Hozirgi o‘zbek tilida fonemalarning variantlashuvi, va fonetik jarayon. Hozirgi o‘zbek tilida urg‘u va bo‘g‘in. Nutqning fonetik bo‘linishi.

Загружено в:

15.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1270.751953125 KB

Скачать

Hozirgi o‘zbek tilida fonemalarning variantlashuvi, va
fonetik jarayon. Hozirgi o‘zbek tilida urg‘u va bo‘g‘in.
Nutqning fonetik bo‘linishi.
Reja:
1. Fonetik hodisalar. Fonetik hodisalar haqida ma’lumot.
2. Kombinator omillar ta’sirida sodir bo‘ladigan jarayonlar:
assimilyasiya, akkomodasiya, ularning turlari.
3. Pozision omillar ta’sirida sodir bo‘ladigan jarayonlar: reduksiya, ochiq
bo‘g‘indagi unlilarda sifat o‘zgarishi, ayrim jarangli undoshlarning so‘z
oxirida jarangsizlanishi.
4. Komibanator va pozision omillarning fonetik jarayonlarda birga
ishtirok etish holatlari.
5. Pozision-sintagmatik omillar ta’sirida bo‘ladigan o‘zgarishlar: tovush
orttirilishi, tovush tushishi, metateza, dissimilyasiya.
6. Geminasiya, uning til va nutqdagi ahamiyati.
7. Hozirgi o‘zbek tilida urg‘u va bo‘g‘in. Nutqning fonetik bo‘linishi
Bo‘g‘in (sillabema). Bo‘g‘in haqida umumiy tushuncha. Bo‘g‘in tuzilishi.
Bo‘g‘in markazi. Bo‘g‘in tiplari: barkitilgan bo‘g‘in, berkitilmagan bo‘g‘in,
ochiq bo‘g‘in, yopiq bo‘g‘in. Bo‘g‘in tiplarining boshqacha tasniflari.
Bo‘g‘inning til va nutqdagi ahamiyati.
8. Aksentuatsiya va intonatsiya. Aksentuatsiyaning urg‘ular tizimi
ekanligi. Urg‘u tiplari. So‘z urg‘usi, uning fonetik tabiatiga, o‘rniga va harakat
qilish belgisiga ko‘ra turlari. Sintagma urg‘usi. Ayriuv urg‘usi, uning turlari.
Intonatsiya, uning prosodik elementlari. Intonatsiya turlari. Intonatsiyaning
nutqdagi o‘rni.

•
Fonetika - tilshunoslikning fonetik birliklar, ular-ning fizik-akustik va h.k. xususiyatlari haqida
ma`lumot beruvchi bo‘limi.
Segment birliklar
- so‘z yoki morfema tarkibida (yoki nutq oqimida) gorizontal chiziq bo‘ylab
birin-ketin keladigan birliklar: nutq tovushi, bo‘g‘in, fonetik so‘z, takt, fraza.
Supersegment birliklar
- urg‘u, ohang, melodika, pauza kabi ustama hodisalar, ular so‘zga,
frazaga, gapga yoki nutqqa yaxlit holda aloqador bo‘lishi bilan segment birliklardan farq qiladi.
Shakllantiruvchi vazifa –
fonetik birliklarning «qurilish materiali», leksema yoki
morfemalarning ifoda planidagi moddiy asos sifatidagi vazifalari.
Tanituvchi vazifa -
fonetik birliklarning so‘z qiyofasini «tanib olish» va shu orqali
so‘zning ma`nosini «eslab qolish» uchun xizmat qilishi.
Fonetik so‘z -
nutq tovushlarining ma`lum tartibda joylashuvidan tarkib topgan so‘zning fonetik
qiyofasi, leksemaning ifoda plani. 1. Fonetik hodisalar. Fonetik
hodisalar haqida ma’lumot.

•
Umumiy fonetika - fonetikaning barcha tillarga xos umumnazariy masalalari
haqida ma`lumot beruvchi turi.
Xususiy fonetika -
fonetikaning muayyan bir til tovush-lari, ularning turlari,
fizik-akustik va artikulyatsion xususiyatlari xususida bahs yurituvchi turi.
Tarixiy fonetika -
xususiy fonetikaning ichki bir turi. U muayyan til tovush
tizimini diaxron planda va dinamik holatda (tarixiy taraqqiyotda) O‘rganadi.
Tavsifiy fonetika -
xususiy fonetikaning ichki bir turi. U muayyan tilning fonetik
tizimini statika holatida (til taraqqiyotining oldingi bosqichlarida yuz bergan
hodisalar bilan bog‘lamay) O‘rganadi.
Qiyosiy fonetika
– qardosh yoki noqardosh tillarning tovush tizimlarini qiyoslab
O‘rganadigan fonetika. Eksperimental (instrumental) fonetika - nutq tovushlari,
urg‘u kabi birliklarning fizikakustik va artikulyatsion xususiyatlarini maxsus
asboblar vositasida o‘rganadigan fonetika.

