logo

Dunyo dinlari

Загружено в:

15.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1112.212890625 KB
•
                                           Mavzu:Dunyo dinlari
•
1.Buddaviylik dini va unga tasnif
•
2.Xristianlik dini va uning oqimlari
•
3.Islom dini va uning tarqalishi
•
4.Foydalanilgan adabiyotlar Buddaviylik  - uchta	 dunyo	 dinlari	 ichida	 eng	 qadimiysi	 
hisoblanib,	
 eramizdan	 avvalgi	 VI	 - V	 asrlarda	 
Hindistonda	
 yuzaga	 kelgan.	 Bu	 dinga	 e’tiqod	 qiluvchilar	 
asosan	
 Janubiy,	 Janubiy	 Sharqiy	 va 
Sharqiy	
 Osiyo	 mamlakatlarida ,	 Shri	 Lanka,	 Hindiston,	 
Nepal,	
 Butan,	 Xitoy,	 Singapur,  Malayziya ,	 Mongoliya,	 
Koreya,	
 Vetnam,	 yaponiya,	 Kombodje,	 Birma,	 Tayland,	 
Laosda	
 va	 qisman	 Yevropa	 va	 Amerika	 qit’alarida,	 
Rossiyaning	
 shimoliy  mintaqalari	 - Buryatiya ,	 
Qalmiqistonda	
 istiqomat	 qiladilar.Hozirgi	 kunda	 
dunyoda	
 Buddizmga	 e’tiqod	 qiluvchilar	 soni	 qanchaligi	 
aniqlanmagan,	
 chunki	 ko‘pgina	 mamlakatlar	 huquq	 
normalariga	
 ko‘ra	 qaysi	 dinga	 e’tiqod	 qiluvchilar	 soni	 
qancha	
 deb	 hisobot	 ishlari	 olib	 borilmaydi.	 Biroq	 
taxminan	
 olinganda	 hozirgi	 kunda	 dunyoda	 buddistlar	 
soni	
 750	 mln.ga	 yaqin	 bo‘lib,	 ulardan	 1	 mln.ga	 yaqini	 
monaxlardir. Buddizm bundan	 2500	 yildan	 avvalroq	 Hindistonda	 diniy	 
falsafiy	
 ta’limot	 sifatida	 vujudga	 kelib,	 unda	 ko‘plab	 
qonuniy	
 manbalar	 va	 ko‘p	 sonli	 diniy	 yo‘nalishlar	  mavjud.
Ta'limot qisqacha bayoni :
1 - azob uqubat mavjud
2 - azob uqubat sababi - istak mavjud
3 - azob uqubat tugashi - nirvana mavjud
4 - azob uqubat tugashiga olib keluvchi 8 
bosqichli yo'l mavjud
Sangxa jamoasiga qabul etilgan shaxs quyidagi 
10 farzni ado etishga qasamyod qiladi: 1) hech 
kim yoki hech narsani hayotdan judo qilmaslik; 
2) yolgʻon soʻzlamaslik; 3) oʻgʻrilik qilmaslik; 4) 
jinsiy aloqaga kirmaslik; 5) mast qiluvchi ichimlik 
ichmaslik; 6) kunning ikkinchi yarmidan to 
ertangi sahargacha ovqat tanovul qilmaslik; 7) 
uch kiyimdan ortiq hech narsa bilan tanani 
bezamaslik; 8) ommaviy koʻngilxushliklarda 
ishtirok etmaslik va tomoshabin sifatida 
qatnashmaslik; 9) baland va yumshoq oʻrinda 
yotmaslik; 10) pul ishlatmaslik. Rohiblar jamoasi 
asosan B. txeravadasi (aynan — oqsoqollar 
taʼlimoti)ga xosdir.    Buddaviylik diniy	 ta’limotining	 
asosiy	
 manbai	 muqaddas	 kitob	 
-  "Tripitaka"  (Uch	
 savat	 donolik)	 
deb	
 atalgan.	 Bu	 ta’limotda	 Budda	 
uchta	
 savatda	 ta’limot	 qoldirgan	 
deyiladi.	
