logo

Avstraliyaning Geografik o‘rni, o‘rganilishi, geologik tuzilishi, foydali qazilmalari va relyefi

Загружено в:

16.08.2023

Скачано:

0

Размер:

19037.953125 KB
Av st raliy aning  Geografi k  o‘rni, 
o‘rganilishi, geologik   t uzilishi, foy dali 
qazilmalari v a rely efi Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм    Av st raliy aning asosiy  xususiy at lari.  
Avstraliya — 
maydoniga 
ko‘ra eng 
kichik, eng 
quruq, 
aholisi eng 
kam, janubiy 
tropik chizig‘i 
qoq 
o‘rtasidan 
o‘tadigan,     evkalipt daraxti vatani (bo‘yi 2 m dan 150 m gacha),     materikdagi berk havza maydoni (60%) jihatidan birinchi o‘rinda, 
noyob o‘simliklar va xaltali hayvonlar vatani, butunlay janubiy 
yarimsharda joylashgan, 
60%     hozirgi zamon muzliklari bo‘lmagan yagona materik. Iqlimi shimolga 
tomon sovib emas, balki isib, janubga tomon esa sovib boradi.    Materikda Tasmaniya oroli va bir qancha mayda orollar bilan 
yagona bitta davlat — Avstraliya Ittifoqi joylashgan. Aholisining 
deyarli yarmi ikkita shaharda — Sidney va Melburnda yashaydi. 
SidneyMelburn   Maydoni  — 7 mln 659 ming km2.
7,6 mln km²
3200 km
4000 km  Geografi k  o‘rni. 
Avstraliya 
butunlay 
Janubiy 
yarimsharda 
joylashgan. 
Lotincha 
“australius” — 
janubiy 
degan 
ma’noni 
beradi.    Quruqlikni shimol, g‘arb va janubdan Hind okeani, sharqdan Tinch 
okean suvlari o‘rab turadi. 
Hind 
okeani
Tinch 
okean
Hind okeani Tinch okean  Maydonining kichikligiga ko‘ra unga materik–orol nisbatini 
berishgan. Odam yashaydigan materiklardan ancha uzoqda 
joylashgan.   O‘rganilishi. 
Avstraliyani 
yevropaliklar 
aholi yashaydigan 
boshqa 
materiklardan
keyin kashf 
etgan. Bunga 
Yevropadan 
uzoqligi va o‘zi 
alohida 
joylashgani
sabab bo‘lgan.    Yevropaliklardan birinchi bo‘lib Avstraliyaga qadam qo‘ygan kishi 
niderlandiyalik Uilyam Yanszondir. U 1606- yilda Keyp York 
yarimorolini
tekshirdi va materikka Yangi Gollandiya deb nom berdi.    Ispaniyalik Luis de Torres (66-rasm) ham materikni tadqiq etgan.   Yana bir niderlandiyalik sayyoh Abel Tasman materikning shimoliy 
va shimoli-g‘arbiy qirg‘oqlarini o‘rgandi, 1642- yili esa keyinchalik 
uning nomi bilan atalgan Tasmaniya orolini kashf qildi.    Materikning sharqiy sohillarini XVIII asrning ikkinchi yarmida 
mashhur
ingliz sayyohi Jeyms Kuk kashf qildi.    XVIII asrning oxirlaridan materikni o‘zlashtirish boshlandi.   Metyu Flinders    Jorj Bass      Geologik  t uzilishi. 
Avstraliya 
qadimgi geologik 
o‘tmishda 
Gondvana 
materigining bir 
qismi bo‘lgan. 
Mezozoy 
erasining oxiriga 
kelib Avstraliya 
mustaqil materik 
tariqasida 
shakllandi. P
a
n
g
e
y
aGondvana Lanraziya
Avstraliya Materik asosini qadimgi qattiq va 
mustahkam platforma tashkil etadi. 
U Hind-Avstraliya litosfera 
plitasining bir bo‘lagidir.  Platformaning mustahkam kristalli 
zamini materikning shimolida, 
g‘arbida va markaziy qismlarida yer 
yuzasiga chiqib yotadi, ular qalqon 
(shit) deyiladi. (to‘q pushti rangda). 
Sharqiy qismidagi Katta Suvayirg‘ich 
tizmasi gersin tog‘ burmalanishida 
ko‘tarilgan (jigarrangda). 
Platformaning kristalli zaminiQalqon Plita
Cho‘kindi qoplam Keyingi tektonik harakatlar 
natijasida Yangi Gvineya, 
Tasmaniya materik orollari 
quruqlikdan ajralib qolgan. Kuchli 
zilzilalar kuzatilmaydi, vulqonlar 
umuman yo‘q.    Foy dali qazilmalari. 
Avstraliya foydali qazilmalarga boy. Ayniqsa, kristall
jinslardan iborat platformaning zaminida temir, mis, qo‘rg‘oshin, 
rux 31
2
421    Uran rudalari, qalay, oltin, platina kabi rudali qazilmalar 
joylashgan. 
5
6
7
867     Cho‘kindi jinslar bilan qoplangan hududlarda fosforit, osh tuzi, 
toshko‘mir va qo‘ng‘ir ko‘mir, 
1 2
3 433    neft, tabiiy gaz tarkib topgan. 
5
65
5
5 66
6   Avstraliya temir va rangli metallar — boksit, qo‘rg‘oshin, rux, 
