Mavzu: Yunon-Baqtriya davlati arxeologiyasi Reja: 1. Yunon-Baqtriya davlati tashkil topishi 2. Yunon-Baqtriya davlati me’morchiligi va shaharsozligi 3. Yunon-Baqtriya davlatida numizmatika

Davlat asoschisi salavkiylarning Baqtriyadagi satrapi Diodot hisoblanadi. Mil. av. 250 yilda u o zini Baqtriyaning mustaqil hukmdori deb e lon qiladi.ʻ ʼ Davlat hududiga hozirgi Janubiy Tojikiston, Janubiy O zbekiston va ʻ Afg oniston kirgan. Yu.Yunon-Baqtriya podsholigi kuchaygan paytlarda ʻ unga Pokiston, Shimoliy G arbiy Hindiston ham bo ysungan. Poytaxti ʻ ʻ Baqtra (o rta asrlardagi Balx) shahri bo lib, uning xarobalari ʻ ʻ Shimoliy Afg onistonda ʻ , Mazori Sharif shahri yaqinida joylatlgan. Davlat bir qancha satrapliklar (viloyatlar)ga bo linib boshqarilgan. Yunon-Baqtriya ʻ davriga mansub eng mashhur yodgorlik Shimoliy Afg onistondagi Oyxonum ʻ va Janubiy Tojikistondagi Taxti Sangin yodgorliklari hisoblanadi. Amudaryoning o ng qirg og ida, Vaxsh va Panj daryolari quyilishida ʻ ʻ ʻ joylashgan Taxti Sangindagi ibodatxona tuzilishi va topilmalari ellinizm dunyosiga xos diniy e tiqodlar keng tarqalganligini ko rsatib turibdi. Yunon- ʼ ʻ Baqtriya podsholigi Hindiston va O rta Osiyo hududlarini o zaro bog lovchi ʻ ʻ ʻ hamda Xitoydan Badaxshon orqali Fors ko rfaziga olib chiquvchi savdo ʻ yo llarini nazorat qilib, xalqaro iqtisodiy-savdo aloqalarida faol ishtirok ʻ etgan. Arxeologik tadqiqotlar natijasida topilgan ko plab tangalar tovarpul ʻ munosabatlari rivojlanganligini ko rsatadi. Tangalar yunon standartlari ʻ asosida kumush va jezdan quyilgan. Tangalarda (tetradraxma, draxma, obol va boshqalar) hukmdorlar qiyofasi yuksak did va aniqlik bilan tasvirlangan. Diodot (mil. av. 250—230), Yevtidem (mil. av. 230 —200), Demetriy (mil. av. 200-185), Yevkradit (mil. av. 185-171), Geliokl (mil. av. 171—155) va boshqalar hukmdorlari ma lum. Bitta nom bilan davlatni boshqargan ʼ hukmdorlar (masalan, Diodot 1, Yevkradit II) ham bo lgan. Mil. av. 3-asr ʻ oxiri —2-asrning 1-yarmi davlatning eng rivojlangan davri hisoblanadi. Mil. av. 2-asr o rtalaridan boshlab ichki nizolar kuchayib, inqiroz davri ʻ boshlanadi. Mamlakat alohida viloyatlarga bo linib, mahalliy hokimlar ʻ (Antimax, Menandr, Appolodot va boshqalar)o z nomidan tangalar zarb ʻ qilishgan. Miloddan avvalgi 280 yilda satrapliklarning markaziy

hokimiyatga nisbatan muholifat harakatlari boshlanib ketdi. Milodidan avvalgi IIIasr o‘rtalarida Baqtriya Salavkiylar davlatidan ajralib chiqadi va shu davrdan boshlab Yunon-Baqtriya podsholigi davri boshlandi.Yunon- Baqtriya davlati tarkibiga Baqtriya , Hindistonning shimoli-g‘arbiy qismi ham kirgan. Baqtriyada ko‘plab tangalarni zarb etish Yunon-Baqtriya podsholigi davriga to‘g‘ri keladi. Poytaxti Shimoliy Afg‘onistondagi Balx shahri o‘rnidagi Baqtra.Davlatning birinchi hukmdori Diodot I kumush tanga zarb etib, uning bu davlatning asoschisi ekanini tangalardan bilib olish mumkin. Tangalarda uning portreti tasvirlanib, “ Shoh Antiox” deb yozdirgan. U umrining oxirigacha o‘z nomini yozdirmaydi. Tanganing reversida qo‘lida chaqmoq va burgut ushlagan Zevs tasvirlangan.  