Avstraliyaning Geografik o‘rni, o‘rganilishi, geologik tuzilishi, foydali qazilmalari va relyefi
![Av st raliy aning Geografi k o‘rni,
o‘rganilishi, geologik t uzilishi, foy dali
qazilmalari v a rely efi Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_1.png)
![Av st raliy aning asosiy xususiy at lari.
Avstraliya —
maydoniga
ko‘ra eng
kichik, eng
quruq,
aholisi eng
kam, janubiy
tropik chizig‘i
qoq
o‘rtasidan
o‘tadigan,](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_2.png)
![evkalipt daraxti vatani (bo‘yi 2 m dan 150 m gacha),](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_3.png)
![materikdagi berk havza maydoni (60%) jihatidan birinchi o‘rinda,
noyob o‘simliklar va xaltali hayvonlar vatani, butunlay janubiy
yarimsharda joylashgan,
60%](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_4.png)
![hozirgi zamon muzliklari bo‘lmagan yagona materik. Iqlimi shimolga
tomon sovib emas, balki isib, janubga tomon esa sovib boradi.](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_5.png)
![Materikda Tasmaniya oroli va bir qancha mayda orollar bilan
yagona bitta davlat — Avstraliya Ittifoqi joylashgan. Aholisining
deyarli yarmi ikkita shaharda — Sidney va Melburnda yashaydi.
SidneyMelburn](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_6.png)
![Maydoni — 7 mln 659 ming km2.
7,6 mln km²
3200 km
4000 km](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_7.png)
![Geografi k o‘rni.
Avstraliya
butunlay
Janubiy
yarimsharda
joylashgan.
Lotincha
“australius” —
janubiy
degan
ma’noni
beradi.](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_8.png)
![Quruqlikni shimol, g‘arb va janubdan Hind okeani, sharqdan Tinch
okean suvlari o‘rab turadi.
Hind
okeani
Tinch
okean
Hind okeani Tinch okean](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_9.png)
![Maydonining kichikligiga ko‘ra unga materik–orol nisbatini
berishgan. Odam yashaydigan materiklardan ancha uzoqda
joylashgan.](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_10.png)
![O‘rganilishi.
Avstraliyani
yevropaliklar
aholi yashaydigan
boshqa
materiklardan
keyin kashf
etgan. Bunga
Yevropadan
uzoqligi va o‘zi
alohida
joylashgani
sabab bo‘lgan.](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_11.png)
![Yevropaliklardan birinchi bo‘lib Avstraliyaga qadam qo‘ygan kishi
niderlandiyalik Uilyam Yanszondir. U 1606- yilda Keyp York
yarimorolini
tekshirdi va materikka Yangi Gollandiya deb nom berdi.](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_12.png)
![Ispaniyalik Luis de Torres (66-rasm) ham materikni tadqiq etgan.](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_13.png)
![Yana bir niderlandiyalik sayyoh Abel Tasman materikning shimoliy
va shimoli-g‘arbiy qirg‘oqlarini o‘rgandi, 1642- yili esa keyinchalik
uning nomi bilan atalgan Tasmaniya orolini kashf qildi.](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_14.png)
![Materikning sharqiy sohillarini XVIII asrning ikkinchi yarmida
mashhur
ingliz sayyohi Jeyms Kuk kashf qildi.](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_15.png)
![XVIII asrning oxirlaridan materikni o‘zlashtirish boshlandi.](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_16.png)
![Metyu Flinders](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_17.png)
![Jorj Bass](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_18.png)
![](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_19.png)
![Geologik t uzilishi.
Avstraliya
qadimgi geologik
o‘tmishda
Gondvana
materigining bir
qismi bo‘lgan.
Mezozoy
erasining oxiriga
kelib Avstraliya
mustaqil materik
tariqasida
shakllandi. P
a
n
g
e
y
aGondvana Lanraziya
Avstraliya](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_20.png)
![Materik asosini qadimgi qattiq va
mustahkam platforma tashkil etadi.
U Hind-Avstraliya litosfera
plitasining bir bo‘lagidir.](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_21.png)
![Platformaning mustahkam kristalli
zamini materikning shimolida,
g‘arbida va markaziy qismlarida yer
yuzasiga chiqib yotadi, ular qalqon
(shit) deyiladi. (to‘q pushti rangda).
Sharqiy qismidagi Katta Suvayirg‘ich
tizmasi gersin tog‘ burmalanishida
ko‘tarilgan (jigarrangda).
Platformaning kristalli zaminiQalqon Plita
Cho‘kindi qoplam](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_22.png)
![Keyingi tektonik harakatlar
natijasida Yangi Gvineya,
Tasmaniya materik orollari
quruqlikdan ajralib qolgan. Kuchli
zilzilalar kuzatilmaydi, vulqonlar
umuman yo‘q.](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_23.png)
![Foy dali qazilmalari.
Avstraliya foydali qazilmalarga boy. Ayniqsa, kristall
jinslardan iborat platformaning zaminida temir, mis, qo‘rg‘oshin,
rux 31
2
421](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_24.png)
![Uran rudalari, qalay, oltin, platina kabi rudali qazilmalar
joylashgan.
5
6
7
867](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_25.png)
![Cho‘kindi jinslar bilan qoplangan hududlarda fosforit, osh tuzi,
toshko‘mir va qo‘ng‘ir ko‘mir,
1 2
3 433](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_26.png)
![neft, tabiiy gaz tarkib topgan.
