДУ нашри, 2011. –160 б. 6. Раҳимов У. Ўзбек тилида юкламалар пресуппозицияси: Филол. фан. ном. … дис. автореф. – Самарқанд, СамДУ, 1994. –25 б. 7. ХIII – ХIV асрлар туркий адабий ёдгорликлар тили (Морфология). – Т.: Фан, 1986. 264-267-б. Internet resurslar http://www.ziyonet.uz/ http://www.ziyouz.uz/ http://superlinguist.ru

Mavzu:Yuklamalar stilistikasi Reja: Kirish.Yuklamalar va ularning o‘rganilish tarixidan. I.Yuklamalarning semantik-stilistik xususiyatlari. 1.1Yuklamalarning tasnifi va nutqdagi vazifasi. 1. 2 Yuklamalar umumiy grammatik ma’nosining nutqiy voqelanishi . 1. 3 Yuklamalarning grammatik,semantik va stilistik tabiati. 1.4Yuklamalar sinonimiyasi. II.O‘zbek tilida yuklamalar prezuppozitsiyasi. 2.1Presuppozitsiya haqida ma’lumot. 2.2 Ham yuklamasi presuppozitsiyasi. 2.3 Yana yuklamasi presuppozitsiyasi . Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.

Yuklamalar va ularning o‘rganilish tarixidan Yuklamalar gap yoki uning alohida bo‘laklariga har-xil emotsional- ekspressiv mazmun berish uchun qo‘llaniladi. Ularning matndagi vazifasi so‘zlovchining matn mazmuniga nisbatan munosabatini bildirish, e’tiborni tortishdan iboratdir. Aytish mumkinki, o‘zbek tilshunosligida yuklamalarning o‘rganilishiga oid ko‘plab ma’lumotlar mavjud. Yuklamalar ham tilshunoslarning doimiy e’tiborida bo‘lgan grammatik vosita bo‘lib, bu boradagi tadqiqotlar davom etmoqda.Yuklamalar tadqiqi yuzasidan dissertatsiyalar himoya qilingan , qator maqolalar e’lon qilingan. Bu boradagi faktik ma’lumotlar A.Pardayevning «Til tizimida yordamchi so‘zlar» monografiyasida keng va batafsil tahlil qilingan. 1 Quyida o‘zbek tilshunosligida yuklamalarning diaxron va sinxron aspekta o‘rganilishiga e’tibor qaratamiz. Yuklamalar tilimizda tarixan qo‘llanishda bo‘lgan vositalar hisoblanadi.Masalan, S.Mutallibov «Devonu lug‘otit turk»da uchrovchi yuklamalar ikki xil bo‘lganini aytgan: 1. Ilgaridan tilda yuklama vazifasida qo‘llanib kelayotgan yuklamalar -chi, gina, -o‘q kabi, 2. Ilgari biror mustaqil so‘z turi bo‘lgani holda,so‘ng yuklama funksiyasiga ko‘chganlar: yolg‘iz, ilal kabi. Eski o‘zbek tilida qo‘llangan yuklamalar haqida, aniqrog‘i XIII-XIV asrlarga oid yozma yodgorliklarda uchrovchi yuklamalar haqida qimmatli ma’lumot bergan olima – A.Ibrohimovadir. U bu davrdagi yuklamalarni ikki guruhga ajratadi: 1) affiks ko‘rinishida bo‘lgan sof yuklamalar; 2) mustaqil so‘z shakliga ega bo‘lgan funksiyadosh yuklamalar. A.Ibrohimova sof yuklamalar sifatida –mu//-mi, -qi:na/-kina//-g‘i:na/-gina, -oq/ kℴ yuklamalarini ko‘rsatadi. 2 Olima XIII-XIV asrlardagi turkiy yozma yodnomalarda qo‘llanilgan ma (bu so‘z asli bog‘lovchi), emə (bog‘lovchi), ush (olmosh), taqi/daqi/dahi (bog‘lovchi) kabi funksional yuklamalarni ko‘rsatadi. Bundan tashqari, magar, 1 Пардаев А.Б. Тил тизимида ёрдамчи сўзлар. – Самарқанд: СамДУ нашри, 2011. 117-134-бетлар 2 XIII – XIV асрлар туркий адабий ёдгорликлар тили (Морфология). – Т.: Фан, 1986. 264-267-б.

