EKOLOGIK MUAMMOLAR

Загружено в:

15.08.2023

Скачано:

0

Размер:

4241 KB

Скачать


Aholining tez ko‘payishi va fan-texnika taraqqiyoti
munosabati bilan jamiyatning tabiatga ta’siri tobora
kuchaymoqda. Bu ta’sir ham ijobiy, ham salbiy
oqibatlarga olib kelmoqda. Shu tufayli tabiatni
muhofaza qilish, inson uchun qulay ekologik
muhitni saqlash va tabiiy resurslardan oqilona
foydalanish – eng dolzarb masalalardan bo‘lib
qolmoqda.


Tabiatni muhofaza qilish deganda, tabiatni insoniyat
manfaatlarini ko‘zlab saqlashga va ongli ravishda
o‘zgartirishga, uning mahsuldorligini saqlab
qolishga, hamda resurslaridan oqilona foydalanishga
qaratilgan barcha turdagi tadbirlar tushuniladi. Bu
tadbirlar davlat va nodavlat tashkilotlar tomonidan
amalga oshiriladi.


Tabiatni muhofaza qilishning eng asosiy masalalari –
atrof-muhit ifloslanishining oldini olish va barcha
turdagi tabiiy resurslar: suv, yer, iqlim, o‘simlik,
hayvonot resurslari hamda qazilma boyliklardan oqilona
va isrof qilmay foydalanish.

Tabiatni muhofaza qilishning ikki xil yo‘li mavjud.
Birinchisi , alohida muhofaza etiladigan hududlar
ajratilib, u yerdagi tabiiy landshaftlar yoki noyob tabiat
yodgorliklarini saqlab qolish, ayrim turdagi o‘simlik va
hayvonlarni saqlash va ko‘paytirish tadbirlari amalga
oshiriladi. Ikkinchisi, keng qamrovli bo‘lib, tabiatni
undan xo‘jalik maqsadlarida foydalanish jarayonida
muhofaza qilishni o‘z ichiga oladi.


Alohida muhofaza etiladigan hududlar –
tabiatni muhofaza qilish, sog‘lomlashtirish,
rekreatsiya, tarixiy-madaniy maqsadlar uchun
ajratilgan yer va suv (akvatoriya)
maydonlari hisoblanadi. Ularga milliy
bog‘lar, qo‘riqxonalar, biosfera rezervatlari,
buyurtmaxonalar kiradi


Milliy bog‘ – alohida muhofaza etiladigan hududlarning
eng yiri k shakli bo‘lib, ilmiy, madaniy, estetik yoki
tarixiy ahamiyatga ega bo‘lgan tabiat komplekslarini,
nodir tabiat obyektlari, xushmanzara landshaftlarini
saqlash uchun tashkil qilinadi va tabiatni muhofaza
qilishning maxsus rejimi bilan saqlanadi. Milliy bog‘lar
xorijiy mamlakatlarda hududlarni muhofaza qilishning
asosiy shaklidir. «Milliy» so‘zi mazkur hududning
xususiy mulk emas, balki butun millatga qarashli
ekanligini bildiradi va muhofaza tadbirlari davlat
tomonidan amalga oshriladi.


Axborotning to‘liqligi tamoyili. Geotizimlarning
xususiyatlari va rivoj lanishi haqida mutlaqo
ishonchli, ilmiy asoslangan ma’lumotga ega
bo‘lmasdan, uni o‘zlashtirishga urinib, osongina
zarar keltirish mumkin. Geotizimlar haqida aniq
ma’lumotlarga ega bo‘lmay turib, amalga oshi rilgan
tadbirlar oqibatida tabiatda muayyan o‘zgarishlar
ro‘y beradi, tabiatning aks ta’siri unga bo‘lgan ta’sir
hajmidan bir necha barobar oshib ketishi mumkin.
Masalan, Orol va Orolbo‘yidagi ekologik va
ijtimoiy-iqtisodiy muammolar.

