Zoopsixologiya va qiyosiy psixologiyaga kirish. Hayvonlar psixik faoliyatining umumiy tavsifi Ma’ruza rejasi: 1. Zoopsixologiya va qiyosiy psixologiyani predmet va vazifalari 2. Hayvonlar xatti-harakatini psixologik bilimlar tizimidagi o’rni . 3. Zopsixologiya va qiyosiy psixologiya usullari 4. Zopsixologiya va qiyosiy psixologiyani rivojlanish tarixi 5. Zoopsixologiyani tadqiqi qilishni besh usuli 6. Psixikani vujudga kelishi . 7. Asab tizimigacha bo’lgan davr va asab tizimini paydo bo’lishi . 8. Instinkt va malakalarni o’rganishni zamonaviy holatlari .

Zoopsixologiya va qiyosiy psixologiyani predmet va vazifalari Qiyosiy psixologiya yuqori darajada rivojlangan umurtqalilarni atropogenetik holatlarini o’rganuvchi sohalardan biri xisoblanadi. Uning asosiy holati hayvonlarni intellektini o’rganishdan iboratdir. Ba’zi holatlarda qiyosiy psixologiya fan sifatida emas balki usul sifatida talqin etilishi mumkin. Ba’zi bir olimlar esa aksincha tasavvur qiladilar, masalan Vladimir Aleksandrovich Vagner zoopsixologiyani qiyosiy psixologiyani bir qismi sifatida e’tirof etgan. Qiyosiy psixologiya hozirgi kunda hayvonlar va insonlarning kelib chiqish qonuniyati va ularning rivojlanish holatlarini o’rganadigan fanlar qatoriga kiritiladi . Qiyosiy psixologiyani predmeti sifatida inson va hayvonlarning holatlarini solishtirishdan iboratdir. Shuning uchun ham qiyosiy psixologiya zoopsixologik ma’lumotlar asosida tahlil qilinadi, inson va hayvonlarning ontogenez va filogenezidagi o’zgarishlarni tahlil qilishga yo’naltirilgan bo’ladi. Qiyosiy psixologiya va zoopsixologiyani vazifasi sifatida quyidagilarni kiritishimiz mumkin. Zoopsixologiya fanga nisbatan an’anaviy ishonchsizlik holatlarining mavjudligi. Hayvonlarning psixikasini o’rganish mumkin emas degan g’oyalarning mavjudligi. Ilmiy zoopsixologiya hayvonlarning xissiyotlarini o’rganishdan iborat emas, balki uning vujudga kelishi va evolyusiya natijasida o’zgarishini o’rganadi. Amaliy vazifalari sifatida hayvonlar psixikasi haqidagi bilimlarni kerakli bo’lgan sohalarda ishlatishdan iborat, bunda uchta sohani keltirib o’tishimiz mumkin: Inson faoliyatining hayotiy va xo’jalik sohasida; Insonni tabiatni himoya qilish sohasida Rivojlanayotgan psixoterapevtik maqsadlarda. Zoopsixologiya va qiyosiy psixologiyani muammolari: - Psixik aks ettirishni vujudga kelishi va uning rivojlanishi; - Hayvonlarda tug’ma va orttirilgan xatti-harakatlar tavsifi; - Ontogenezdagi xatti-harakatlar qonuniyati, turli xil guruhdagi

hayvonlarning psixikasi - Hayvonlarning intellektini o’ziga xosligi; - Hayvonlarning psixikasi va xatti-harakatlarini antropogenetik ahamiyatlari. Hayvonlar xatti-harakatini psixologik bilimlar tizimidagi o’rni Hayvonlarning psixologik jihatdan o’rganish bilan birga, hozirgi kunda hayvonlarni biologik tarzda o’rganish ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bu etologiya soxasining tarkibiga kirib ular shu soha bilan shug’illanishadi. Etologlar birinchi navbatda hayvonlarning xatti-harakatini ekologik omil