kashke, illa, hatta, bale, axir, bas, ham, alqissa, almaqsud, filjumla kabi fors-tojik va arab tillaridan o‘zlashgan yuklamalarni ham tahlil qilgan. 3 «Yuklamalar - deb yozadi J.Hamdamov, - turkiy tillarda, jumladan, o‘zbek tilida boshqa turkumlardagi so‘zlarga nisbatan keyinroq (lekin bog‘lovchilardan oldinroq) paydo bo‘lgan grammatik kategoriya bo‘lib, ular modal so‘zlar bilan qo‘shimchalar orasidagi joyni egallaydi. Yuklamalarning ko‘pchiligi ot, fe’l, olmosh, ravish kabi mustaqil ma’noli so‘zlardan kelib chiqqan deb hisoblaydi. Binobarin, eng qadimgi turkiy tilda grammatik jihatdan rasmiylashgan, alohida turkum bo‘lib ajralib chiqqan yuklamalar yo‘q edi. Ba’zi ot va fe’llar yuklama vazifasini ham bajarar edi. Turkiy tillar taraqqiyotining qadimgi turk va o‘rta turk davrlariga kelib yuklamalar alohida so‘z turkumi sifatida ajralib chiqa boshladi. Ularning asosiy qismi turkiy tillarning o‘z ichki imkoniyatlari hisobidan, boshqa bir qismi o‘zlashma yuklamalar hisobidan boyib bordi» J.Hamdamov o‘zbek tilida tarixan ishlatilib kelgan yuklamalarni qo‘llanish o‘rniga ko‘ra ikki guruhga: postpozitiv yuklamalar va prepozitiv yuklamalarga bo‘lgan. 1.Postpozitiv yuklamalar: 1) affiks-yuklamalar –mu//-mi, -g‘i:na/-ginə/- qi:na/-kinə, -oq/0k, -chu/chү, -chi/chү, -la/lə; 2) so‘z yuklamalar -ma, eme, taqы/daqы, ham biriktiruvchi bog‘lovchilari, ush olmoshi kabi funksional yuklamalar. 2. So‘z yoki gapning oldidan keladigan prepozitiv yuklamalar mustaqil, alohida so‘z shakliga ega bo‘lib, ular turkiy tillarga tegishli bo‘lmay, arab, fors tillaridan o‘zlashtirilgan so‘zlardir. Bular quyidagilar: bəlki(m), hattā,göyā/göyāki, məgər, kāshki, hamānā, shāyad / shāyad kim, āxir, illā, bas, balə,erkən / erkin / ekən, ermish / emish, kerək, alqissa kabilar. I.Yuklamalarning semantik-stilistik xususiyatlari. 1.1. Yuklamalar tasnifi va nutqdagi vazifasi Hozirgi o‘zbek adabiy tilidagi yuklamalarni Sh.Shoabdurahmonov maxsus tadqiq etgan. O.Bozorov «O‘zbek tilida yuklamalarning semantik-funksional xususiyatlari» nomli nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan. 4 O.Bozorov ushbu nomzodlik dissertatsiyasida yuklamalar sirasiga quyidagilarni kiritadi: -ki, -da, -u(- 3 XIII – XIV асрлар туркий адабий ёдгорликлар тили. 268-271-б 4 Базаров О. Частицы в узбекском языке: Автореф. дис. ... канд. филол. наук. - М., 1983. – с. 7–8

yu), ham, -ku, -mi, -chi, -a(-ya), balki, emas(mas), faqat, esa, bo‘lsa,na...na, tugul, negaki, sababki, nega desang, bo‘lmasa, yo‘qsa, aksincha, -oq(-yoq), -gina, -dir, - gin, -in, -cha, qip-, yop-, (yap-), kap-, xolos, naq, ayni, qoq, zora,shoyad, koshki, koshki edi (koshkiydi), qani endi, qani edi (qaniydi), ishqilib, hatto,aqalli (loaqal), nahot, nahotki, oxir, yana, tag‘in, to, agar, mabodo, basharti,bordi-yu, garchand, garchi, go‘yo, xuddi, bamisoli, albatta, baribir, demak, xullas,aytmoqchi, aytganday, aytgandek, ayniqsa, xususan, atigi, nihoyati, avvalo, avvali,avvalambor, hech, sira, aslo, mutlaqo, zinhor, juda, eng, g‘oyat, nihoyatda, o‘lgur,tushgur, tushmagur, qurgur, bo‘lgani, bo‘ladimi, bo‘lsa ham, boringki, qo‘yingki,qo‘ying-chi, kel (ke), keling, kelinglar, kelib-kelib, deyman, degin, deng, aytginaytgin, bildingmi, bilasizmi, yolg‘iz, naq, yaxshisi, bir, birinchidan, ikkinchidan, kimsan, mana, ana, bu, shu, nima, qani, o‘zi, qanday, -e(e), -ay, -ey, ha, xayriyat, xayriyatki, xo‘sh, asli (aslida), afsus (afsuski), taajjub (taajjubki), bor, yo‘q, bormi, bor-yo‘g‘i, tim, liq, lim, g‘irt, qir, shir, g‘arq, jiqqa. Bu borada yana Z.Isoqov ham tadqiqot olib borgan. U «O‘zbek tilida so‘z turkumlarining o‘zaro munosabati va unda yuklamalarning o‘rni» mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan. U yuklamalar sirasiga -ki, -ku, -da, -u(- yu), ham, -mi, -chi, -a(-ya), faqat, na... na, tugul, -oq(-yoq), -gina, -dir, -gin,qoq, aqalli, nahot, nahotki, agar, mabodo, basharti, atigi, nihoyati, tim, liq, lim,g‘irt, g‘arq, jiqqa, -jon, -oy, -xon, -bek, -poshsho, - bonu, xuddi, naq, naqadar kabilarni kiritib, quyidagi semantik guruhlarga ajratadi: 1) kuchaytiruv-ta’kidyuklamalari: - ki, -da, -u(-yu), -a(-ya), aqalli, ham, -ku, naqadar, atigi, nihoyati,tim, liq, lim, g‘irt, g‘arq, jiqqa; 2) ayiruv yuklamalari: faqat, -gina; 3) taajjub yuklamalari: nahot, nahotki; 4) shart yuklamalari: agar, mabodo, basharti; 5)sub’ektiv baho yuklamalari: -jon, -oy, -xon, -bek, -poshsho, -gin; 6) inkor yuklamasi: na... na, tugul; 7) so‘roq yuklamalari: -chi, -mi; 8) aniqlov yuklamalari: xuddi, naq, qoq; 9) gumon yuklamasi: -dir. 5 Olim yana «O‘zbek tilining izohli lug‘ati»da (1981) yuklama sifatida berilib, boshqa ilmiy manbaalarda uchramagan e, xo‘sh, ha, ey, bu, bor-yo‘g‘i, ana, oriy, tugul, aksincha, xolos, yana, tag‘in, zora,zoraiki kabi 5 Исоқов З.С. Ўзбек тилида сўз туркумларининг ўзаро муносабати ва унда юкламаларнинг ўрни: Филол. фан. номз. …дис.автореф. – Фарғона, 2005. 14-б.

