AMIR TEMUR VA TEMURIYLAR DAVRIDA SAMARQAND ME’MORCHILIGI VA SHAHARSOZLIGI
![MAV ZU: AMIR TEMUR VA TEMURIYLAR DAV RIDA
SAMARQAND ME’MORCHILIGI VA SHAHARSOZLIGI](/data/documents/ec117a18-d697-46f4-9cef-3d4bd181690a/page_1.png)
![KIRISH
I BOB. Amir Temur va Temuriylar davrida Samarqand
me’morchiligining o‘ziga xos xususiyatlari
Samarqand tarixchilar va sayyohlar nigohida
Amir Temur va temuriylar davri me morchiligining manbalarda aks ʼ
etishi
II BOB. Amir Temur davrida qurilish ishlarining kengayishi hududlar
misolida
2.1. Amir Temurning Shahrisabzda amalga oshirgan qurilish ishlari
tarixi
2.2. Amir Temurning ulug’ zotlarga ehtiromi me’morchilik ishlari
misolida
III BOB. Temuriylar davrida binokorlik va shaharsozlik ishlari tarixi
3.1. Mirzo Ulug’bek davrida amalga oshirilgan bunyodkorlik ishlari
3.2. Samarqand — Yangi O‘zbekistonning turizm darvozasi”
konsepsiyasining ahamiyati
XULOSA
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati](/data/documents/ec117a18-d697-46f4-9cef-3d4bd181690a/page_2.png)
![](/data/documents/ec117a18-d697-46f4-9cef-3d4bd181690a/page_3.png)
![](/data/documents/ec117a18-d697-46f4-9cef-3d4bd181690a/page_4.png)
![Magistrlik dissertatsiyasi kirish, uch bob, 6 ta paragraf, umumiy xulosa va tavsiyalar,
foydalanilgan adabiyotlar r оʻ yxati hamda ilovalardan tarkib topgan.
Magistrlik dissertatsiyasining birinchi bobi “ Ami r Temur dav ri da Samarqand
me’morchiligi ning o‘ziga xos x ususiy at lari ” deb nomlangan b оʻ lib, bu bobda
Samarqand tarixchilar va sayyohlar nigohida, Amir Temur va temuriylar davri
meʼmorchiligining manbalarda aks etishi
tahlili masalalariga yoritilgan.
Markaziy Osiyoni arablar istilo qilganining dastlabki yillarida bu yerga tashrif buyurgan
tarixchilar va sayyohlar Movarounnahr shaharlarining uch qismdan, yaʼni ark yoki
ko‘handiz, shahriston yoki madina va savdo-hunarmandchilik qismi-rabotdan tashkil
topganligiga eʼtiborni qaratishadi. Baʼzi holatlarda shahriston ikkiga – ichki shahar va
tashqi shaharga bo‘lingan. Arklar ilk o‘rta asrlarda shahristondan tashqarida joylashgan
bo‘lsa (Buxoro, Panjikent), keyinchalik ko‘p holatlarda ular o‘zaro birikib, arklar hatto
shahriston hududiga kirib ketgan. Bunga misol tariqasida o‘rta asrlardagi Buxoro va
Samarqandni ko‘rsatib o‘tish mumkin. XIII asrga kelib, Samarqandni mo‘g‘ullar istilo etgan
chog‘ida uning arki hozirgi Afrosiyob deb ataladigan ichki shahriston qalʼasi mudofaa
devorlari ichida bo‘lgan. Bu ichki shahar to‘rt qator, yarim halqasimon mudofaa
devorlaridan tashkil topgan. Har bir halqa sirtida chuqur mudofaa handaqlari bo‘lgan.