 Birinchi	 savat	 -
Vinoyapitana	
 (pand	 - nasihatlar,	 
axloqiy	
 meyorlar);	 ikkinchi	 savat	 
Sutgapitaka	
 (duolar,	 dostonlar);	 
uchinchi	
 savat	 Abxidhammapitaka	 
(diniy-falsafiy	
 masalalar	 bayoni)	 
lardan	
 iborat. Xristianlik 1 - asrning 2 - yarmida Rim imperiyasining 
sharqiy qismida yashovchi yahudiylar o'rtasida paydo 
boʻlgan . Ilk Xristianlik dastlab iudzmdan ajralib chiqqan . 
Sharq dinlariga xos ayrim tasavvurlar ham unda o'z 
ifodasini topgan . Xristian jamoalarining ijtimoiy tarkibi 
vaqt o'tishi bilan ruhoniylar ( klir ) va oddiy jamoa a'zolari 
( miryan ) ga bo'lingan . Ayrim ayrim jamoalar o'rtasidagi 
aloqalarning mustahkamlanishi yepiskop boshliq 
cherkovnyang tarkib topishiga olib keldi . Cherkov katta 
boylik to'plab , siyosiy kuchga aylanib borgan . Dastlab 
xristianlarni ta'qib etgan Rim imperatorlari keyinchalik 
Xristianlik tarafdorlari bo'ldilar . 4 - asrda Xristianlik Rim 
imperiyasida mavjud ijtimoiy tuzum va uning tartiblarini 
himoya qiluvchi davlat diniga aylandi . Xristianlik dinida yana bir qator oqimlari mavjud .  
  Ular :   
  1. Protestantlik 
  2. Lyuteranlik 
  3. Kalvinizm 
  4. KONGREGATSIONALISTLAR 
  5.  Presviterianlik 
  6. Batizm 
      Pratestantlik - Xristianlikning yo'nalishlaridan biri bo'lib u bir qator 
Yevropa mamlakatlarida O'rta asrlar Katolitsizmida vujudga kelgan 
Reformatsiya ( lot . Reformatio o'zgarish , tuzatish ) va islohatchilar 
tomonidan Bibliya g'oyalaridan chekinish , deb izohlangan 
jarayonlarga munosabat sifatida yuzaga kelgan .  Kalvinizm.  Diniy islohotning	 boshqa	 bir	 yirik	 arbobi	 Jan	 Kalvin	 (1509-1564)	 
edi.	
 Uning	 1536	 yilda	 nashr	 etilgan	 «Xristian	 dinidagi	 ko’rsatmalar»	 degan	 bosh	 
asari,	
 protestantizm	 ta’limot	 sifatida	 shakllanganidan	 keyin	 yangi	 bir	 diniy	 
yo’nalish	
 –	 kalvinizmning	 asosi	 bo’lib	 qoldi. Presviterpanlik.  Presviterianlik kalvinistik	 cherkovdan	 kelib	 chiqqan	 
bo’lib,	
 (yunoncha	 eng	 eski)	 mo’ ’ tadil	 puritanlardir.	 1592	 yili	 Shotlandiya	 
parlamenti	
 bu	 ta’limotni	 asosiy	 mafkura	 deb	 hisoblash	 haqida	 qaror	 qabul	 
qilgan.	
 Bu	 jamoa	 boshida	 jamoa	 a’zolari	 tomonidan	 
saylangan  presviter  turadi.	
 Jamoalar	 mahalliy	 va	 davlat	 ittifoqlariga	 
birlashadi.	
 Diniy	 marosim	 juda	 sodda,	 ibodat	 paytida	 va’z	 aytiladi,	 
birgalashib	
 duolar	 o’qiladi	 va	 diniy	 qo’shiqlar	 kuylanadi.	 Presviterning	 
mav’izasi,	
 oyatlarni	 kuylashdan	 iborat.	 Liturgiya	 bekor	 qilingan,	 boshqa	 
oqimlarda	
 asosiy	 ibodat	 qo’shig’i	 hisoblangan	 « din ramzi »	 va	 « otche 
nash »	
 o’qilmaydi.	 Faqat	 dam	 olish	 kunlari	 bayram	 kuni	 deb	 hisoblanadi.
Presviterianlar	
 diniy	 ta’limotining	 asosiy	 aqidalari	 «Vestminster»	 kitobida	 
bayon	
 qilingan.  Baptizm.  Protestant ta’limotining	 eng	 
ko’p	
 sonli	 davomchilari	 baptistlardir.	 
Baptizm	
 (yunoncha	 «suvga	 cho’ktirish»)	 
XVII	
 asr	 boshlarida	 vujudga	 kelgan	 
bo’lib,	
 hozirgi	 kunda	 dunyoning	 130	 
mamlakatida	
 o’z	 tarafdorlariga	 ega.	 Bu	 
ta’limot	
 tarafdorlari	 faqat	 
o’spirinlarnigina	
 cho’qintirishga	 olib	 
boradilar.	
 «Hech	 kim,	 jumladan,	 ota-
onalar	
 ham	 kishi	 uchun	 biror	 dinni	 tanlay	 
olmaydi.	
 Kishi	 dinni	 ongli	 ravishda	 o’zi	 
ixtiyor	
 qilmog’i	 zarur»	 degan	 qoida	 
baptistlar	
 va	 zabur	 xristianlarining	 asosiy	 
qoidasidir.  Bibliya.  Bibliya yahudiylik	 va	 xristianlik	 dinlari	 
ta ь limotiga	
 ko’ra,	 Xudo	 tomonidan	 nozil	 qilingan,	 
asosiy	
 diniy	 aqida	 va	 axloq	 qonunlarini	 o’zida	 
jamlagan	
 muqaddas	 kitoblar	 majmuasidir.U	 ikki	 
qismdan	
 iborat:	 «Qadimiy	 Ahd»	 (Old	 Testament)	 va	 
«Yangi	
 Ahd»	 (New	 Testament).
Bibliya	
 so’zi	 grek	 tilida	 biblia	 –	 “kitob”,	 “o’ram”	 
ma’nolarini	
 anglatadi.	 Hozirgi	 Bibliya	 katolik	 
nashrlarida	
 72,	 protestant	 nashrlarida	 66	 kitobdan	 
iborat.  Provaslavlik - yunoncha so'z bo'lib , " 
To'g'rilik " ma'nosini anglatadi . Bu so'z ilk 
bor II asrda yozilgan xristian mualliflari 
asarlarida uchraydi . Provaslav cherkovi 
bayram va " post " ga katta ahamiyat beradi 
. Post vaqtida xristianlar yovg'on , go'shtsiz , 
sutsiz , savzavot va baliqdan tayyorlangan 
taomlar iste'mol qiladi . Katolik - so'zi 
barchaga , butun dunyoga taaluqli 
ma'nosini bildiradi . U g'arbiy , Janubiy 
G'arbiy , Markaziy va shimoliy yevropada , 
Ukraina va Belarussiyaning g'arbiy 
hududlari , Lotin Amerikasida va AQSH da 
keng taeqalgan . •
Katolik - so'zi barchaga , butun dunyoga 
taaluqli ma'nosini bildiradi . U g'arbiy , 
Janubiy G'arbiy , Markaziy va shimoliy 
yevropada , Ukraina va Belarussiyaning 
g'arbiy hududlari , Lotin Amerikasida va 
AQSH da keng taeqalgan . Katolik taʼlimoti 
xrtistian dinining yo'nalishlaridan biri 
sifatida uning asosiy aqidalarini va 
udumlarini tan oladi , biroq diniy 
ta'limotida bir qator o'ziga xos 
xususiyatlar bor . Islom milodiy	 VII	 asrning	 boshlarida	 Arabiston	 yarimorolida	 paydo	 bo‘lgan.	 
Yarimorol	
 aholisining	 asosiy	 qismini	 arablar	 tashkil	 etgan.
Muhammad	
 570	 yilda	 Makka	 shahrida	 tavallud	 topgan.	 Uning	 tug‘ilishi	 
arafasida	
 otasi,	 6	 yoshligida	 esa	 onasi	 Amina	 aya	 vafot	 etgan.	 Ota-onasidan	 
erta	
 judo	 bo‘lgan	 Muhammad	 dastlab	 bobosi	 Abd	 al-	 Mutallib	 tomonidan,	 u	 
olamdan	
 o‘tgach	 esa	 amakisi	 Abu	 Tolibning	 qo‘lida	 tarbiyalangan. 