Qo`riqxona quriqlik va suvlarning
o ` ziga xos landshaftlarini tabiiy holda
saqlash uchun ajratilgan joylar bo`lib,
xo`jalikda undan foydalanilmaydi.
O`zbekistonda qo`riqxonalarning
umumiy maydoni 2164 km kvadratga
teng. Uning asosiy maqsadi
tabiatning noyob diqqatga sazovor
qismlari landshaftlarini jamiyat
manfaatlari uchun uzoq vaqtgacha
saqlashdan iboratdir


Maxsus qo`riqxonalarda asosan katta ilmiy
ahamiyatga ega bo`lgan ayrim tabiiy
obyektlar muhofaza qilinadi. Masalan:
Orol dengizidagi Borsa kelmas
qo`riqxonasida iqlimlashtirilgan qulon,
sayg`oq va jayronlarning biologiyasi
o`rganiladi. Pitsun qo`riqxonasida asosan
relikt qarag`aylar muhofaza qilinadi.
Chelyabinski viloyatida tashkil etilgan Ilmen
qo`riqxonasida noyob minerallar, Buxoro
qo`riqxonasida jayron muhofaza qilinadi.


Tarixiy prinsip. Tabiiy qo`riqxona eko
sistemalari hududiy va keng biogeografik
miqyosida tirik va o`lik tabiatni bunyod
etishning tarixiy rivojlanish jarayonida o`ziga
xos etalon bo`lib xizmat qiladi.


Zomin tog`-o`rmon qo`riqxonasi Jizzax
viloyatiga qarashli Turkiston tizmasining
Guralash dovoni atrofida1926 –yil 10500
gektar. Tog` landshafti va u yerdagi
archazorlar hamda tog` echkisi, tog` qo`yi, oq
tirnoqli ayiq. Sibir takasi kabi hayvonlar
muhofaza qilinadi. O`zbekistonda qo`riqxona
tashkil qilishda asosan

1970-yillardan boshlab e`tibor berila
boshlandi

FLORA SI
Qo‘riqxonaning o‘simlik dunyosi juda rang-barang: 700 xildan ortiq o‘simlik,
giyohlar o‘sadi. Shulardan ikkitasi «Qizil kitob»ga kiritilgan,
48 xili esa faqat Turkiston tog‘lari uchun xosdir. Tabiiy giyohlardan bo‘znoch, pushti
radiola, qizilpoycha, qizilqon kabilarni topish mumkin bo‘lsa, manzarali o‘simliklardan
chinnigul, yorongul, za’faron kabilarni; daraxtlardan chetan, yovvoyi olma va noklarni
uchratish mumkin.
FA UNA SI
Qo‘riqxona faunasi o‘ziga xos. U nda sudralib yuruvchilarning 14,
qushlarning 102 xilini uchratish mumkin. Kamyob qushlardan sanalgan govkaptar,
dehqonchumchuq, qumri, qorayaloq, Turkiston ukkisi, Turkiston chug‘urchiqlari, 30
turdagi sut emizuvchilar, ikki xil suv va quruqlikda yashov
chi jonivorlar shular
jumlasidandir. Bu yerda juda g‘alati bir qush – patlari qora, sariq, yashil bo‘lgan, faqat
archa urug‘lari bilan oziq
lanadigan archa boltatumshug‘i ham yashaydi. Qo‘riqxona
hududidan qo‘nim topgan 8 turdagi qush, jumladan, burgut, boltayutar, qora kalxat,
tasqara, oq boshli qumoy, yirtqichlardan; oq tirnoq
li ayiq, Turkiston silovsini...
O‘zbekiston Respublikasi «Qizil kitobi»ga kiritilgan. Zomin baland tog‘larining doi
miy
hayvonlari qatoriga Turkiston silovsini, qora laylak, Markaziy Osiyo echkisi, oq tirnoqli
ayiqlarni kiritish mumkin.


C h otqol tog`-o`rmon qo`riqxonasi . Toshkent
viloyatidagi Chotqol tizmasida 1947 -yil 35000
gektar. Tog` landshafti va u yerdagi o`simliklar
(archa, yong`oq, xandon pista, qayin, jirg`anoq)
hamda hayvonlar (tog` takasi, oq tirnoqli ayiq,
to`ng`iz, tulki, Menzbir sug`uri, qor qoploni)
muhofaza qilinadi.

VARDANZA .

Buxoro viloyatining S h ofrikon o`rmon xo`jaligi
hududida1955 -yil 324 gektar. Qumli cho`l
landshafti va u yerdagi o`simlik-hayvonlar
hamda tarixiy yodgorlik-Vardanza shahar
xarobalari muhofaza qilinadi.


Qizilqum qo`riqxonasi Buxoro viloyatiga
qarashli Amudaryoning o`ng sohilida 1971 -yil.
3500 gektar. To`qay va cho`l landshafti undagi
o`simlik va hayvonlar (Buxoro bug`usi-xongul,
to`ng`iz, qirg`ovul) muhofaza qilinadi .


Bodayto`qay qo`riqxonasi . Qoraqalpog`istonga
qarashli Quyi A mudaryoning o`ng sohilida
1971 -yil. 6500 gektar. Amudaryo qayirlaridagi
to`qay landshafti va u yerdagi hayvonlar (Xiva
qirg`ovuli, to`ng`iz, bo`rsiq, quyon, olachipor,
qizilishton, Buxoro bug`usi) muhofaza qilinadi


Qizilqum qo`riqxonasiAmudaryoning o ` rta oqimida
uning o ` ng sohilida 1971- yilda tashkil etigan .
Maydoni 3,9 ming gektar . Qo ` riqxonada to ` qay va
cho ` l landshaftlari kompleksi muhofaza qilinadi .
Landshaft hosil qiluvchi o ` sim liklar oq saksovul ,
cherkez , qandim , yulg ` un , to ` rong ` i , te rak , jiyda , tol ,
bot qoq yerlarda qamish vaboshqalar . Hay vonlardan
endemik , Buxoro bug ` usi , xon gul muhofaza qili na di .
Boshqa hay von lardan to ` ng ` iz , tulki , bo ` ri bor .
Qushlardan Amudaryo qirg`ovuli, saqoqush va
o`rdaklar yashaydi Iqlimi keskin kontinental quruq.
Yillik yog`in miqdori 8—100 mm. Yanvar harorati —
5°C,-7"C, iyul +29°C.


Zarafshon, 1975- yil O`zbekistonda, Zarafshon
daryosining o`rta oqimida, maydoni 2330 ga. Daryo
qayiri va qayir usti terrasasi, tekislik, mutlaq
balandligi 620900 mKontinental, subtropik, o`rtacha
yillik harorat + 13,8°C, iyulda +27,4°C, yanvarda —-
0,9°C, yillik yog`in 300 mmCho`l zonasidagi daryo
o`zanlari to`qay ekotizimi; noyob o`sim liklardan ko`p
yillik piyozsimon sovrinjon, shafran, ko`kterak,
Turkiston do`lanasi, chakanda; hayvonlardan har xil
kemiruvchilar—yumronqoziq, jayra, qunduz;
qushlardan tustovuq va boshqalar muhofaza qilinadi


Kitob davlat geologik qo`riqxonasi .
Qashqadaryo viloyatida Hi s or tog` tizimining
g`arbiy qismida1979 - yil. 5600 gektar. Y u ra
davriga xos bo`lgan jinslarning tabiiy holda
ochilib qolgan joylarini saqlash.


Jizzah xalq (milliy) bog`i. Jizzax viloyati, Zomin
tumani hududida 1977 - yil. 31503 gektar.
Rekreatsiya. Chotqol-Ugom xalq bog`i.
Toshkent viloyatining Bo`stonliq tumanida
joylashgan 1992 -yil. Tog`oldi va tog` tabiiy
komplekslarini saqlash va rekreatsiya hududi.

 Aholining tez ko‘payishi va fan-texnika taraqqiyoti munosabati bilan jamiyatning tabiatga ta’siri tobora kuchaymoqda. Bu ta’sir ham ijobiy, ham salbiy oqibatlarga olib kelmoqda. Shu tufayli tabiatni muhofaza qilish, inson uchun qulay ekologik muhitni saqlash va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish – eng dolzarb masalalardan bo‘lib qolmoqda.

 Tabiatni muhofaza qilish deganda, tabiatni insoniyat manfaatlarini ko‘zlab saqlashga va ongli ravishda o‘zgartirishga, uning mahsuldorligini saqlab qolishga, hamda resurslaridan oqilona foydalanishga qaratilgan barcha turdagi tadbirlar tushuniladi. Bu tadbirlar davlat va nodavlat tashkilotlar tomonidan amalga oshiriladi.

EKOLOGIK MUAMMOLAR

15.08.2023

0

4241 KB

Похожие