yuklamalarni sanaydi va lug‘atdagi o‘z, qani, shu, mana, kimsan, bir,ayni, aqalli, qoq kabi so‘zlarni yuklamalik xususiyatlarini tahlil qiladi. Sh.Shahobiddinova -jon, -xon, -oy, -cha, -chak-(a)loq, -choq kabilarni yuklamalar qatoriga qo‘shish mumkinligini aytgan. Yuklamalar rus tilshunosligida ham batafsil o‘rtanilgan. Bu borada T.M.Nikolaevaning yuklamalar tadriji borasidagi monografiyasidan keng ma’lumot olish mumkin. Bu so‘zlar xususida M.Lomonosov ham to‘xtalib o‘tgan. A.Shaxmatov yuklamalarni sintaktik ob’ektda o‘rganish tarafdori bo‘lgan. V.Vinogradov yuklamalarni ekspressiv–stilistik funksiyalariga alohida urg‘u bergan. U yuklamalar qatoriga yana bog‘lovchilarni, predloglarni ham so‘zlarni kiritgan. F.F.Fortunatov ham yuklamalarning sintaktik xususiyatiga alohida e’tibor qaratgan. Rus tilshunosligida asosan yuklamalar bahsida A.Shaxmatov va F.Fortunatovlar fikri tayanch hisoblanadi. XX asrda turkologiyada ham yuklamalar tadqiqot ob’ektiga aylangan. Jumladan, F.Kenjebaeva qozoq tilidagi, F.Zeynalov ozarbayjon tilidagi, K.Amiraliev qozoq va qoraqalpoq tilidagi, K.Axmerov boshqird tilidagi yuklamalarni tadqiq etgan. Umuman, yuklamalar barcha ilmiy manbalarda so‘zlarga yoki gapga so‘roq, ta’kid, kuchaytirish, ayirish, chegaralash, o‘xshatish, qiyoslash kabi qo‘shimcha modal ma’no beruvchi yordamchi so‘zlar deya talqin etilgan. O‘zbek tilshunosligida bugungi kunda yuklamalar tuzilishiga ko‘ra ikki xilga ajratilgan: 1) qo‘shimcha shaklidagi yuklamalar; 2) so‘z shaklidagi yuklamalar. Hozirgi o‘zbek adabiy tili darsliklarida yuklamalar quyidagicha tasnif qilingan: 1. So‘roq va taajjub yuklamalari: -mi, -chi, -a(-ya). 2. Kuchaytiruv va ta’kid yuklamalari: -ku, -u(-yu), -da, -oq(-yoq), -ki,-kim, axir, hatto, hattoki, nahot, nahotki, tim, shir, g‘irt, liq, lim, g‘raq, jiqqa. 3. Ayiruv va chegaralov yuklamalari: -gina (-kina, -qina), faqat, faqatgina,yolg‘iz. 4. Aniqlov yuklamalari: xuddi, naq. 5. Gumon yuklamasi: -dir. 6. Inkor yuklamasi: na... na.

Похожие

Aholi statistikasi
Yuklamalar stilistikasi
Bog‘lovchi va yuklamalar uslubiyati.
Yordami so‘zlar – ko‘makchilar bog‘lovchilar yuklamalar stilistikasi
Sport mashqining tamoyillari