Afrosiyobning janubida esa hozirgi Siyob bozoridan boshlab Ruhobod mavzeigacha,
shaharning janubiy darvozasidan tashqarisidagi savdo-hunarmandchilik hududi-raboti
mavjud bo‘lgan. Rabotning o‘zi ham ikki qismdan – ichki va tashqi rabotlardan tashkil
topgan va ichki rabot tashqi shahar deb atalgan.](/data/documents/ec117a18-d697-46f4-9cef-3d4bd181690a/page_5.png)
![“ Samarqand dunyoning
yirik va go‘zal shaharlaridan biri
hisoblanadi. Mazkur shahar kir
yuvuvchilar arig‘i sohilida
joylashgan. Bu kanaldan
bog‘lar va ekinlarni sug‘orish
uchun charxpalaklar bilan suv
chiqariladi. Kechki namozdan
keyin shahar xalqi mana shu
ariq bo‘yiga dam olish va sayr
qilish uchun chiqishadi. U yerda
o‘tirish uchun o‘rindiqlar va
meva hamda boshqa
xo‘rokvorlar sotish uchun
do‘konlar o‘rnatilgan. Shaharda
ko‘plab saroylar,
samarqandliklarning
mahoratini ko‘rsatuvchi yirik
imoratlar borki, ularning katta
qismi shaharning o‘zidek
vayrona ahvolda yotibdi.
Shaharda na devor va na
darvozalar mavjud”
Ibn Bat t ut a](/data/documents/ec117a18-d697-46f4-9cef-3d4bd181690a/page_6.png)
![Dissertatsiya ishining ikkinchi bobi “ Amir Temur dav rida quril ish
ishlarining k engay ishi hududl ar mi solida ” deb nomlangan.
Ushbu bobda Amir Temurning Shahrisabzda amalga oshirgan
qurilish ishlari tarixi, Amir Temurning ulug’ zotlarga ehtiromi
me’morchilik ishlari e’tiborga olinadi.
Amir Temur vatanining Shahrisabz deb atalishi bejiz emas: shahar
haqiqatdan, yam-yashil, sersuv, bahavo jannatmakon yerda
joylashgan. Ilgari uning nomi Kesh (Kash) bo’lgan. Islomiyat davrida
ismlar markazi sifatida “Qubbatul-ilm va-l-adab”, ya’ni “ilm va adab
gumbazi” degan sharafli maqom mashhur bo’lgan. Sohibqiron Amir
Temurning Kindik qoni tukilgan Vataniga kelgan Ispaniya elchilari
(1404-yil avgust oyi) uni katta shahar sifatida ta’riflaydilar.
Qal’a devorlari, burju darvozalari Amir Temurning amri bilan va
shaxsan uning rahbarligida qurilgan. Devorning uzunligi taxminan 5
klometr bo’lib, tarxi 770 x 1730 metr masofadagi to’g’ri to’rtburchak
qal’a edi: har tarafida qo’sh minora, peshtoqli darvozaxona orqali
ichkariga kirish mumkin bo’lgan .
Ispaniyalik elchilar Amir Temurning bunyodkorlik faoliyati bilan
bog’liq barcha imoratlarni diqqat bilan ko’zdan kechirishgan. O’sha
davr imoratlari bizgacha dastlabki qiyofasini qisman yo’qotgan va
vayron holda yetib kelgan, ba’zilari butunlay buzulib ketgan.
Shuning uchun ham ularni o’z ko’zi bilan ko’rgan Klavixoning voqeiy
ma’lumotlari hozirgi me’morchilik ma’lumotlari va amaliyoti uchun
alohida qimmatga ega](/data/documents/ec117a18-d697-46f4-9cef-3d4bd181690a/page_7.png)
![Dissertatsiya ishining uchunchi bobi “ Temuriylar davrida binokorlik va shaharsozlik ishlari
tarixi” deb nomlangan. Ushbu bob orqali Mirzo Ulug’bek davrida amalga oshirilgan bunyodkorlik
ishlari , Samarqand — Yangi O‘zbekistonning turizm darvozasi” konsepsiyasining ahamiyati tahliliga
keltirilgan.
Agar Amir Temur va Mirzo Ulug’beklarga qadar Turkiston hududida ro’y bergan
chingiziylar istilosi davrida uzoq vaqt davom etgan ma’naviy inqirozni bobokalonlarimizning
xalqimiz bunyodkorlik saltanatini qorong’u moziy qaridan yuksak chuqqilarga ko’tara
olganliklariga yana bir bor ishonch hosil qilamiz. Ana shu yuksak bunyodkorlik ma’naviyati
tufayli yaratilgan XIV-XV asr me’morchilik san’ati durdonalari hanuz biz avlodlarni va jahon
xalqlarini lol qoldirib kelmoqda. Amir Temurning bunyodkorlik va ma’rifat yo’lidagi faol
harakati temuriylarga, xususan, uning nevarasi Mirzo Ulug’bekning ilm-fan, madaniyat va
yaratuvchilikka bo’lgan qiziqishiga, buyuk olim, ulkan ma’rifatchi va shijoatli bunyodkor bo’lib
yetishuviga qulay va mustahkam zamin tayyorladi. Avval Amir Temur, so’ngra Mirzo Ulug’bek
davrida Movaraunnahr shaharsozligi tarixida misli ko’rilmagan ulkan o’zgarishlar ro’y berdi .
