Yunon olimlari Reja: 1. Yunon manblari. 2. Geradodtning tarix asari. 3. Strabonning Geografiya asarida O'rta osiyo haqidagi manbalar.

Manbalar, tarixiy manbalar — o tmishda odamzod qo li bilan bunyod etilganʻ ʻ tarixiy jarayon izlarini o zida aks ettiruvchi va kishilik jamiyati tarixini o rganish ʻ ʻ imkonini beruvchi hozirgi kungacha saqlangan har qanday osori atiqa, yozma manba, ma naviy (til, e tiqod, urf-odat) qadriyatlar. M. tarixiy tadqiqotlarning ʼ ʼ asosiy poydevori hisoblanadi. Ularni keng ko lamda sinchiklab o rganmasdan turib ʻ ʻ kishilik jamiyatining tadrijiy taraqqiyoti tarixini tahlil qilib bo lmaydi. M.ning xili ʻ nihoyatda ko p, ammo ma lum darajada aniq va to la ma lumotlarga ega M. ʻ ʼ ʻ ʼ majmuasi cheklangan. Yozuv hali yuzaga kelmagan ibtidoiy jamoa davridan faqat moddiy madaniyat qoldiqlari (turar joy, makon, manzil, mehnat qurollari) saqlangan xolos. Ulardan, asosan, ibtidoiy jamiyat davri hayotini, qisman qad. dunyo va o rta ayerlar tarixini tadqiq etishda foydalaniladi. ʻ Ishlab chiqaruvchi xo jaliklar (dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik), ʻ savdo-sotiq munosabatlari yuzaga kelib rivoj topgan sivilizatsiya davri tarixini o rganishda esa yozma manbalar birinchi darajali ahamiyat kasb etadi. Bu davr ʻ M.ining soni va sifati kishilik jamiyatining ma naviy kamoloti, xususan, yozuv va ʼ xatsavodning yuksakligiyu qanchalik tarq-algani va yozma M.ning saqlanish holatiga bog liq bo lgan. Shu boisdan bizning davrimizgacha, ayniqsa, qad. yozma ʻ ʻ manbalar oz saqlangan bo lsa, keyingi tarixiy davrlar uchun xos hisoblangan tosh, ʻ sopol, qayin po stlog i, pergament va qog ozga bitilgan, shuningdek, bosma asarlar ʻ ʻ ʻ keng tarqalgan. Yozma tarixiy M., shubhasiz, kishilik jamiyatining ijtimoiy va shaxsiy faoliyati natijasida yuzaga kelgan. M. shartli ravishda 8 turkumga bo linadi: yozma, ʻ ashyoviy, etnografik, lingvistik, toponimik, og zaki (folklor), kino, fono va ʻ fotomateriallar. M.ni turkumlarga bo lish, ularning yuzaga kelishi, tadqiqot qilish, ʻ mu-alliflarini aniqlash, haqqoniyligi va to likligini belgilash kabi masalalar bilan ʻ manbashunoslik fan i shug ullanadi. Gerodot (yun. Herodotos) (mil. av. 490 va ʻ 480 yil orasi, Kichik Osiyoning janubi-g arbidagi Galikarnas —mil. av. taxminan ʻ 425, Afina yoxud Furiya, Janubiy Italiya) —"tarix otasi" deb nom olgan yunon tarixchisi. Yoshligida mustabid hokimiyat (tiraniya)ga qarshi faol kurashgan va Galikarnasda shunday hokimiyat o rnatilgach, vatanini tark etishga majbur ʻ bo lgan. Bir necha vaqt Samos o.da yashagan. Mil. av. taxminan 455—447 yillarda ʻ butun Kichik Osiyo, Misr, Bobil, Finikiya, Kirena, Yunonistonning Bolqondagi shaharlari. Qora dengiz sohillari bo ylab (Olviya sh.gacha) sayohat qilib, skiflar ʻ haqida ma lumot to plagan. Uzoq muddat Afinada yashagan; G.ning Afina ʼ ʻ demokratiyasining yo lboshchisi Periklta yaqinligi uning siyosiy qarashlariga ʻ kuchli ta sir qilgan. G. taxminan 443 yil Afinadan Furiyaga ko chib o tgan. G.ning ʼ ʻ ʻ asari shartli ravishda "Tarix" deb nom olgan bo lib, yunonlar tarixining eng muhim ʻ siyosiy voqeasi —yunonfors urushlari (mil. av. 500—449 yillar)ga bag ishlangan. ʻ Keyinchalik aleksandriyalik olimlar G. asarini muzalar soniga karab 9 kitobga ajratganlar, har bir kitob muzalardan birining nomi bilan atalgan. G. "Tarix"ining asosiy g oyasini yunon dunyosining sharqdunyosi bilan kurashi tashkil qiladi. G. ʻ