•
610	
 yilda	 Muhammad	 xudodan	 vahiy	 (xudoning	 xohish-irodasini	 
ifodalaydigan	
 «haqiqat»larni	 odamlarga	 mo‘jizaviy	 yo‘llar	 bilan	 yetkazish) 
kelayotganligini	
 aytib ,	 arablarni	 yagona	 xudo	 –	 Olloh	 atrofida	 birlashishga	 
da’vat	
 etgan	 va	 insonlarni	 Olloh	 irodasiga	 bo‘ysunishga	 chaqirgan. •
Muhammad payg‘ambar	 vafotidan	 keyin	 davlat	 boshlig‘i	 dastlab	 umma	 
tomonidan	
 saylangan.	 Umma	 saylagan	 to‘rt	 xalifa	 (xulafo	 ar-	 roshidin)	 –	 Abu	 
Bakr	
 (632-634	 yillar),	 Umar	 (634-644	 yillar),	 Usmon	 (644-656	 yillar),	 Ali	 
(656-661	
 yillar)	 davrlarida	 islom	 qo‘shni	 davlatlarga	 yoyilgan.  KA'BA- ( arab . -kub , to'rt burchak ) - islom dinining eng muqaddas ibodatxonasi , baytulloh ( Allohning uyi ) deb ham yuritiladi . 
Uni ziyorat qilish -haj va umraning asosiy amallaridan biri . Ka'ba Makkadagi eng katta Masjidi Haramning markazida joylashgan 
boʻlib , 10x12x15 ( bal 15 m va poydevori 12x10 m ) oʻlchamdagi bino . Odatda , Ka'baning usti qora mato ( kisva ) bilan 
qoplangan boʻladi , unga Qur'onning Makka va hajga oid oyatlari zarhal bilan yozib qoʻyilgan . Ka'ba devorining tashqi gʻarbiy 
burchagida " Qora tosh " ( Hajar - al - asvad " ) joylashgan . Qur'onni ( Suhufni ) xalifa Usmon ( r.a. ) barcha 
mushaflarni toʻplab , taqqoslab chiqish va ularga 
boʻlajak Qur'onning yagona nusxasini 
tayyorlashga amir bergan va bu ishga bosh 
boʻlgan .Muhammad payg'ambar ( s.a.v. ) vafotidan so'ng 
Qur'oni karim suralarini to'plash va mushaf 
qilish xalifalar Abu Bakr , Umar ibn al - Xattob , 
Usmon , ibn Affon davrlarida amaga oshirilgan . 
Dastlabki jamlangan 1.  Moʼminov  А.,  Yoʼldoshxoʼjaev H., Rahimjonov D., Komilov M.,  А bdusattorov  А.,  Oripov  А.  Dinshunoslik. 
Oʼzbekiston Respublikasi Oliy va oʼrta maxsus taʼlim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan. – 
T.: Mehnat, 2004.
2.  Ochildiev  А.,  Najmiddinov  J.  Missionerlik:  mohiyat,  maqsadlar,  oqibatlar  va  oldini  olish  yoʼllari  (yuz 
savolga yuz javob). – T.: “Toshkent islom universiteti” nashriyot-matbaa birlashmasi, 2009.
3. Gorelov  А.  Istoriya mirov ы x religiy: uchebnoe posobie / 2-izd., ispr. – M.: Flinta: MPSI, 2006.
4. Kautskiy K. Proisxojdenie xristianstva. – M., 1990.
5. Krivelev I. Istoriya religiy. – M.: 1989.
6. Kulakov  А.  Religii mira. – M., 1996. Foydalanilgan adabiyotlar
7.Abdusamedov A.E.  , B. Jalilov, A. Tashanov.  Dinlar falsafasi.  O'zMU.  2019 yil. 
8. Ochildiev A. va boshkalar.  Dinshunoslik asoslari ( Hqqquv qullanm Toshkent : "Toshkent Islom University” nashriyot 
matbaa birlashm 2013 . 
9. Xasanov A. va boshkalar.  Islom tarixi (darslik).  - Toshkent: Matbaa universitetining Tosh Islom - Nashriyot birlashmasi, 
2008. 
10. Mo‘minov A. va boshk.  Dinshunoslik (darslik).  -Toshkent: “Meh 2004. 
11.Yuldoshxjaev X., Rahimjonov D., Komilov M. Dinshuno (ma'ruzalar matni).  - Toshkent: ToshDSHI nashriyoti, 2000.