•
Tilning tovush tomoni, fonetik qurilishidir. Tilning tovush tomoni nutq tovushlari
bo‘g‘in, urg‘u, ohang (intonatsiya, melodika) kabi birliklarni o‘z ichiga oladi. Fonetik
birliklarning fizik-akustik, anatomik-fiziologik va lingvistik- funktsional asoslarini
o‘rganish, ularning til mexanizmidagi rolini aniqlashdan iborat. Bunday maqsad
uning quyidagi
vazifalarini belgilaydi: a) tovush, urg‘u, melodika kabi birliklarning
yuzaga kelish qonuniyatlarini o‘rganish; b) talabalarni yuqoridagi qonuniyatlar va
shu qonuniyatlarga oid ilmiy-nazariy fikrlar bilan tanishtirish; v) adabiy tilning
fonetik-fonologik tizimiga oid munozarali masalalarni aniqlash, ularga munosabat
bildirish; g) talabalarda fonetik tahlil ko‘nikmalarini shakllantirish; d) talabalarga shu
sohada ishlagan fonetist fonologlar haqida qisqacha ma`lumot berish. Har qanday
tilning fonetik birliklari dastlab ikki guruhga–segment va supersegment birliklarga
bo‘linadi: a)
segment birliklarga nutq tovushlari va bo‘g‘in kiradi. Bunday birliklar
so‘z yoki morfemalar tarkibida birin-ketin keladi, yotiq (gorizontal) yo‘nalishda bir-
biriga ulanib, zanjirsimon tarzda joylashadi. Masalan,
kitob so‘zidagi ota’ tovush
(k,i,t,o,b) va ikkita bo‘g‘in( ki-tob ) segment birliklar, demak, shu so‘z tarkibidagi
qismlar sanaladi. b)
supersegment birliklar ga urg‘u, ohang, melodika, pauzalar
kiradi. Bunday birliklar so‘zga, frazaga, gapga yoki nutqqa yaxlit aloqador bo‘lib,
ularni so‘z, gap yoki nutqdan ajratilgan holda tasavvur qilib bo‘lmaydi. Shuning
uchun ularni
ustama hodisa (M.Mirtojiev) deb nomlash hollari ham uchraydi.Fonetikaning predmeti
va maqsadi

• Fonetik birliklar til tizimida quyidagi vazifalarni bajaradi:
•
1) shakllantiruvchi vazifa (ruscha: obrazuyuhaya funktsiya ). Bunda fonetik
birliklarning so‘z yoki morfemalar tarkibida yoxud gap va nutq tuzilishida
qurilish materiali sifatida ishtirok etishi nazarda tutiladi.
Chunonchi,
paxta so‘zining tarkib topishida 5ta tovush (p, a, x,t,a), ikkita
bo‘g‘in (
pax-ta ) va bitta so‘z urg‘usi ( paxta ) «qurilish materiali» vazifasida
qatnashgan, bu birliklarning shu tartibda joylashtirilishidan
paxta so‘zining
tovush qiyofasi -
fonetik so‘z shakllangan. Ohang, melodika, pauza kabi
supersegment birliklar esa gap qurilishida yoxud nutqning tarkib topishida
ustama hodisa sifatida qatnashadi: darak, so‘roq va buyruq gaplarning o‘ziga
xos intonatsiyalari, she`riy misralardagi ohang tovlanishlari bunga misol
bo‘ladi;
• 2 ) tanituvchi vazifa
(ruscha: opoznavatel`naya funktsiya ). Bunda fonetik so‘z
tarkibidagi fonetik birliklarning shu so‘zni va uning ma`nosini «tanib olish» va
«eslab qolish» uchun xizmat qilishi nazarda tutiladi: so‘z va uning ma`nosi
(yoxud morfema va uning ma`nosi) shu so‘zning (yoki morfemaning) fonetik
qobig‘i tufayligina inson xotirasida doimiy yashaydi.

•
1. Umumiy fonetika . Fonetikaning bu turi barcha tillarning tovush tomoni uchun umumiy bo‘lgan
qonuniyatlar va hodisalar bilan tanishtiradi. Masalan, barcha tillarda fonetik birliklarning fizik-
akustik tabiati, anatomik-fiziologik (biologik) asosi va lingvistik-funktsional jihatlari bor; barcha
tillarda nutq tovushlari fonema tiplariga birlashadi, barcha tillarda fonemalar fonologik
oppozitsiyalar (ziddiyatlar) va korrelyatsiyalarni yuzaga keltiradi, shular orqali fonologik sistemalar
shakllanadi. Tilning strukturaviy va sistemaviy xususiyatiga xos bo‘lgan bunday nazariy masalalarni
ko‘rish umumiy fonetika predmeti sanaladi. 2. Xususiy fonetika . Fonetikaning bu turi konkret bir
tilning fonetik tizimi haqida ma`lumot beradi: O‘zbek tili fonetikasi, rus tili fonetikasi, ingliz tili
fonetikasi kabi. Xususiy fonetika ayrim olingan bir tilning fonetik tizimini o‘rganishda umumiy
fonetika xulosalariga, shuningdek, fonetikaning boshqa turlarida to‘plangan tajribalarga tayanadi.
•
Uning quyidagi ikki turi bor:
•
a)
tavsifiy fonetika . Bunda ayrim olingan bir tilning fonetik tizimi, undagi fonetik hodisalar va faktlar
statik holatda(shu tilning oldingi tarixiy taraqqiyoti bilan bog‘lanmay) o‘rganiladi. Xususan,
«Hozirgi o‘zbek adabiy tili fonetikasi» ham aslida tavsifiy fonetikadir,
chunki unda o‘zbek tilining
fonetik tizimi, bu tizimda mavjud bo‘lgan fonetik faktlar (unli va undosh tovushlarning miqdor va
sifat belgilari, tasnifi, urg‘u, bo‘g‘in va hokazolar) hozirgi o‘zbek tilidaqanday bo‘lsa,
shundayligicha (tarixiy jarayon va faktlarga bog‘lanmay) o‘rganiladi.

•
Hozirgi o‘zbek adabiy tilining tavsifiy fonetikasi «Hozirgi o‘zbek adabiy tili» kursi
bo‘yicha nashr etilgan ko‘pchilik darsliklarda, shuningdek, «Uzbekskiy yazik» (Reshetov
V.V., 1959y.), «Osnovi fonetiki i grammatiki uzbekskogo yazika» (Reshetov V.V, 1965-y.),
«Obshaya xarakteristika osobennostey uzbekskogo vokalizma» (Reshetov V.V., 1949-y.),
«Foneticheskaya sistema uzbekskogo literaturnogo yazika.» ADD(A. Mahmudov, 1980-y.),
«Hozirgi o‘zbek adabiy tili» dan metodik ko‘rsatmalar va konspektiv kurs: fonetika,
orfoepiya, grafika va orfografiya (Tursunova T., Jamolxonov H., 1981-y.), «O‘zbek tili
fonetikasi» (Mirtojiev M.M., 1991-y., 1-nashri; 1998-y., 2-nashri), «Hozirgi o‘zbek adabiy
tili». M а `ruzalar matni (Jamolxonov H., 2000-y.) kabi ishlarda hamda «Sochetanie glasnix i
soglasnix v sovremennom uzbekskom literaturnom yazike» (A.Ishaev., 1985-y),
“Reduktsiya glasnix v uzbekskom yazike: tipi, funktsiya, programmirovanie»
(S.Atamirzaeva, X. Yuldasheva, D. Mamatov,1985-y) kabi maqolalarda bayon etilgan;
b) tarixiy fonetika . Bunda ayrim olingan bir tilning fonetik tizimi, undagi fonetik hodisalar
va faktlar shu tilning uzoq tarixiy taraqqiyoti bilan bog‘lab o‘rganiladi, shu asosda
muayyan tilning fonetik-fonologik tizimida yuz bergan tarixiy o‘zgarishlar ( divergentsiya,
konvergentsiya faktlari, fonologik tizimdagi eskirish va yangilanish jarayonlari) aniqlanadi.
Shunga ko‘ra u diaxron fonetika
deb ham yuritiladi. O‘zbek tilshunosligida o‘zbek tilining
tarixiy fonetikasiga oid ma`lumotlar V.V. Reshetov, F.Abdullaev, G‘.Abdurahmonov, A.
Rustamov, E.Fozilov, Sh.Shukurov, A.Mahmudov, S.Ashirboev, H.Ne`matov,
B.To‘ychiboyev kabi tadqiqotchilarning ishlarida berilgan: «Qadimgi turkiy til»
(Abdurahmonov.G., Rustamov.A.,1982-y.), “Fonetiko-morfologicheskie osobennosti
yazika Alishera Navai», ADD (Rustamov A., 1966-y.), «Nekotorie voprosi istoricheskoy
fonetiki uzbekskogo yazika» (A.Rustamov, 1985), «K istorii utrato‘ singarmonizma v
uzbekskom yazike» (F.Abdullayev, 1985).