asosida o’rganishadi, bunda hayvonlarni ma’lum bir sharoitlariga moslashish holatlari o’rganiladi. Bir vaqtning o’zida etologiya filogenezdagi hayvonlarning xatti- harakatini o’zgarish holatlarini ham tadqiq etadi. etologik o’ziga xoslik asosida albatta hayvonlarning instinktiv xulq-atvorlari yotadi. Dala sharoitida kuzatishlar natijasida etologlar hatti-xarakat biologiyasi nazariyasini yaratdilar. Bunda asosiy o’rinda instinktiv xulq atvor birlamchi o’ringa chiqadi. Ular evolyusion bilimlarga, funksional morfologiyaga, ommaviy ekologiyaga, hayvonlar tizimiga, googeografiyaga va boshqa sohalarga qimmatli foyda keltirdilar. Zoopsixologiya o’zining xatti-harakatlarini hayvonlar xulq-atvorini o’rganishga qaratadi, etologlar esa biologik holatlarga. Biroq psixik omillarsiz xayvonlarning biologik holatlarini o’rganish mumkin emas, va aksincha 1 . Zoopsixologiyani fiziologiya bilan aloqasi ham uzviylik holati mavjud. Ayniqsa neyrofiziologiya oliy nerv fiziologiyasi bilan, zoopsixologdan farqli ravishda fiziolog psixik aks ettirish holatlarini o’rganadi. Fiziologik tadqiqotlar xuddi zoopsixologiya kabi o’tkaziladi, unda xatti-harakatlar tahlil qilinadi, bunda albatta fiziolog oliy nerv faoliyatiga o’z e’tiborini qaratadi. Uning birlamchi vazifasi faoliyat tizimlari va a’zolarini o’rganishdan iborat. Sodir bo’layotgan holatlarni o’rganayotgan vaqtda albatta psixik aks ettirishlarni ham kuzatish mumkin, biz organizmni bir butun sifatida idrok qilishimiz zarur bo’ladi. Biroq fiziologik jarayotnlarda xatti-harakat shakli, fiziologik mexanizmlarni anglashga 1 Psychology David G. Myers Hope College Holland, Michigan 428

yordam beradi, demak fiziologik mexanizmlar va alohida jarayonlar orasidagi chegaralarni yo’qotadi. Shuning uchun ham fiziologiyani o’rganayotgan vaqtda etologik yoki zoopsixologik nuqtai nazarlar bilan yondoshish mumkin emas. Fiziologlarni vazifasi zoopsixolog va etologlarnikidan farqlidir. Yuqoridagi xech bir fan boshqasining o’rnini bosa olmaydi, ular faqatgina xamkorlikdagi faoliyatni amalga oshirishlari mumkin. Bu yo’nalishlar orqali hayvonlarni to’liq tahlil qilish imkoniyatini yaratishimiz mumkin. Hayvonlarni tadqiq qilish asosan laborotoriya sharoitida amalga oshiriladi. Zoopsixologiya fanida hayvonlarni atrof muhit bilan munosabatlarini o’rganish holatalari ham mavjud. Hayvonlar o’zlarini oldingi tajribalaridan kelib chiqqan holda ularni nazorat qilish oson bo’ladi. Zopsixologiya va qiyosiy psixologiya usullari Zoopsixologiyani o’rganish metodlari ikki asosiy guruhga bo’linadi: 1) empirik ma’lumotlar va faktlar asosida olingan metodlar ; 2) empirik ma’lumotlar va faktlarni tahlil qilish asosidagi metodlar . Empirik ma’lumotlar va faktlar asosida olingan metodlarbu faktik materiallarni tadqiqot predmeti va holatlari orqali olingan xisoblanadi. Shuning uchun ham bu metodlar fanning ma’lum bir sohasiga va tadqiqotni ma’lum bir tadqiqiga aloqador hisoblanadi. Zoopsixologiyada bu hayvonlarning xatti xarakatlari xisoblansa, qiyosiy psixologiyada inson