logo

Janubiy Amerikaning Geografik o‘rni, o‘rganilishi, geologik tuzilishi, foydali qazilmalari va relyefi

Загружено в:

15.08.2023

Скачано:

0

Размер:

30413.8671875 KB
J anubiy  A merik aning  Geografi k  o‘rni, 
o‘rganilishi, geologik   t uzilishi, foy dali 
qazilmalari v a rely efi Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм       Mat erik ning asosiy  xususiy at lari. 
Janubiy Amerika ko‘pgina tabiiy mo‘jizalar materigi hisoblanadi. U 
sayyoramizdagi eng sernam materik.       Bu materikda dunyodagi eng uzun va sersuv daryo, eng katta 
daryo havzasi,   eng baland harakatdagi vulqon, eng uzun tog‘ 
tizmasi,     eng baland va eng keng sharshara, eng katta ilon, eng mitti 
“odamxo‘r” baliq (piranya), eng balandda joylashgan chuchuk suvli 
katta ko‘l, eng qalin Amazoniya o‘rmonlari — “sayyoramiz o‘pkasi” 
joylashgan.   Geografi k  o‘rni. 
Janubiy Amerika 
materigining qiyofasi 
janubga tomon
torayib boradigan juda 
katta uchburchakka 
o‘xshaydi. Materik 
butunligicha
g‘arbiy yarimsharda 
joylashgan. Shimoldan 
janubga 7 000 km, 
g‘arbdan sharqqa
5 000 km cho‘zilgan.      Materik maydoni 17,8 mln km2.      Materikni shimolda Karib dengizi, g‘arbda Tinch okean, sharqda 
esa Atlantika okeani suvlari yuvib turadi. Materik qirg‘oqlari ko‘p 
parchalanmagan. Faqat janubida orol va qo‘ltiqlar ko‘p. 
1
42
3         Shimoliy Amerika materigidan XX asrda qazilgan Panama kanali 
ajratib turadi. Materikning eng janubida Olovli Yer oroli bor.
Panama kanali
Olovli yer oroli       Amerik aning k ashf et ilishi v a o‘rganilishi. 
Amerikaning kashf etilishi haqida aniq ma’lumotlar yo‘q.      X. 
Kolumbgacha, 
ya’ni XV asrdan 
oldin 
Amerikaga 
xitoylar, 
yaponlar, 
finikiyaliklar, 
arablar, 
inglizlar, 
skandinaviyalikl
ar, 
okeaniyaliklar 
borgani haqida 
dalillar 
topilmoqda.Kolumbgacha Amerikaga kimlar borgan ?
Xitoyliklar Yaponlar
Finikiyaliklar
ArablarBritaniyaliklar
Skandinaviyaliklar (vikinglar) Okeaniyaliklar      Vatandoshimiz Abu Rayhon Beruniy o‘zining “Hindiston” asarida 
Amerika quruqligining mavjudligini X. Kolumb kashfiyotidan 450 
yil oldin bashorat qilgan (87-rasm).    X. Kolumb “Yer shar shaklida” degan g‘oyaga asoslanib, okean 
orqali g‘arbga yo‘l oladi.      Hindiston qirg‘oqlariga tomon suzganida Kolumb hozirgi San 
Salvador (ispancha xaloskor degani) orolini kashf etdi. Bu voqea 
1492-yil 12-oktyabr kuniga to‘g‘ri kelgan. Shuning uchun bu sana 
Amerika kashf etilgan sana sifatida tarixga kirdi.      Buyuk geografik kashfiyotlar davrini boshlab bergan X. Kolumb
Amerikaga to‘rt marta qilgan safarlari chog‘ida ham o‘zi borgan 
yerlarini
Hindiston deb o‘ylagan.     Kashf etilgan yerlar yevropaliklarga noma’lum bo‘lgan yangi yerlar 
ekanligini birinchi bo‘lib Amerigo Vespuchchi (1451–1512) aytgan.      U o‘zining 1499–1504- yillardagi Janubiy Amerikaga uyushtirgan 
ikkita sayohati davrida birinchi bo‘lib bu yerlar Hindiston emas, 
balki yirik quruqlik — Yangi Dunyo ekanligini aytib, uning tabiatini 
mohirona tavsiflab yozadi.     Keyinchalik shu yerlar xaritasini tuzgan nemis kartografi 
Valdzemyuller Yangi Dunyoni Amerigo Vespuchchi sharafiga 
Amerika deb atagan.     Amerika     Janubiy Amerikani tekshirgan dastlabki olimlardan biri nemis 
geografi va
sayyohi A. Gumboldt bo‘lgan.      U fransuz botanigi E. Bonplan bilan birga XVIII– XIX asr 
chegarasida materik tabiatini o‘rganish uchun ekspeditsiya 
uyushtirdi.     Bulardan tashqari, XIX asr boshlarida rossiyalik N. Rubsov     va G. Langsdorf,     A. Voyeykov    XX asr boshlarida N. Vavilovlar Janubiy Amerikaga ekspeditsiya 