Lidiya, Midiya. Axomaniylar davlati tarixi, tabiiy sharoiti va murakkab hayoti, aholisining o tmishi, dini, o ziga xos urf-odatlari hamda madaniy yodgorliklariniʻ ʻ ustalik bilan bayon etib, tarixiy voqealarni keng taxlil qilgan. Asarning 5-kitobida G. o zining asosiy maqsadi —yunon-fors urushlari tarixini bayon qilishga ʻ kirishgan. Antik adabiyotda birinchi bo lib skiflarning hayoti va turmush tarzlari ʻ G. asarida tadrijiy suratda bayon etilgan. Xususan G. O rta Osiyoda yashagan ʻ massagetlar haqida batafsil ma lumotlar keltirib, massagetlar malikasi ʼ To marisning axomaniylar podshosi Kir II bilan bo lgan jangini yuksak mahorat ʻ ʻ bilan bayon qilgan. Poliyen (lot. Polyaenus) (milodiy 2-asr) — makedoniyalik yunon yozuvchisi. Rimda advokat va notiq sifatida shuhrat qozongan. 162 yil Parfiya bilan urush boshlanganda "Strategmalar" ("Harbiy hiylalar") asarini yozib uni imperatorlar Mark Avreliy va Lutsiy Verga bag ishlagan. Bu asar 8 kitobdan iborat bo lib, ʻ ʻ sarkar-dalar va boshqa shaxslarni urush paytidagi xatti-harakatlari to g risidagi ʻ ʻ misollarni o z ichiga olgan. Asar yunon mifologiyasidan to rimliklar (Avgustnn ʻ ham)gacha bo lgan davrni qamrab oladi. P. ma lumotlari yunon va Rim ʻ ʼ manbalariga asoslanib yozilgan. O rta Osiyo xalkdari orasida keng tarqalgan ʻ "Shiroq" afsonasi P.ning ushbu asari asosida vu-judga kelgan.[1] Strabon (Strabon) (mil. av. 64/63 — mil. 23/24) — yunon geografi va tarixchisi. Ko p sayohatlar (Yunoniston, Kichik Osiyo, Italiya va Misr) qilgan. Antik davr ʻ geografik bilimlari yakuni bo lgan "Geografiya" (mil. av. taxminan 7y., 17 ʻ kitobdan iborat) va "Tarixiy xotiralar" degan (bizgacha yetib kelmagan) asarlar muallifi. Asarda G arbiy va Markaziy Yevropa, Kichik Osiyo, Shimoliy va ʻ Sharqiy Qora dengiz sohillari haqida geografik ma lumotlar to plangan. Shu bilan ʼ ʻ birga asarda ko plab tarixiy, etn. maishiy tafsilotlar keltirilgan, xususan, Qrim ʻ yarim orol va Dnepr bo yiga kelib joylashgan qabilalar, skiflar, roksolanlarning ʻ xo jaligi va maishiy turmushi haqida, Shimoliy va Sharkay Qora dengiz sohillarida ʻ joylashgan antik shaharlarning qurilishi, turmushi, xo jaligi, tarixi, Bosfor ʻ davlatining tarixi va xo jaligi haqida qimmatli ma lumotlar joylashgan. ʻ ʼ "Geografiya"da, shuningdek, qad. O rta Osiyo geogr.si, unda yashagan qabilalar ʻ (saklar, parfyanlar, baqtriyaliklar, daxlar va boshqalar) va ularning urfodati, tili, Buyuk ipak yuli o tgan joylar haqida qimmatli ma lumotlar ham bor. ʻ ʼ O’rta Osiyo g'arbda Kaspiy dengizi, janub va sharqdan Эron Islom Respublikasi, Afg'oniston va Hitoy Halq Respublikasi, shilomdan 45032 shimoliy kenlik bilan chegaralanuvchi ulkan hududda joylashgan bolib, jami 1 mln. 984 ming kv. km. ni tashkil etadi. Bu olka qadimiy tsivilizatsiya markazlaridan biridir va yirik imperiya tarkibida jahon siyosiy hamda iqtisodiy tarihida katta orin tutgan. qadimgi g'abr va Sharq ortasidagi iqtisodiy savdo aloqalarida muhim vositachilik vazifasini bajargan. Orta Osiyo haqida geografik, jumladan kattegrafik tasavvurlar tarihi ham ancha qadimgi, aniqrog'i antik davrdan boshlanadi. Orta Osiyo tog'risidagi