Ularning bu sohadagi faoliyati o’zining keng ko’lamli va salobati bilan alohida ajralib turadi.
Amir Temur davrida ilk bor “qo’sh” uslubidagi me’moriy majmua bunyod ettirilgan bo’lsa,
Mirzo Ulug’bek zamonida bu uslub nafaqat yuqori saviyada takrorlandi, balki takomillashtirilib,
“maydoncha” uslubidagi yangi me’moriy majmua muhiti shakillantirildi. Birinchi holatda bu,
Amir Temurning Samarqanddagi ulkan jome masjidi va uning muqobiliga qurilgan va hozir
yo’q bo’lib ketgan “Bibixonim” madrasasi bo’lsa, ikkinchi galda bu, Mirzo Ulug’bekning
Registon maydonida bunyod etgan madrasasi va uning qarshisidagi xonaqosi, hamda ular
orasidagi maydonning shimol tomonidagi qurgan karvonsarroyi va usgbu imoratlarning
me’moriy majmua tarzida qurilish uslubi edi.](/data/documents/ec117a18-d697-46f4-9cef-3d4bd181690a/page_8.png)
![XULOSA :
Mazkur ishda Amir Temur va Temuriylar hukmronligida Samarqandda amalga
oshirilgan shahrsozlik va me’morchilik ishlarini tarixiy manbalar va adabiyotlarga
tayangan holda o’rganib chiqilib, bu boradagi ishlarning tarixiy ahamiyatini
istiqboldagi ilg‘or yo‘nalishlarini aniqlash va ularni rivojlantirish bo‘yicha takliflar ishlab
chiqish. Bizga ma’lumki, Samarqand shahridagi asosiy tarixiy qulrilish ishlari va
shaharsozlik Amir Temur va Temuriylar hukmronligida amalga oshirilgan. Bu esa
Amir Temur va Temuriylarning qudratini namoyon etib turadi. Hozirgi kundagi bu
bunyodkorlik va shahrsozlik ishlarining tarixiy ahamiyati sifatida Samarqandga ko’plab
mahalliy va xorijiy sayyohlarni jalb etayotganligini ta’kidlash kerak.
Amir Temurning dastlabki shaharsozlik faoliyati, yaʼni 1370-1371 yillardagi qurilgan
shahar qalʼasi ko‘rsatilmagan. Shuningdek, bu olim chizmada tiklagan o‘rta asrlar
Samarqand devor va darvozalarining baʼzilari XVIII acrda bu yerda Shohmurod ibn
Doniyol olib borgan qurilish faoliyatiga tegishli bo‘lib, uning Amir Temur qurdirgan
devor va darvozalardan farqi ko‘rsatilmagan. Sohibqiron 1370-1371 yillarda dastlab XII
asrning shahri Birun hududiga mos tushadigan yerni Ibn al-Faqih taʼriflagan mo‘g‘ullar
buzib tashlagan qalʼa sifatida tiklaydi. Uning o‘sha paytda to‘rt darvozasi hamda
chorsusi bo‘lgan va shahar anʼanaviy rubʼa yoki qitʼa shaklidan tashkil topgan. Amir
Temur XIV asr oxiridan to umrining oxiri (1405 y.) gacha shaharni kengaytirib, yangi
ko‘chalar ochtirdi. .Mazkur ishda Amir Temur va Temuriylar hukmronligida Samarqandda amalga
oshirilgan shahrsozlik va me’morchilik ishlarini tarixiy manbalar va adabiyotlarga
tayangan holda o’rganib chiqilib, bu boradagi ishlarning tarixiy ahamiyatini
istiqboldagi ilg‘or yo‘nalishlarini aniqlash va ularni rivojlantirish bo‘yicha takliflar ishlab
chiqish. Bizga ma’lumki, Samarqand shahridagi asosiy tarixiy qulrilish ishlari va
shaharsozlik Amir Temur va Temuriylar hukmronligida amalga oshirilgan. Bu esa