va hayvonlarning xatti- harakatlarni solishtirish xisoblanadi. Bir biriga uyqash bo’lgan fanlar bir biriga o’xshash ba’zi bir holatlarda bir xil usullardan foydalanishlari mumkin 2 . Bu zoopsixologiyaga bilan bog’liq bo’lgan fanlarga ham aloqador, fiziologiya va etologiya. Empirik ma’lumotlar va faktlarni tahlil qilish asosidagi metodlar bu fanlar metodologiyasi xisoblanadi. Bunda fanlarning nazariy holatlari, kelib chiqish vaqtlari nazariy va amaliy ahamiyatlarini o’rganish mumkin. Tadqiqotning predmeti haqidagi ma’lumotlar albatta nazariy asoslar orqali tahlil qilinadi. Shu tariqa hayvonlarning xatti-g’arakatlarini o’rganib zoopsixologiya, etologiya va fiziologiya fanlari bir xil predmetni o’rganib, biroq ularni turlicha talqin etishlari kerak bo’ladi. Psixologiya subyekt psixikasining ichki holati bo’lib, psixik 2 Psychology David G. Myers Hope College Holland, Michigan 428 9

jarayonlarni tuzilishi, funksiyasi; etologiya hayvonlarning turlarini vujudga kelishi va moslashish ahamiyatini, fiziologiya insonlar va hayvonlarning psixikasini ichki mexanizmlarini o’rganishdan iborat. Ilmiy tahlil nazariyalari metodlari o’rganiladi, ular tafakkurning mexanimzlari asosida shakllanadi. Buning uchun albatta fanning metodologiyasi bo’lishi shart. Zoopsixologiya va qiyosiy psixologiya psixologik yondoshuvlardan foylanadi, bunda psixikani evolyusion jabhada tahlil qilish mumkin. Evolyusion yondoshuvda:evolyusion tizimli yondoshuv, faoliyatli yondoshuv, madaniy tarixiy, qiyosiy psixologik. Bularning nazariy tahlili keyingi bo’limlarda ko’riladi. Empirik ma’lumotlar va faktlar asosida olingan metodlar zoopsixologiya va qiyosiy psixologiya fanida ikki asosiy guruhga bo’linadi. Kuzatish usuli eksperiment metodi. Har bir sulning qo’llanish holatlari ma’lumotlarni tahlil qilishga doir haolatlar bilan belgilanadi. Zopsixologiya va qiyosiy psixologiyani rivojlanish tarixi. Zopsixologiya fan yosh fanlar qatoriga kiradi. Fanning paydo bo’lishi 200 yil atrofida deb tahmin qilinadi. Biroq uning asosi qadimdan o’rganilgan. Birinchi navbatda etologiya sohasini ritvojlanishi bilan bog’liq, ya’ni yovvoyi hayvonlarni xonakilashtiri, shuning asosida zoopsixologiya rivojlana boshlagan. qo’lga o’rgatish. Hayvonlarning xatti-harakatlarni empirik jihatdan o’rganish turli xildagi hayvonlarni xonakilashtirish imkoniyatini yaratdi. Biroq bizga qadar qadimiy o’rgatish holatlari yetib kelmagan, biz o’rgatish holatini yaqinroq holati bilan tahlil qilish imkoniyatiga egamiz. Zoopsixologiya fani rivojlanish holatida mustaqil fan sifatida emas, balki dunyoqarashning bir turi sifatida shakllangan. Hayvonlarning xulq atvorifaylusuflar tomonidan ko’proq o’rganilgan. Bu esa teologik nazariyani keltirib chiqardi. Hyech bir olim hayvonlarning xatti-harakatlarini tahlil qilmasdan boshqa holatga o’tmagan. Shaxs nazariyalarida ham albatta shu holatga murojaat qilinadi Zoopsixologiyada nazariyalar klassifikasiyasi. Umuman olganda zoopsixologiya haqidagi nazariyalarni ikkita katta guruhga ajratishimiz mumkin: