« Ayirish a zolari va Jinsiy ʼ a zolarning funksional anatomiyasi ʼ ».

Buyrak – Ren . Bel soxasi (regio lumablis), umurtqa pog’onasidan ikki tomonlama oldinda joylashga. Qorin pardasi buyrakni fakat old tomondan berkitib turadi va u korin pardasidan tashkaridagi a zolar guruxiga kiradi. Tuzilishi ʼ jixatidan buyrak bezsimon a zo xisoblanadi. ʼ Buyrakning uzunligi katta odamda 10 -12 sm, eni 5 – 6 si, kalinligi 4 si ga teng. Ogirligi 120 – 200 g gacha. Buyrakning joylanishi skelet suyaklariga nisbatan olinganda - chap buyrak yukori uchi XI va XII kukrak umurtkalari oraligi soxasidagi kundalang chizikda, kuyi uchi esa II – III bel umurtkalari urtasidan k o’ ndalang chizikda turadi. Ung buyrakning yukori uchi XII kukrak umurtkasining tanasi urtasidan utgan kundalang chizikda, kuyi uchi III bel umurtkasi tanasining urtasidan utgan kundalang chizik soxasida turadi. Buyrak joylashishini qovurgalarga nisbatan olinsa XII qovurga chapda buyrakning qoq urtasidan, o’ngda esa buyrakning yuqori soxasidan kesib o’tadi .

Buyrakning ichki organlarga nisbatan joylashishi. Buyrakning orqa yuzasi uning fassiya va kapsulalari bilan birga diafragma, belning kvadrat muskuli, katta bel muskuliga tegib turadi. Chap buyrak oldingi yuzasining ustki 1/3 kismi me daga, urtadagi ʼ 1/3 kismi me da osti beziga, pastki 1/3 kismi medial tomondan ʼ och ichakka, lateral tomondan flexura coli sinistra ga tegib turadi, tashki kirgogining old kismi talok bilan yopiladi. Buyrakning yukori va kuyi uchlari – extremitas superior et inferior, iuki va tashki kirgoklari – margo medialis et lateralis, oldingi va orka yuzalari – facies anterior et posterior tafovut kilinadi. Buyrakning tuzilishi. Buyrakni frontal kesmaga kesib kurganimizda, un ikki xil moddada pustlok kism (cortex renalis) – kizgish (jigar) rangda bulib, kalinligi 0,4 – 0,7 sm va miya kism (medulla renalis) qizil-kukish rangda bo’lib, qalinligi 2 – 2,5 sm ekanligini ko’ramiz.

Cortex renalis – Po’stloq moddasi miya moddasi ichiga kirib borib buyrak ustunlarini (Columna renalis) ni xosil kiladi. Po’stloq qism nogomagen bulib, ketma-ket keluvchi och va tuk kismlardan iboratdir. Och qismlari konussimon shaklda bo’lib nursimon qism (pars radiata) ni tashkil etadi. U tugri buyrak kanallari uz ichiga oladi. Tuk kism esa kayrilgan kism (pars convaluta) deyilib, uz ichiga buyrak tanachalari, ularning proksimal va distal egri- bugriliklarini oladi. Medulla renalis – Miya moddasi piramida shaklida aloxida-aloxida bulib joylashgan buyrak piramidalari (pyramides renalis) dan iborat. Xar bir piramidada asosi (basis pyramidis) pustlokka karagan va uch kismi buyrak surgichi (papilla renalis) buyrak bushligiga karagan buladi. Piramida uz ichiga buyrakning yiguvchi naychalarini oladi. Bu naychalar uzaro kushilib buyrak surgich soxasida 15 -20 tacha kiska surgich okimlarini xosil qilib foramina papillaga ochiladi.

Buyrakning struktur va funksional birligi – Nefron. Tuzilishi: koptok kapsulasi (capsula glomeruli yoki Shumlyanskiy- Boumen kapsulasi); shaklan ikki kavat bakalga uxshaydi. Uning ichida Malpigi tanachasi buladi, kapsula bushligi proksimal kanal (pars proximalis tubuli nephroni) ga davom etadi. Undankeyin nefron xaltasini xosil kiladi (ansa nephroni yoki Genli xalkasi). Oxirisi distal kanal (pars distalis tubuli nephroni) bulib, u yiguvchi naychalarga (tubulus renalis colligens) ochiladi. Yiguvchi kanallar esa uz navbatida surgichsimon yullarga davom etadi. Qon tomir kapillarlari (vas afferens) kapsulaga kirib o’ralgan koptok glomerulus ni xosil kiladi. Shu kapilyarning kapsulaga tegib turgan yupka devorlari orqali qondagi ortiqcha suyuqlik kapsula bushligiga surilib utadi vaortikcha suyuklikdan kutilgan kon kapsuladan vas efferens orqali chiqib ketadi.