5
65
5
5 66
6](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_27.png)
![Avstraliya temir va rangli metallar — boksit, qo‘rg‘oshin, rux,
Boksit koni Temir koni
Qo‘rg‘oshin-Rux koni2 1
1 3
3](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_28.png)
![nikel hamda uran zaxiralari bo‘yicha dunyoda yetakchi o‘rinda
turadi. Materikda toshko‘mir konlari janubi-sharqda uchraydi.
Nikel
Nikel koni
Ko‘mir koni
Uran koni3
1](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_29.png)
![Rely efi .
Materikning relyefi Afrika relyefiga o‘xshash, lekin nisbatan oddiy. Uning
zaminida Avstraliya platformasi joylashgan. Materikning 95% hududi
pasttekislik va yassitog‘liklardan, 5% i tog‘lardan iborat. Relyef tuzilishiga ko‘ra
uch qismdan iborat. 1
2
3 G‘arbiy Avstraliya
Markaziy tekislik
Katta suvayirg‘ich
tizmasi](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_30.png)
![Birinchisi, G‘arbiy Avstraliya yassitog‘ligidir. U yassitog‘lik va baland
tekisliklardan iborat (atlasga qarang). Nurash natijasida yemirilib,
pasayib qolgan balandliklar va qoldiq tog‘lar ko‘zga yaqqol
tashlanadi.
G‘arbiy Avstraliya Uluru tog‘i](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_31.png)
![Bunga yassitog‘liklar ustidan baland ko‘tarilib turgan Makdonnell (Zil
cho‘qqisi — 1510 m) va Xamersli (Brus cho‘qqisi — 1226 m) tog‘lari misol
bo‘ladi. Kelib chiqishiga ko‘ra ularni palaxsali tog‘lar guruhiga kiritish
mumkin (67-rasm).
Makdonell tog‘i
Zil cho‘qqisi, 1510 metr Xamersli tog‘iBrus Zil](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_32.png)
![G‘arbiy Avsrtraliyada bir qancha cho‘llar joylashgan. Ular ichida
eng yiriklari Katta Qumli va Viktoriya Katta cho‘llaridir.
Katta Qumli cho‘liViktoriya Katta cho‘li](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_33.png)
![Ikkinchisi, Markaziy pasttekislik bo‘lib, u materikning eng past va
yassi
tekisliklaridan iborat. Ular dengiz va daryo yotqiziqlaridan tuzilgan.
Tekislikning mutlaq balandligi 100 m dan oshmaydi.
Markaziy pasttekislik](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_34.png)
![Materikning eng past joyi (Eyr Nord ko‘li, –16 m) ham shu yerda. U
Markaziy havza deb ham ataladi. Markaziy pasttekislikning
shimolida Karpentariya tekisligi bor.
Eyr-Nord
Eyr Nord ko‘li, -16 metrMarkaziy
HavzaKarpentariya
Markaziy HavzaKarpentariya tekisligi](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_35.png)
![Markaziy havzada toshloq quruq vodiylar — k rik lar (dary olar)
ko‘p uchraydi.
Eng kattalari Kuper krik va Eyr krikdir. Bu joylar kriklar (daryolar)
o‘lkasi deb ataladi.
Kuper krik Eyr krik](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_36.png)
![Materikning eng past joyi (Eyr Nord Materikning sharqida uzoq
masofaga cho‘zilgan uchinchi tog‘li qismi — Katta Suvayirg‘ich
tizmasini
hosil qiladi.
Katta Suvayirg‘ich tizmasi](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_37.png)
![Bu tizmaning eng baland joyi janubiy qismidagi Avstraliya Alpi
tog‘lari (Kossyushko cho‘qqisi, 2228 m) hisoblanadi.
Kossyushko
Avstraliya Alpi
Kossyushko cho‘qqisi, 2228 metr](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_38.png)
![Tektonik yoriqlar, daralar va daryo vodiylari tog‘larni alohida-
alohida massivlarga bo‘lib yuborgan.](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_39.png)
![Materik rivojlanish jarayonida ko‘tarilgan, pasaygan, yoriqlar hosil
bo‘lgan. Yer po‘stining bukilishi va uzilishlari natijasida quruqlikning
katta qismi Tinch okean tagiga cho‘kkan. Yangi Gvineya, Tasmaniya
orollari materikdan ajralib qolgan.](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_40.png)
![© Foydalanilgan adabiyotlar:
•
M. T. MIRAKMALOV, SH. M. SHARIPOV, M. M. AVEZOV, M. T.
HOJIYEVA , umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik,
Respublika ta’lim markazi.
•
@ edutrm_uz
•
A. Soatov, A. Abulqosimov, M. Mirakmalov. – Geografiya (Materiklar va
okeanlar tabiiy geografiyasi), umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 6- sinfi
uchun darslik – Toshkent: „O‘qituvchi“, 2017/ www.eduportal.uz](/data/documents/f0409ca0-633e-4c32-ab01-2e48f5859d52/page_41.png)
Av st raliy aning Geografi k o‘rni, o‘rganilishi, geologik t uzilishi, foy dali qazilmalari v a rely efi Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм
Av st raliy aning asosiy xususiy at lari. Avstraliya — maydoniga ko‘ra eng kichik, eng quruq, aholisi eng kam, janubiy tropik chizig‘i qoq o‘rtasidan o‘tadigan,
evkalipt daraxti vatani (bo‘yi 2 m dan 150 m gacha),
materikdagi berk havza maydoni (60%) jihatidan birinchi o‘rinda, noyob o‘simliklar va xaltali hayvonlar vatani, butunlay janubiy yarimsharda joylashgan, 60%
hozirgi zamon muzliklari bo‘lmagan yagona materik. Iqlimi shimolga tomon sovib emas, balki isib, janubga tomon esa sovib boradi.