uyushtirib, qimmatli ma’lumotlar to‘plashdi.     Mat erik ning pay do bo‘lishi, geologik  t uzilishi, foy dali 
qazilmalari.
Qadimda Janubiy Amerika yirik Gondvana quruqligi tarkibida 
bo‘lgan. Keyingi geologik davrlarda mustaqil materikka ajralgan.    Tektonik harakatlar ta’sirida Janubiy Amerika platformasining 
cho‘kkan
joylarida botiqlar (Amazonka, Orinoko, La Plata) va ko‘tarilgan 
qismlarida
yassitog‘liklar (Gviana, Braziliya) tarkib topgan.
22
1
31   Yassitog‘liklarda lava-vulqon yotqiziqlari ko‘p uchraydi. Alp tog‘ 
burmalanishida yosh And tog‘ tizmalari shakllangan.       Bu yerlarda harakatdagi vulqonlar, kuchli zilzilalar bo‘lib turadi. 
Shu xususiyatiga ko‘ra sohil zonasi Tinch okean “olovli halqasi”ga 
kiritilgan.   Janubiy Amerika foydali qazilmalarga boy. Materikning 
yassitog‘liklarida
temir, marganes rudalari, nikel konlari bor
1 2
3       Platformaning botiq va bukilmalarida  neft, tabiiy gaz, ko‘mir 
topilgan.       And tog‘lari rangdor va nodir metallarga ayniqsa, boy. Mis rudasi, 
molibden, qalay, kumush shular jumlasidandir. 
1
3 42          And tog‘larining nomi mahalliy inklar tilida “mis” degan ma’noni 
beradi.     Rely efi
Materik relyefida ikki qism ajratiladi. 
Birinchisi — And tog‘ sistemasidan 
iborat — G‘arb, ikkinchisi tekislik va 
yassitog‘liklardan iborat — Sharq (88-
rasm).Tekislik sharq
Tog‘li 
g‘arb      And tog‘lari quruqlikdagi eng uzun cho‘zilgan tog‘ zanjiridir, u 
qariyib 9000 km ga cho‘zilgan.     Bu tog‘lar ko‘p qismida tog‘ tizmalarini, markaziy qismida 3500– 
4500 m ga yetadigan tog‘lik va yassitog‘liklarni hosil qiladi.      Bu yerda dunyodagi eng baland harakatdagi vulqon — 
Lyulyaylyako (6723 m), materikning eng baland nuqtasi 
Akonkagua (6960 m) va boshqalar bor. 
Lyulyaylyako vulqoni (6723 m) Akonkagua cho‘qqisi (6960 m)        Dunyodagi eng baland tog‘ ko‘llaridan biri — Titikaka (3810 m) 
ham shu yerda joylashgan.      Materikning sharqida esa yer qimirlashlari kamdan kam bo‘ladi, 
harakatdagi
vulqonlar yo‘q. Platformaning uzoq vaqt mobaynida yemirilishi va 
vertikal
harakatlar Braziliya va Gviana yassitog‘liklarining paydo bo‘lishiga olib 
kelgan.
Braziliya yassitog‘ligi Gviana yassitog‘ligi        Gviana yassitog‘ligida dunyodagi eng baland sharshara — Anxel 
(balandligi
1054 m) joylashgan (89-rasm).    Platformaning bukilmalarida pasttekisliklar — Amazonka, Orinoko, 
La Plata
joylashgan. Yassitog‘liklardan farq qilib, tekisliklar relyefi bir xil.
Amazonka pasttekisligi
Orinoko pasttekisligi
La-Plata pasttekisligi         ©  Foydalanilgan adabiyotlar:
•
M. T. MIRAKMALOV, SH. M. SHARIPOV, M. M. AVEZOV, M. T. 
HOJIYEVA ,  umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik, 
Respublika ta’lim markazi.
•
@ edutrm_uz
•
A. Soatov, A. Abulqosimov, M. Mirakmalov. – Geografiya (Materiklar va 
okeanlar tabiiy geografiyasi), umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 6- sinfi 
uchun darslik – Toshkent: „O‘qituvchi“, 2017/  www.eduportal.uz

J anubiy A merik aning Geografi k o‘rni, o‘rganilishi, geologik t uzilishi, foy dali qazilmalari v a rely efi Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм

Mat erik ning asosiy xususiy at lari. Janubiy Amerika ko‘pgina tabiiy mo‘jizalar materigi hisoblanadi. U sayyoramizdagi eng sernam materik.

Bu materikda dunyodagi eng uzun va sersuv daryo, eng katta daryo havzasi, eng baland harakatdagi vulqon, eng uzun tog‘ tizmasi,

eng baland va eng keng sharshara, eng katta ilon, eng mitti “odamxo‘r” baliq (piranya), eng balandda joylashgan chuchuk suvli katta ko‘l, eng qalin Amazoniya o‘rmonlari — “sayyoramiz o‘pkasi” joylashgan.