dastlabki kattografik malumotlar antik davrning tsivilizatsiya markazlari bolish qadimgi Yunoniston va qadimgi Rimda yozilgan manbalarda uchraydi. Chunki "antik davrmamlakatlari Sharqningkoplab mamlakatlari bilan ijtimoiy iqtisodiy va madaniy aloqalar bolgan, shu tufayli oz tarihiy geografik va kattegrafik tasavvurlarini kengaytirganlar va boyitganlar".Gerodot, Strabon, Klavdiy, Ptolemey va boshqa antik davr mualliflarining aslardagi Orta Osiyoning ilk tarihi tattografiyasiga oid malumotlarni uchratishimiz mumkin. Chunonchi, Gerodot (mil. avv. 484-425 yillar) ozining "Tarix" asarida kospiy dengizdan sharqqa bepayon kenliklar mavjudligi haqida malumot beradi. U Kaspiy (Girkan) dengizi yopiq havza deb, uning kolami haqida shunday fikr yuritadi: "Uzunligini eshkakli kemada 15 kunda, kengligini esa hammasi bolib, 8 kunda suzib, otish mumkin". Araks (Amudaryo) haqida malumot berib, Gerodot: "Araks, aytishlaricha, Isterga qaraganda kattaroq va (boshqa daryolarga kora) kichikroq, Lesbos kattaligidan koplab orollarga ega... Araks Matiyonlar yurtidan oqib keladi. Gindis (Hind) daryosi ham osha erdan oqadi",-deb qayd etgan. R.Э.Lentsning fikriga kora, Gerodo yozgan Araks daryosi Sirdaryo yoki Tajan daryosi bolishi kerak. Ammo koplab olimlarning fikriga kora, u Amudaryodir. Gerodot Amudaryoning bir ozani (Ozboy) Kaspiyga quyilgan deb oylagan bolsa kerak. Professor A.Sadullaev ham "Araks bu Amudaryo, Matiyon tog'lari, Gerodotning tushunishicha, Pomир yoki Hinduqush tizmalaridir, chunki tarihning (Gerodotning) aytishicha, Matiyon tog'laridan Hind daryosidan ham boshlanadi",- deb yozadi. Gerodot massegetlarning erlari haqida fikr yuritib, ular "Kasbiy dengizidan sharqqa, quyoш chiqish ynalishida joylashgan" deb yozadi. Uning Baqtriya va Xorazm haqidagi malumotlari ham qiziqarlidir: "Osiyodi bir vodiy bor. Uning hamma tomoni tog' bilan oralgan, tog'ni esa beshta dara kesib otadi. Bir vaqtlar bu vodiy horazmliklarga qarashli bolib, horazimlik, partiyaliklar, saranglar va tamaneylarning chegaradosh erlarida joylashgan". Yuqoridagi malumotlardan kelib chiqib, J.Tomson. V.Fedchina. V.Dement'ev. O.Andryushenkolar Gerodot malumotiga tayanib, kartalar yatargan. J.Tomson Kasbiy dengizining kenligini uzaytirib yuborgan, bu esa Gerodot yozganlariga mos tushmaydi. V.Dement'ev. O.Andryushenkolar Araks (Amudaryo)ni birmuncha tog'riroq chizganlar, lekin uning Kaspiyga quyiluvchi irmog'itasvirlanmagan. Shuningdek, baqtriyaliklar yurti ham aks etmagan. V.Fedchina tiklagan kartada Gerodot tilga olgan "botqoqlik va kollar" mavjud hududlar tasvirlangan bolsa-da, biroq baqtriyaliklar va massagetlar erlari chizilmagan. Yana bir yunon olimi Gerodotning tarihiy ananalarini davom ettirgan Ktesiy Orta Osiyodа bolmagan bolsa-da, lekin bu erlar haqida bir qadar malumotalrga ega bolgan. Uning qayd etishicha, qariiyb barcha halqlar satrapliklarga bolingan bolib, fa-atgina sak qabilalarigina satrapliklarga kirmagan. Ktesiy davrida sharqdagi yirik va ahamiyatli satrapliklardan biri Baqtriya, Sug'diyona, Hind daryosi yonalishidagi hududalrni oz ichiga olgan edi. Baqtriya erlarida kumush konlari haqida gapirib, Ktesiy ushbu zaminni chuqur er