• 3 .Q iyosiy fonetika. Fonetikaning bu turi qardosh tillarning (masalan, O‘zbek,
qozoq,qirg‘iz, turkman va boshqa turkiy tillarning) fonetik tizimidagi umumiy va
xususiy jihatlarni aniqlash imkonini beradi: «Sravnitel`naya fonetika tyurskix
yazikov» (A.M. herbak, 1970), «Sravnitel`no- istoricheskaya grammatika tyurskix
yazikov»(B.A.Serebrennikov, N.Z.Gadjieva,19h6) kabi ishlar shular jumlasidandir.
O‘zbek tilshunosligida noqardosh tillarning, xususan, O‘zbek va rus tillarining
fonetik tizimlarini qiyosiy o‘rganishga ham alohida e`tibor berilmoqda: «Russkaya
grammatika v sopostavlenii s uzbekskim yazokom» (Polivanove.D., 19qqy.),
«Kratkiy ocherk fonetiki russkogo yazika v sopostavlenii s fonetikoy uzbekskogo
yazika» (Kissen I.A., 1952y.), «Kurs sopostavitel`noy grammatiki russkogo i
uzbekskogo yazikov» (Kissen I.A., 1966, 1969, 1971, 1979 yillar), «Sopostavlenie
foneticheskix yavleniy russkogo i uzbekskogo yazikov v rechevom potoke», AKD
(Asfandiyarov I.U., 1968y.), «O‘zbek va rus tillarining qiyosiy grammatikasi»
(Azizov O., Safaev A., Jamolxonov H. 1986y.) kabi ishlar buning dalili. O‘zbek va
rus tillari fonetikasini qiyosan o‘rganish rus maktablarida o‘zbek tilini, o‘zbek
maktablarida esa rus tilini o‘qitish uslubiyatini takomillashtirish
nuqtai nazaridan ,
shuningdek, O‘zbek-rus bilingvizmi (ikki tilliligi) masalalarini, bunday
bilingvizmning har ikkala til strukturasi va sistemasiga ta`sirini aniqlash
pozitsiyasidan foydalidir.

•
2.Eksperimental (instrumental) fonetika. Fonetikaning bu turida nutq
tovushlarining fizik-akustik va artikulyatsion jihatlari maxsus asboblar
(pnevmograf, ostsilograf, fonograf, spektrograf va boshqalar) yordamida tadqiq
qilinadi, shu asosda tovushlarning sifat va miqdor belgilari (balandligi, kuchi,
tembri, spektri, cho‘ziqlik darajasi), ularning artikulyatsiyasi (hosil bo‘lish orni,
usuli) aniqlanadi. Bunday tadqiqot natijalaridan fonetik birliklarning fonologik
jihatlarini tavsiflashda foydalaniladi. O‘zbek tilshunosligida eksperimental
fonetikaning rivojlantirilishida Mahmudov Ahmadjon va Otamirzaeva Sora
kabi fonetistlarning xizmati katta. Bu tilshunoslarning qator ishlarida O‘zbek
tili fonetik tizimining tovushlari, urg‘u, bo‘g‘in kabi birliklari ayni shu usulda
tadqiq qilingan: «Unlilar» (Mahmudov.A.,1992y). «SoglasnO‘e uzbekskogo
literaturnogoyazika» (Mahmudov A., 19h6y.), «Sonornie uzbekskogo yazika»
(Maxmudov, A., 19h0.), «Slovesnoe udarenie v uzbekskom yazike»
(Maxmudov.A., 1960.), «Zvukovoy sostav namanganskogo govora uzbekskogo
yazika». «Eksperimental`noe issledovanie», AKD (Atamirzaeva.S.,196q.),
«Eksperimental`no - foneticheskoe issledovanie namanganskogo govora
uzbekskogo yazika» (Atamirzaeva. S., 1974y.), «Akustiko-artikulyatsionniy

analiz uzbekskoy rechi primenitel`no k audiometrii» (Atamirzaeva. S. v
soavtorstve, 1979y.) kabi ishlar fikrimizning dalili.

