Fayzulla Xo’jayev va uning faoliyati
![FAY ZULLA X O’J AY EV VA
UNI NG FAOLI YATI](/data/documents/f135cb8e-c762-4fdd-9b8e-f9c3152ea1b8/page_1.png)
![F ay zulla X o‘jaev ( 1896-
1938)](/data/documents/f135cb8e-c762-4fdd-9b8e-f9c3152ea1b8/page_2.png)
![Atoqli davlat va siyosat arbobi, Buxoro jadidchiligining faol
ishtirokchisi, «Yosh buxoroliklar» partiyasining rahbarlaridan biri
Fayzulla Xo‘jayev 1896 yil 1 iyulda Buxoro shahrida yirik savdogar
oilasida tug‘ilgan. U yoshligida eski maktabni bitirib, Buxoro
madrasasida o‘qigan. 1907—1912 yillarda F.Xo‘jayev Moskvada
shaxsiy o‘qituvchilardan ta’lim olgan. 1913 yildan jadidlar safida
faoliyat ko‘rsatgan va xalq orasida ma’rifat tarqatish bilan
shug‘ullangan. Ot asidan me ros qolgan k at t a boylik ni yangi usul
mak t ablari ochishga, yosh buxorolik lar siyosiy f aoliy at ini moddiy
qo‘llab-quvvat lashga sarfl adi. 1917 yildan boshlab F.X o‘jayev va
F it rat part iyaning so‘l qanot iga boshchilik qilib, Buxoroda avval
konst it ut sion monarxiya, so‘ngra de mok rat ik re spublik a t uzish
uchun k urashdilar. Yosh buxorolik lar amir t omonidan t a’qib
k ilingach, F.X o‘jayev va uning saf doshlari Buxoroni t ark e t ishga
majbur bo‘lishdi.](/data/documents/f135cb8e-c762-4fdd-9b8e-f9c3152ea1b8/page_3.png)
![1920-yilda Turkistonda muhojirlikda bo‘lib, «Yosh buxoroliklar» partiyasining
Turkiston byurosini tashkil qilgan. F.Xo‘jayev tomonidan tuzilgan partiyaning
dasturi shariat asosida bo‘lib, xalqning milliy an’analari va o‘ziga xos
xususiyatlarini e’tiborga olgan holda Buxoroda xalq demokratik respublikasini
tashkil etishni maqsad qilib qo‘ygan edi.
Buxoro amiri taxtdan ag‘darilgach va hokimiyat Yosh buxoroliklar qo‘liga
o‘tgandan so‘ng F.Xo‘jayev hukumat rahbari etib saylanadi. Bu lavozimda u
mustaqil siyosat olib borishga, Rossiya va xorijiy mamlakatlar bilan teng
muloqot qilishga intilgan. 1922-yilda u Germaniyaga chet el savdo
kompaniyalari va yirik savdogarlar bilan shartnoma tuzishga borgan.
1925 yilda F.Xo‘jayev O‘zbekiston Xalq nozirlari kengashining raisi etib
saylandi. U o‘z faoliyatida o‘zbek xalqining iqtisodiy va madaniy ravnaqiga
xizmat qiluvchi tadbirlarni amalga oshirishga intildi. F.Xo‘jayev sovet tuzumi
tomonidan milliy ziyolilarning faoliyatini cheklash siyosatiga qarshi chiqdi. U
uzoq yillar davomida markazning tazyiqi ostida ishlashga majbur bo‘ldi. 1926
yilda jadidchilik tarixiga bag‘ishlangan «Buxoro inqilobi tarixiga materiallar»
kitobi uchun kompartiya tomonidan qattiq ta’qibga olindi.](/data/documents/f135cb8e-c762-4fdd-9b8e-f9c3152ea1b8/page_4.png)
![F.Xo‘jayev hukumat rahbari sifatida O‘zbekistonning xalq xo‘jaligi (paxtachilik,
irrigatsiya, kapital qurilish, chorvachilik)ni rivojlantirishga, maorif va madaniyatni
ravnaq toptirishga harakat qildi, biroq yangicha tusdagi mustamlaka sharoitida
bu intilishlarning befoyda ekanini keyinroq anglab yetdi.
F.Xo‘jayev BXSRning mustaqil ichki va tashki siyosat yuritishiga, iktisodiy
islohotlar o‘tkazish va demokratik erkinliklarni joriy kilishga aloxida e’tibor
qaratib, Sovet Rossiyasidan tashqari Eron, Turkiya, Afg‘oniston, Xitoy,
Ozarbayjon, XXSR, shuningdek, Germaniya va Yaponiya bilan diplomatik aloqalar
o‘rnatgan. U talabalarni xorijga junatib o‘qitishning tashabbuskorlaridan biri
bo‘lgan.
F.Xo‘jayev o‘z faoliyati davomida o‘zbek xalqining iqtisodiy va madaniy ravnaqiga
xizmat qiluvchi tadbirlarni amalga oshirishga intildi. U VKP(b) MK O‘rta Osiyo
byurosi va O‘zbekiston KP MKga nisbatan muxolifat mavqeida turgan «o‘n
sakkizlar guruhi» (1925 yil noyabr)ga xayrixoh bo‘lgan. «Quloq»larni sinf sifatida
tugatish siyosatini yoqlamagan. O‘zbekistonda yoppasiga chigit ekilishi paxta
yakkahokimligiga olib keladi, deb hisoblagan. O‘zbekistonda zamonaviy sanoat
inshootlari qurilishida tashabbuskor bo‘lgan .](/data/documents/f135cb8e-c762-4fdd-9b8e-f9c3152ea1b8/page_5.png)
![F.Xo‘jayev davlat arbobi, tarixchi va iqtisodchi olim, publitsistjurnalist sifatida boy
ilmiy meros qoldirgan. Uning «Buxoro inqilobining tarixiga materiallar» (1926),
«Buxorodagi revolyutsiya va O‘rta Osiyoning milliy chegaralanishi tarixiga doir»
(1932) kitoblari, «BXSRdagi iqtisodiy ahvol» (1924), «Yosh buxoroliklar to‘g‘risida»
(1926), «Jadidlar» (1926), «Bosmachilik» (1930) maqolalarida O‘zbekiston tarixining
XX asr 1-choragidagi jiddiy muammolar ko‘rsatilgan.
F.Xo‘jayev 1937 yil 9 iyulda Moskvada qamoqqa olindi. O‘nta Sovetlarga qarshi
«O‘ng trotskiychi blok» faoliyatiga qo‘shilganligi hamda «Milliy ittihod» tashkiloti
faoliyatiga rahbarlik qilganlik, «bosmachilik» harakati va qo‘rboshilarni qo‘llab-
quvvatlaganlik, Fitrat, Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy va boshqa o‘zbek ziyolilariga
g‘amxo‘rlik ko‘rsatganlik kabi ayblar qo‘yildi va otishga hukm qilindi. Hukm Moskva
atrofidagi Butovo katlgohida ijro etilgan.
1965 yil 6 martda SSSR Oliy sudi harbiy kollegiyasi F.Xo‘jayevni aybsiz deb topdi va
oqladi. O‘zbekistonda F.Xo‘jayevning 100 yillik yubileyi nishonlandi (1996).
F.Xo‘jayev asarlari va u haqidagi tadqiqotlar nashr etildi. «Buxoroning jin ko‘chalari»
(A. Muxtor) qissasi, «Inkilob tongi» (K. Yashin) dramasi, «Men yashashni istayman»
(N. Naimov) roman-xronikasi va boshqa asarlar F.Xo‘jayev faoliyatiga bag‘ishlangan.](/data/documents/f135cb8e-c762-4fdd-9b8e-f9c3152ea1b8/page_6.png)
![E’ TIBORIN GIZ
UCHUN RAX MAT!](/data/documents/f135cb8e-c762-4fdd-9b8e-f9c3152ea1b8/page_7.png)
FAY ZULLA X O’J AY EV VA UNI NG FAOLI YATI
F ay zulla X o‘jaev ( 1896- 1938)
Atoqli davlat va siyosat arbobi, Buxoro jadidchiligining faol ishtirokchisi, «Yosh buxoroliklar» partiyasining rahbarlaridan biri Fayzulla Xo‘jayev 1896 yil 1 iyulda Buxoro shahrida yirik savdogar oilasida tug‘ilgan. U yoshligida eski maktabni bitirib, Buxoro madrasasida o‘qigan. 1907—1912 yillarda F.Xo‘jayev Moskvada shaxsiy o‘qituvchilardan ta’lim olgan. 1913 yildan jadidlar safida faoliyat ko‘rsatgan va xalq orasida ma’rifat tarqatish bilan shug‘ullangan. Ot asidan me ros qolgan k at t a boylik ni yangi usul mak t ablari ochishga, yosh buxorolik lar siyosiy f aoliy at ini moddiy qo‘llab-quvvat lashga sarfl adi. 1917 yildan boshlab F.X o‘jayev va F it rat part iyaning so‘l qanot iga boshchilik qilib, Buxoroda avval konst it ut sion monarxiya, so‘ngra de mok rat ik re spublik a t uzish uchun k urashdilar. Yosh buxorolik lar amir t omonidan t a’qib k ilingach, F.X o‘jayev va uning saf doshlari Buxoroni t ark e t ishga majbur bo‘lishdi.