qatlamlarida ushbu metalning ko`pligini yozadi. Ktesiyga kora, sharqda yirik Shimoliy dengiz (Kasbiy dengizi), bolib, dengiz boyiga girkanlar va ularning qoshnisi darbiklar istiqomat qilganlar. Ulradan ham sharqda esa parfiyalik va barkaniyaliklar horamney va Karmoniylar istiqomad qilishgan. Baqtriya "tekisliklari"ga esa g'arbdan faqatgina kichik tog' yoli orqali otish mumkin. Baqtriya erlari Tanais daryosidan Hind daryosi boylarigacha bolgan erlarni egallagan. Tanais Baqtriya erlarini Evropadan Hind va Hindistonni ajratib turgan. Ketesiy tasavvuriga kora, Tanais Hind darsiga qarama-qarshi bolib, Pont (qora) dengiziga quyilgan. Shu orinda takidlash kerakki, Ktesiyning Tanais deganda ikki daryo-Don va sirdaryo haqida malumotlar bir-biriga ziddir. Ktesiy yozganidek, Baqtriya erlarini Tanais boylariga chozilganligini etiborga oladigan bolsak, u holda Tanais daryosi bu Sirdaryo boladi va bu nisbat notog'ri tushuncha. Baqtriya satrapligi Ktesiy davrida ham, Aleksandr Makedonskiy zamonida ham Sirdaryogacha bolgan hududlarni qamrob olgan edi. O’rta Osiyo haqida malumotlar keyinroq Aleksandr Makedoniskiy yurishlari (mil. avv. 329-327 yillar) davrida toplandi. Julmadan, antik davrning yirik geograf olimi Strabon milodiy birinchi asrda 17 ta kitobdan iborat "Geografiya" asarini yaratdi. U "miloddan avvalgi V asrdan milodiy I asrdacha bolgan barcha geograf va tarihchilarni asrslaridan tanqidiy foydalandi"."Geografiya"ning XI kitibida Orta Osiyoning Parfiya va Gerkaniya kabi okalari, Amudaryo, Sirdaryo haqida malumotlar uchraydi. Shuningdek, kitobda Orta Osiyoda yashovchi sak, sog'd, skif, massaget kabilalari haqida ham malumotlar bor. Yaksart (Sirdaryo), Politimet (Zarafshon), Эpard (Murg'ob) daryolari haqida yozilgan; Amudaryo Araks yoki Oks deb atalgan. Uning suvlari esa botqoqliklarga emas, "suvlar mamlakati"ga singadi. "Suvlar mamlakati", Shimoliy dengiz deganda, Strabon Orol dengizini tushungan, Amudaryoni bir ozini Girkan qultug'iga quyiladi, deb oylagan.Yaksart haqida Strabon quyidagicha yozadi: "Yaksartning boshlanishi Oks daryosi (boshlanishi)dan boshqa joyda, ammo ular bitta dengizga quyiladi". Bu dengizni Strabon Kaspiy deb tushungan. Sababi Kaspiydan sharqdagi olkalar haqida yozganda, "birorta ham yunon va rim mualliflari oz asarlarida Orol dengizi haqida bevosita yoki bilvosita eslatmagan". Ammo akademik L.S.Berg bir tadqiqotida Shimoliy dengiz deganda Strabon Orol dengizini tushungan, deb yozadi.Strabon "Geografiyasi"da Politimet (Zarafshon) daryosi haqida ham ishonchli malumotlar uchraydi: "Sog'diyona ichidan oqayotgan daryoni aristotelning aytishicha, makedonlar Politimet edeb atashgan. Ariylar eridan oqayotgan Ariy daryosiga oxshab bu daryo ul diyor erlarini sug'orib, songra chol tomonga davom etadiva va qumlar ichida yoqolib ketadi".Bu malumotlardan bilishimiz mumkinki, Zarafshon antik davrda ham xech bir daryoga quyilmas dan qumlarga singib ketgan. Strabon Yaksart va Oks daryolari boylarida yashovchi qabilalarning joylashuv holatiga ham tog'ri baho beradi. U parompis (Hinduqush) tog'larining ishmoliy tarmog'ini Imaus (Pomir) tog'lari deb biladi. Strabonga kora, Orta Osiyoda