Boksit koni Temir koni
Qo‘rg‘oshin-Rux koni2 1
1 3
3    nikel hamda uran zaxiralari bo‘yicha dunyoda yetakchi o‘rinda 
turadi. Materikda toshko‘mir konlari janubi-sharqda uchraydi.
Nikel
Nikel koni
Ko‘mir koni
Uran koni3
1     Rely efi . 
Materikning relyefi Afrika relyefiga o‘xshash, lekin nisbatan oddiy. Uning 
zaminida Avstraliya platformasi joylashgan. Materikning 95% hududi 
pasttekislik va yassitog‘liklardan, 5% i tog‘lardan iborat. Relyef tuzilishiga ko‘ra 
uch qismdan iborat.  1
2
3 G‘arbiy Avstraliya
Markaziy tekislik 
Katta suvayirg‘ich 
tizmasi   Birinchisi, G‘arbiy Avstraliya yassitog‘ligidir. U yassitog‘lik va baland 
tekisliklardan iborat (atlasga qarang). Nurash natijasida yemirilib, 
pasayib qolgan balandliklar va qoldiq tog‘lar ko‘zga yaqqol 
tashlanadi. 
G‘arbiy Avstraliya Uluru tog‘i  Bunga yassitog‘liklar ustidan baland ko‘tarilib turgan Makdonnell (Zil 
cho‘qqisi —  1510 m) va Xamersli (Brus cho‘qqisi — 1226 m) tog‘lari misol 
bo‘ladi. Kelib  chiqishiga ko‘ra ularni palaxsali tog‘lar guruhiga kiritish 
mumkin (67-rasm).
Makdonell tog‘i
Zil cho‘qqisi, 1510 metr Xamersli tog‘iBrus Zil  G‘arbiy Avsrtraliyada bir qancha cho‘llar joylashgan. Ular ichida 
eng yiriklari Katta Qumli va Viktoriya Katta cho‘llaridir.
Katta Qumli cho‘liViktoriya Katta cho‘li Ikkinchisi, Markaziy pasttekislik bo‘lib, u materikning eng past va 
yassi
tekisliklaridan iborat. Ular dengiz va daryo yotqiziqlaridan tuzilgan. 
Tekislikning mutlaq balandligi 100 m dan oshmaydi. 
Markaziy pasttekislik Materikning eng past joyi (Eyr Nord ko‘li, –16 m) ham shu yerda. U 
Markaziy havza deb ham ataladi. Markaziy pasttekislikning 
shimolida Karpentariya tekisligi bor. 
Eyr-Nord
Eyr Nord ko‘li, -16 metrMarkaziy 
HavzaKarpentariya
Markaziy HavzaKarpentariya tekisligi Markaziy havzada toshloq quruq vodiylar —  k rik lar (dary olar) 
ko‘p uchraydi.
Eng kattalari Kuper krik va Eyr krikdir. Bu joylar kriklar (daryolar) 
o‘lkasi deb ataladi.
Kuper krik Eyr krik  Materikning eng past joyi (Eyr Nord Materikning sharqida uzoq 
masofaga cho‘zilgan uchinchi tog‘li qismi — Katta Suvayirg‘ich 
tizmasini
hosil qiladi. 
Katta Suvayirg‘ich tizmasi Bu tizmaning eng baland joyi janubiy qismidagi Avstraliya Alpi 
tog‘lari (Kossyushko cho‘qqisi, 2228 m) hisoblanadi. 
Kossyushko
Avstraliya Alpi
Kossyushko cho‘qqisi, 2228 metr    Tektonik yoriqlar, daralar va daryo vodiylari tog‘larni alohida-
alohida massivlarga bo‘lib yuborgan.    Materik rivojlanish jarayonida ko‘tarilgan, pasaygan, yoriqlar hosil 
bo‘lgan. Yer po‘stining bukilishi va uzilishlari natijasida quruqlikning 
katta qismi Tinch okean tagiga cho‘kkan. Yangi Gvineya, Tasmaniya 
orollari materikdan ajralib qolgan.    ©  Foydalanilgan adabiyotlar:
•
M. T. MIRAKMALOV, SH. M. SHARIPOV, M. M. AVEZOV, M. T. 
HOJIYEVA ,  umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik, 
Respublika ta’lim markazi.
•
@ edutrm_uz
•
A. Soatov, A. Abulqosimov, M. Mirakmalov. – Geografiya (Materiklar va 
okeanlar tabiiy geografiyasi), umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 6- sinfi 
uchun darslik – Toshkent: „O‘qituvchi“, 2017/  www.eduportal.uz

Av st raliy aning Geografi k o‘rni, o‘rganilishi, geologik t uzilishi, foy dali qazilmalari v a rely efi Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм

Av st raliy aning asosiy xususiy at lari. Avstraliya — maydoniga ko‘ra eng kichik, eng quruq, aholisi eng kam, janubiy tropik chizig‘i qoq o‘rtasidan o‘tadigan,

evkalipt daraxti vatani (bo‘yi 2 m dan 150 m gacha),

materikdagi berk havza maydoni (60%) jihatidan birinchi o‘rinda, noyob o‘simliklar va xaltali hayvonlar vatani, butunlay janubiy yarimsharda joylashgan, 60%

hozirgi zamon muzliklari bo‘lmagan yagona materik. Iqlimi shimolga tomon sovib emas, balki isib, janubga tomon esa sovib boradi.