1920-yilda Turkistonda muhojirlikda bo‘lib, «Yosh buxoroliklar» partiyasining Turkiston byurosini tashkil qilgan. F.Xo‘jayev tomonidan tuzilgan partiyaning dasturi shariat asosida bo‘lib, xalqning milliy an’analari va o‘ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olgan holda Buxoroda xalq demokratik respublikasini tashkil etishni maqsad qilib qo‘ygan edi. Buxoro amiri taxtdan ag‘darilgach va hokimiyat Yosh buxoroliklar qo‘liga o‘tgandan so‘ng F.Xo‘jayev hukumat rahbari etib saylanadi. Bu lavozimda u mustaqil siyosat olib borishga, Rossiya va xorijiy mamlakatlar bilan teng muloqot qilishga intilgan. 1922-yilda u Germaniyaga chet el savdo kompaniyalari va yirik savdogarlar bilan shartnoma tuzishga borgan. 1925 yilda F.Xo‘jayev O‘zbekiston Xalq nozirlari kengashining raisi etib saylandi. U o‘z faoliyatida o‘zbek xalqining iqtisodiy va madaniy ravnaqiga xizmat qiluvchi tadbirlarni amalga oshirishga intildi. F.Xo‘jayev sovet tuzumi tomonidan milliy ziyolilarning faoliyatini cheklash siyosatiga qarshi chiqdi. U uzoq yillar davomida markazning tazyiqi ostida ishlashga majbur bo‘ldi. 1926 yilda jadidchilik tarixiga bag‘ishlangan «Buxoro inqilobi tarixiga materiallar» kitobi uchun kompartiya tomonidan qattiq ta’qibga olindi.
F.Xo‘jayev hukumat rahbari sifatida O‘zbekistonning xalq xo‘jaligi (paxtachilik, irrigatsiya, kapital qurilish, chorvachilik)ni rivojlantirishga, maorif va madaniyatni ravnaq toptirishga harakat qildi, biroq yangicha tusdagi mustamlaka sharoitida bu intilishlarning befoyda ekanini keyinroq anglab yetdi. F.Xo‘jayev BXSRning mustaqil ichki va tashki siyosat yuritishiga, iktisodiy islohotlar o‘tkazish va demokratik erkinliklarni joriy kilishga aloxida e’tibor qaratib, Sovet Rossiyasidan tashqari Eron, Turkiya, Afg‘oniston, Xitoy, Ozarbayjon, XXSR, shuningdek, Germaniya va Yaponiya bilan diplomatik aloqalar o‘rnatgan. U talabalarni xorijga junatib o‘qitishning tashabbuskorlaridan biri bo‘lgan. F.Xo‘jayev o‘z faoliyati davomida o‘zbek xalqining iqtisodiy va madaniy ravnaqiga xizmat qiluvchi tadbirlarni amalga oshirishga intildi. U VKP(b) MK O‘rta Osiyo byurosi va O‘zbekiston KP MKga nisbatan muxolifat mavqeida turgan «o‘n sakkizlar guruhi» (1925 yil noyabr)ga xayrixoh bo‘lgan. «Quloq»larni sinf sifatida tugatish siyosatini yoqlamagan. O‘zbekistonda yoppasiga chigit ekilishi paxta yakkahokimligiga olib keladi, deb hisoblagan. O‘zbekistonda zamonaviy sanoat inshootlari qurilishida tashabbuskor bo‘lgan .