Amir Temur va Temuriylarning qudratini namoyon etib turadi. Hozirgi kundagi bu
bunyodkorlik va shahrsozlik ishlarining tarixiy ahamiyati sifatida Samarqandga ko’plab
mahalliy va xorijiy sayyohlarni jalb etayotganligini ta’kidlash kerak.](/data/documents/ec117a18-d697-46f4-9cef-3d4bd181690a/page_9.png)
![Mustaqillik yillaridagi keng qamrovli islohotlarni amalga oshirish
jarayonida milliy tiklanish, maʼnaviy yangilanish, milliy o‘zlik va o‘ziga
xoslikni yaxlit tarzda anglab yetgan, erkin demokratik tafakkurga ega
bo‘lgan va mustahkam milliy g‘oya kuchi bilan birlashgan jamiyat
aʼzolarini tarbiyalash vazifalarini hal etishda tarix fanining roli jiddiy
ravishda ortmoqda. Amir Temur va temuriylar sulolasi tarixi
O‘zbekiston tarixi sahifalarida alohida, o‘ziga xos o‘rin egallaydi.
Movarounnahrni mo‘g‘ul bosqini iskanjasidan ozod etib, mustaqil va
yagona davlat tuzgan Amir Temur ayni paytda madaniyat,
obodonchilik homiysi va tashkilotchisi sifatida ulkan xizmatlar qildi.
Bu davrning maʼnaviy va moddiy meroslari - dunyo madaniyatining
yorqin sahifalaridan biriga aylandi. Ilm-fan, meʼmorchilik, tasviriy va
amaliy sanʼat, adabiyot, sheʼriyat, musiqa sanʼati o‘zi bilan dunyo
miqyosidagi ajoyib favqulodda holatni namoyon etdiki, bu o‘z
navbatida shu davrning “temuriylar Uyg‘onish davri” deb shuhrat
qozonishi bejiz emasligining shubhasiz dalilidir. Lekin, afsuski, milliy-
madaniy boyliklarning talon-taroj qilinishi turli bosqinchilik,
istilochilik yurishlari davrida avjga chiqdi. Biroq, turli savdo-sotiq
jarayonlari, madaniy aloqalar davrida ham ko‘plab madaniy boyliklar
begona yurtlarda qolib ketdi. Mustaqillik yillariga kelib, o‘zbek xalqi
o‘zining boy tarixidan, milliy qadriyatlaridan ogoh bo‘la boshladi.
Ajdodlari qoldirgan bebaho merosdan bahra ola boshladi.](/data/documents/ec117a18-d697-46f4-9cef-3d4bd181690a/page_10.png)
![Sohibqiron hukmronligi da Samarqandni jahon ning eng go‘zal va mashhur
shahriga aylantirish uchun ko‘p qurilish ishlarini amalga oshirdi. Xususan,
o‘zi zabt etgan mamlakatlarning eng mohir hunarmandlarini
Samarqandga olib kelib , ularning imoratlar barpo etishiga sharoit yaratib
bergan.
Amir Temurning bunyodkorlik va shaharsozlik ishlarini temuriy
shaxzodalardan biri Mirzo Ulug’bek munosib davom ettirdi. Bobur
Samarqand tasvirida Ulug‘bek madrasalari va rasadxonasini batafsil keltirib
o’tadi . Amir Temur va Mirzo Ulug’bek qurdirgan imoratlar va bog’lar
nihoyatda ko’p va mashhur ekanligi haqida o’z asarlarida alohida keltirgan.
Mirzo Ulug’bek qurdirgan inshootlarning asosiy qismi Samarqand
shahrining ichida qurilganligini ta’kidlab o’tadi. Zahiriddin Muhammad
Boburning o’z asarlarida keltirilgan ma’lumotlardan shuni alohida keltirib
o’tish kerak Amir Temur va Temuriylarning naqadar ulug’ me’morchilik va
qurilish ishlarini amalga oshirganligini bilib olishimiz mumkin.