•
Kombinator tovush o zgarishlariʻ – qo shni tovushlar ta sirida, shuningdek, so zda kuzatiladigan boshqa ʻ ʼ ʻ
fonetik holatlar natijasida yuzaga keladigan tovushlarning o zgarishi: urg u, tovushning so zdagi o rni
ʻ ʻ ʻ ʻ
(boshida, o rtasida, oxirida) va hokazo. boshqa so z bilan aytganda, Kombinator o zgarishlarining sabablari
ʻ ʻ ʻ
ma lum tovushning, aniqrog i, uning hosil bo lishi uchun zarur bo lgan fiziologik asarlarning
ʼ ʻ ʻ ʻ
(artikulyatsiyalarning) qo shni tovushlarning hosil bo lishi uchun zarur bo lgan boshqa turli fiziologik ishlar
ʻ ʻ ʻ
bilan birikma (“birikma”)dan iborat va hatto. butun bir so'z.
•
Assimilyatsiya - bir tovushni boshqasiga o'xshatish. Assimilyatsiya bir xil turdagi tovushlar (unlilar yoki
undoshlar) o'rtasida sodir bo'ladi. Assimilyatsiya to'liq (bu holda assimilyatsiya qilingan tovush unga
o'xshatilganiga to'liq mos keladi) va to'liq bo'lmagan (mos ravishda, assimilyatsiya qilingan tovushning
o'zgarishining bir nechta belgilari) bo'lishi mumkin. O'z yo'nalishi bo'yicha assimilyatsiya progressiv
(oldingi tovush keyingisiga ta'sir qiladi) va regressiv (keyingi tovush oldingisiga ta'sir qiladi) bo'lishi
mumkin. Assimilyatsiya aloqa (jarayonda ishtirok etuvchi tovushlar qo'shni) va uzoq (odatiy misol -
unlilarning uyg'unligi) bo'lishi mumkin. Assimilyatsiya dissimilyatsiyaga, ikki tovushning assimilyatsiya
jarayoniga qarshi. 2. Kombinator omillar ta’sirida sodir
bo‘ladigan jarayonlar: assimilyasiya,
akkomodasiya, ularning turlari.

•
Akkomodatsiya (lotincha accommodatio - moslashish) - qo'shni undoshlar va unlilar artikulyatsiyasining
qisman moslashuvidan iborat bo'lgan tovushlarning kombinatsion o'zgarishlar turlaridan biri. Va. progressiv yoki
regressiv bo'lishi mumkin. Birinchi holda, keyingi tovushning ekskursiyasi avvalgisining rekursiyasiga
moslashadi, ikkinchi holda, aksincha.Ba'zi tillar unlilarning undoshlar bilan joylashishi bilan tavsiflanadi,
masalan, rus tilida yumshoq undoshlardan keyin orqa yoki o'rta unlilar [a], [o], [y] ko'proq oldingi bo'ladi (rad-
qator, lot. -muz, kamon- lyuk), boshqalar uchun - unlilar bilan undoshlar, masalan, fors tilida undoshlar oldingi
unlilardan oldin palatalizatsiya qilinadi.Ba'zan akkomodatsiya koartikulyatsiyadan to'liq (tovush
artikulyatsiyasining barcha bosqichlarida ustiga qo'yilgan) qisman qo'shilishi (faqat tovushning ekskursiyasi yoki
rekursiyasini qamrab oladi) sifatida qarama-qarshi qo'yiladi. Biroq, bu atamalar ko'pincha bir-birining o'rnida
ishlatiladi.
•
Dissimilyatsiya (lotin tilidan dis - "vaqt / irqlar" va o'xshashlik "o'xshash", ya'ni "o'xshashlik", "divergentsiya") -
fonetika va fonologiyada dissimilyatsiya teskari assimilyatsiya jarayoni, ya'ni ikki yoki undan ortiq
assimilyatsiya deb tushuniladi. bir xil yoki turga yaqin tovushlar talaffuzda tobora uzoqlashib boradi. Umuman
olganda, dissimilyatsiya ikkita bir xil yoki o'xshash (shakllanish joyiga ko'ra) tovushlardan birini boshqasiga,
artikulyatsiyasi o'zgarmaganiga kamroq o'xshashga almashtirishda ifodalanadi. Hodisa sifatida assimilyatsiya
biroz kamroq sodir bo'ladi, garchi statistik ma'lumotlarga ko'ra, uning chastotasi o'ziga xos tilga qarab o'zgaradi.
•