• Mavzu:Dunyo dinlari • 1.Buddaviylik dini va unga tasnif • 2.Xristianlik dini va uning oqimlari • 3.Islom dini va uning tarqalishi • 4.Foydalanilgan adabiyotlar

Buddaviylik  - uchta  dunyo  dinlari  ichida  eng  qadimiysi   hisoblanib,  eramizdan  avvalgi  VI  - V  asrlarda   Hindistonda  yuzaga  kelgan.  Bu  dinga  e’tiqod  qiluvchilar   asosan  Janubiy,  Janubiy  Sharqiy  va  Sharqiy  Osiyo  mamlakatlarida ,  Shri  Lanka,  Hindiston,   Nepal,  Butan,  Xitoy,  Singapur,  Malayziya ,  Mongoliya,   Koreya,  Vetnam,  yaponiya,  Kombodje,  Birma,  Tayland,   Laosda  va  qisman  Yevropa  va  Amerika  qit’alarida,   Rossiyaning  shimoliy  mintaqalari  - Buryatiya ,   Qalmiqistonda  istiqomat  qiladilar.Hozirgi  kunda   dunyoda  Buddizmga  e’tiqod  qiluvchilar  soni  qanchaligi   aniqlanmagan,  chunki  ko‘pgina  mamlakatlar  huquq   normalariga  ko‘ra  qaysi  dinga  e’tiqod  qiluvchilar  soni   qancha  deb  hisobot  ishlari  olib  borilmaydi.  Biroq   taxminan  olinganda  hozirgi  kunda  dunyoda  buddistlar   soni  750  mln.ga  yaqin  bo‘lib,  ulardan  1  mln.ga  yaqini   monaxlardir.

Buddizm bundan  2500  yildan  avvalroq  Hindistonda  diniy   falsafiy  ta’limot  sifatida  vujudga  kelib,  unda  ko‘plab   qonuniy  manbalar  va  ko‘p  sonli  diniy  yo‘nalishlar   mavjud. Ta'limot qisqacha bayoni : 1 - azob uqubat mavjud 2 - azob uqubat sababi - istak mavjud 3 - azob uqubat tugashi - nirvana mavjud 4 - azob uqubat tugashiga olib keluvchi 8 bosqichli yo'l mavjud Sangxa jamoasiga qabul etilgan shaxs quyidagi 10 farzni ado etishga qasamyod qiladi: 1) hech kim yoki hech narsani hayotdan judo qilmaslik; 2) yolgʻon soʻzlamaslik; 3) oʻgʻrilik qilmaslik; 4) jinsiy aloqaga kirmaslik; 5) mast qiluvchi ichimlik ichmaslik; 6) kunning ikkinchi yarmidan to ertangi sahargacha ovqat tanovul qilmaslik; 7) uch kiyimdan ortiq hech narsa bilan tanani bezamaslik; 8) ommaviy koʻngilxushliklarda ishtirok etmaslik va tomoshabin sifatida qatnashmaslik; 9) baland va yumshoq oʻrinda yotmaslik; 10) pul ishlatmaslik. Rohiblar jamoasi asosan B. txeravadasi (aynan — oqsoqollar taʼlimoti)ga xosdir. 

Buddaviylik diniy  ta’limotining   asosiy  manbai  muqaddas  kitob   -  "Tripitaka"  (Uch  savat  donolik)   deb  atalgan.  Bu  ta’limotda  Budda   uchta  savatda  ta’limot  qoldirgan   deyiladi.  Birinchi  savat  - Vinoyapitana  (pand  - nasihatlar,   axloqiy  meyorlar);  ikkinchi  savat   Sutgapitaka  (duolar,  dostonlar);   uchinchi  savat  Abxidhammapitaka   (diniy-falsafiy  masalalar  bayoni)   lardan  iborat.

Xristianlik 1 - asrning 2 - yarmida Rim imperiyasining sharqiy qismida yashovchi yahudiylar o'rtasida paydo boʻlgan . Ilk Xristianlik dastlab iudzmdan ajralib chiqqan . Sharq dinlariga xos ayrim tasavvurlar ham unda o'z ifodasini topgan . Xristian jamoalarining ijtimoiy tarkibi vaqt o'tishi bilan ruhoniylar ( klir ) va oddiy jamoa a'zolari ( miryan ) ga bo'lingan . Ayrim ayrim jamoalar o'rtasidagi aloqalarning mustahkamlanishi yepiskop boshliq cherkovnyang tarkib topishiga olib keldi . Cherkov katta boylik to'plab , siyosiy kuchga aylanib borgan . Dastlab xristianlarni ta'qib etgan Rim imperatorlari keyinchalik Xristianlik tarafdorlari bo'ldilar . 4 - asrda Xristianlik Rim imperiyasida mavjud ijtimoiy tuzum va uning tartiblarini himoya qiluvchi davlat diniga aylandi .