Shu maʼnoda magistirlik ishida Amir Temur va Temuriylar davrida Amir
Temur va Temuriylar davrida Samarqand me`morchiligi va shaharsozligi
haqidagi ilmiy ma’lumotlar keltirilishi bilan bir qatorda Amir Temur va
Temuriylar davrida barpo etilgan me’moriy obidalarning sayyohlik
salohiyatini rivojlantirishdagi ahamiyati ham qimmatli ma’lumotlar asosida
yoritib berilgan.](/data/documents/ec117a18-d697-46f4-9cef-3d4bd181690a/page_11.png)
![](/data/documents/ec117a18-d697-46f4-9cef-3d4bd181690a/page_12.png)
![E ’T I B O R L A R I N G I Z
U C H U N T A S H A K K U R !](/data/documents/ec117a18-d697-46f4-9cef-3d4bd181690a/page_13.png)
![](/data/documents/ec117a18-d697-46f4-9cef-3d4bd181690a/page_14.png)
MAV ZU: AMIR TEMUR VA TEMURIYLAR DAV RIDA SAMARQAND ME’MORCHILIGI VA SHAHARSOZLIGI
KIRISH I BOB. Amir Temur va Temuriylar davrida Samarqand me’morchiligining o‘ziga xos xususiyatlari Samarqand tarixchilar va sayyohlar nigohida Amir Temur va temuriylar davri me morchiligining manbalarda aks ʼ etishi II BOB. Amir Temur davrida qurilish ishlarining kengayishi hududlar misolida 2.1. Amir Temurning Shahrisabzda amalga oshirgan qurilish ishlari tarixi 2.2. Amir Temurning ulug’ zotlarga ehtiromi me’morchilik ishlari misolida III BOB. Temuriylar davrida binokorlik va shaharsozlik ishlari tarixi 3.1. Mirzo Ulug’bek davrida amalga oshirilgan bunyodkorlik ishlari 3.2. Samarqand — Yangi O‘zbekistonning turizm darvozasi” konsepsiyasining ahamiyati XULOSA Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
Magistrlik dissertatsiyasi kirish, uch bob, 6 ta paragraf, umumiy xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar r оʻ yxati hamda ilovalardan tarkib topgan. Magistrlik dissertatsiyasining birinchi bobi “ Ami r Temur dav ri da Samarqand me’morchiligi ning o‘ziga xos x ususiy at lari ” deb nomlangan b оʻ lib, bu bobda Samarqand tarixchilar va sayyohlar nigohida, Amir Temur va temuriylar davri meʼmorchiligining manbalarda aks etishi tahlili masalalariga yoritilgan. Markaziy Osiyoni arablar istilo qilganining dastlabki yillarida bu yerga tashrif buyurgan tarixchilar va sayyohlar Movarounnahr shaharlarining uch qismdan, yaʼni ark yoki ko‘handiz, shahriston yoki madina va savdo-hunarmandchilik qismi-rabotdan tashkil topganligiga eʼtiborni qaratishadi. Baʼzi holatlarda shahriston ikkiga – ichki shahar va tashqi shaharga bo‘lingan. Arklar ilk o‘rta asrlarda shahristondan tashqarida joylashgan bo‘lsa (Buxoro, Panjikent), keyinchalik ko‘p holatlarda ular o‘zaro birikib, arklar hatto shahriston hududiga kirib ketgan. Bunga misol tariqasida o‘rta asrlardagi Buxoro va Samarqandni ko‘rsatib o‘tish mumkin. XIII asrga kelib, Samarqandni mo‘g‘ullar istilo etgan chog‘ida uning arki hozirgi Afrosiyob deb ataladigan ichki shahriston qalʼasi mudofaa devorlari ichida bo‘lgan. Bu ichki shahar to‘rt qator, yarim halqasimon mudofaa devorlaridan tashkil topgan. Har bir halqa sirtida chuqur mudofaa handaqlari bo‘lgan. Afrosiyobning janubida esa hozirgi Siyob bozoridan boshlab Ruhobod mavzeigacha, shaharning janubiy darvozasidan tashqarisidagi savdo-hunarmandchilik hududi-raboti mavjud bo‘lgan. Rabotning o‘zi ham ikki qismdan – ichki va tashqi rabotlardan tashkil topgan va ichki rabot tashqi shahar deb atalgan.