Buning mazmuni shuki , Diodot va uning ajdodlariga Zevs homiylik qilgan. “Diodot” – nomining tarjimasi ham “Xudo bergan” degan ma’noni anglatadi. Diodot IIham huddi shunday tasvirli tangalarni zarb etdi. Diodotni taxtdan tushirgach, Yevtidem o‘z tangalarida Geraklni aks ettirdi. Demetriy tangalarida ham Gerakl tasvirlangan, ammo uning Geraklning boshida gulchambar bo‘lib, bu Mitraning tasviri bilan qo‘shilgan edi. Dеmеtriy ichki siyosatda Aleksandr va Antiox I larning yo‘lidan borib, yerli aslzodalar bilan umumiy til topish yo‘lini tutdi.Natijada Baqtriyaning davlat chеgaralari kеngayib, har jihatdan taraqqiy etdi. Uning nomi bilan ko‘plab tangalar zarb etildi. Davlatni boshqarish bobida qator islohotlar o‘tkazildi. U davlatni mayda hokimliklarga bo‘lib boshqarishni joriy etadi. Mahalliy aslzoda vakillarini davlatni boshqarish ishlariga kеng jalb qildi. Dеmеtriy davrida ko‘plab harbiy qal’alar qurildi. Ana shunday qal’alardan biri Amudaryo sohilida qad ko‘targan Termiz shahridir. Bu shahar o‘z joylashgan mavqеyiga ko‘ra davlatning iqtisodiy va savdo aloqalarini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi.Davlat chеgaralarining Hindiston hisobiga kеngayishi munosabati bilan

Dеmеtriy davatining markazi janubga — Taksilaga ko‘chirildi. Miloddan avvalgi 174 yilda Baqtriyada davlat to‘ntarishi yuz berdi. Bu ishning boshida yunon harbiy qo‘mondoni Yevkratit turgan edi. U Dеmеtriyning Hindistonda bo‘lganligidan foydalandi. Davlat to‘ntarishining asosiy sababi Yunon - Baqtriyadagi mahalliy hokimlar o‘rtasidagi o‘zaro nizolar edi. Dеmеtriy davlat to‘ntarishi haqidagi xabarni eshitgach, tеzda Baqtriyaga qaytadi va Yevkratit askarlari bilan jangga kiradi. Bu jangda Dеmеtriy halok bo‘ladi. Hokimiyat miloddan avvalgi 167 yilda Yevkratit qo‘liga o‘tadi. Ko‘zdan kеchirilayotgan bu davrdagi siyosiy vaziyatni Zarafshon vohasida olib borilgan arxеologiyaga oid qazishma topilmalari ham yaqqol ko‘rsatdi. Jumladan, miloddan avvalgi II asrning 80 yillaridan boshlab Zarafshon vohasida Yevtidеm zarb etgan tangalarga taqlid qilingan mis chaqalar zarb etilganEllinizm davrida yunon madaniyati bilan mahalliy ya’ni, gibrid xudolar tasvirlangan. tangalarning ikkinchi yuzida Geraklning o‘tirgan holdagi rasmi va Yevtidеmning nomi chalasavodlik bilan yunon tilida bitilgan. Bu ashyolar Zarafshon vohasida mahalliy hokimlarning mustaqillikka harakat qilganliklarini ko‘rsatadi. Binobarin, tеz orada Sug‘diyona Yunon Baqtriya davlatidan mustaqil ajralib chiqdi. Baqtriyaga esa tobora yuеchji qabilalari tahdidi kuchayib bordi. Miloddan avvalgi III asrda Sharqiy Turkiston va Shimoli - Sharqiy Tibеtda yashagan katta qabilalar Xitoy manbalarida katta yuеchjilar «da yuеchji» dеb atalganlar. Xitoyning shimolida yashab kеlayotgan Xuni qabilalari miloddan avvalgi II asrda kuchayib kеtib, yuеchjilar bilan bo‘lgan jangda ularni mag‘lub qiladilar (165 yilda). Yuеchjilar O‘rta Osiyoga o‘tib saklarni mag‘lub etadilar va ular bilan birgalikda Yunon Baqtriyaga zarba beradilar. Nihoyat miloddan avvalgi 140 va 130 yillar orasida Yunon Baqtriya davlatining taqdiri uzil kеsil hal qilindi. Parfiya YunonBaqtriyadan Marg‘iyonani tortib olgach, uning siyosiy maydondagi mavqеyi yana ham pasayib kеtdi.Antiox davrida Farg‘ona vodiysi zabt etildi. Uning tangalarida Poseydon (dengiz xudosi)

tasvirlangan. SH.Pidayev “Qadimgi Termiz” nomli kitobida Yunon-Baqtra podsholari tangalari haqida quyidagi ma’lumotlarni keltiradi: Yunon-Baqtriya shohlarining tangalardagi rasmlari juda zo‘r mahorat bilan aks ettirilgan. Medalerlar shohlarning faqatgina tashqi qiyofasini real tasvir qilibgina qolmay , ularning fe’l-atvorlarini ham ochib berishga muyassar bo‘lganlar. Haqiqatan ham bu tangalar medalerlik san’atining eng yorqin namunalaridir. Shoh Yevtidemning tangasida bu holat kuchli namoyon bo‘lgan. Tanganing old tomonida yunonlarning afsonaviy pahlavoni Geraklning boshi tasvirlangan. U o‘rta yoshda, mo‘ylov, sochlari jingalak. Rasmda pahlavonning bo‘yni baquvvat qilib ifoda etilgan. Tanganing reversida chopib ketayotgan ot tasviri tushirilgan va yunon harflari bilan “Shoh Yevtidem hukmdor” degan so‘zlar bitilgan. Yunon-Baqtriya podsholigi tangalari nomlari yunoncha bo‘lgan: ya’ni tanga stater, kumush tangalar – tetradrahma, drahma, obol deb atalgan. Topilmalarga qaraganda bu yerda turli qiymatdagi kumush tangalar ko‘p zarb etilgan. Tangalarning og‘irligi yunon tangalarining og‘irligiga teng bo‘lgan. Aniqrog‘i, oltin tanga 8,6 gramm, tetradrahma 16 grammga, 1 stater – 5 tetradrahma yoki 20 drahmaga teng bo‘lgan. Yunon-Baqtriya podsholigining tangalari asosan kumush va misdan , ba’zan tilladan zarb etilardi. Ular orasida Yevkraditning 20 staterli (160 g) tangasi antik dunyo davrining eng yirigidir. Yunon-Baqtriya kumush tangalari asosan bir andozada bo‘lib, o‘ng tomonida hukmdor, reversida ma’budalar (Zevs, Gerakl, Poseydon, Apollon) tasvirlangan. Ularda podsho martabasi , ismi hamda laqabini qaratqich kelishigida masalan: “podsho Antimox xudoning” - deb beruvchi yunon yozuvlari yarim doira yoki ustuncha shaklida joylashtirilgan. Bundan tashqari tanganing reversida ma’budaning tasviri yonida bir necha yunon harflaridan iborat monogramma ham bor. (Monogramma-yunon tilida mono-bir: gramma-harf, yozuv.) Bu yerda, tangada monogramma – tangani zarb qilgan usta hamda hukmdor ismining jimjimador bosh harfi. 2 Monogrammaning nima uchun kerakligi haligacha noma’lum, ba’zi tadqiqotchilar bu zarbxona