•
Birlamchi FP harakatini belgilovchi fonetik shartlarning ikki guruhi
mavjud :
•
1. Tovushning umumiy talaffuz, artikulyatsiya sharoitlarining ta’siri, ya’ni
nutq oqimidagi o‘rni, o‘rni (urushli yoki urg‘usiz bo‘g‘in, pauzadan oldingi
yoki keyin tutgan o‘rni, fonetika boshida yoki oxiridagi holat. so'z). Umumiy
talaffuz shartlari, tovushning fonetik so'z ichidagi o'rni ta'siridan kelib chiqqan
tovushlarning o'zgarishi pozitsion FP deyiladi.
•
2. Tovushlarning bir-biriga ta'siri, o'zaro ta'siri. Qo'shni (qo'shni) yoki qo'shni
bo'lmagan (bir-biridan uzoq) tovushlarning o'zaro ta'siri tufayli o'zgarishi
kombinator FP deyiladi.
(< lot . combinare 'birlashtirmoq, birlashtirmoq').3. Pozision omillar ta’sirida sodir bo‘ladigan
jarayonlar: reduksiya, ochiq bo‘g‘indagi unlilarda
sifat o‘zgarishi, ayrim jarangli undoshlarning so‘z
oxirida jarangsizlanishi.

•
POSISIONAL FONETIK JARAYONLAR
•
Pozitsion OPlar, birinchi navbatda, unlilarni qisqartirish va oxirgi undosh
undoshlarni hayratda qoldirishni o'z ichiga oladi.
•
1.1. Unli tovushning qisqarishi
(< lot . reductio «ko chib ketish, qaytish, ʻ
orqaga burilish») unlilarning kuchsiz holatda, ya ni urg usiz bo g indagi
ʼ ʻ ʻ ʻ
artikulyatsiyasining zaiflashishi bo lib, unlida miqdoriy va sifat o zgarishlarini
ʻ ʻ
keltirib chiqaradi va hatto uning to liq bo lishiga olib kelishi mumkin.
ʻ ʻ
yo'qolishi.
•
Turli tillardagi urg'uli va urg'usiz unlilar (bo'g'inlar) tovushidagi farq bir xil
emas. Bu ma'lum bir tilning stressining jismoniy tabiatiga bog'liq. Shunday
qilib, ukrain va nemis tillarida urg'uli va urg'usiz unlilarning tovushida ma'lum
bir farq bor , ammo bu farq rus va ingliz tillarida bo'lgani kabi unchalik muhim
emas .

• Unli tovushlarni qisqartirish ikki xil bo'ladi.
• A. Miqdor kamayishi - urg‘usiz bo‘g‘inlarning unli tovushlari o‘z kuchini va
uzunligini yo‘qotib, sifatini, ya’ni tembrini saqlab qoladigan reduksiyadir.
Shunday qilib, dub so'zlar qatorida - eman - dubovuk va bur - burg'ulash -
burg'ulash [y] tovushining kuchsizligi va qisqaligi urg‘uli bo‘g‘indan
uzoqlashganda kuchayadi, lekin bu tovush o‘z sifatini, ya’ni o‘ziga
xos
tembrini saqlab qoladi.
• B. Sifat reduksiya - urg‘usiz bo‘g‘inlarning unlilari nafaqat kuch va uzunligini,
balki tembrining ayrim belgilarini, ya’ni sifatini ham yo‘qotadigan
reduksiyadir. Sifat qisqarish darajasi urg'usiz bo'g'inning urg'uli bo'g'inga
nisbatan o'rniga bog'liq bo'lib, sifat jihatidan qisqarishning mavjudligi bu
tildagi og'zaki urg'uning jismoniy tabiati bilan belgilanadi.O'zining jismoniy
tabiatiga ko'ra, ukrain tilida og'zaki stress dinamik (kuchli), rus tilida esa
dinamik-miqdoriy
, ya'ni urg'uli bo'g'inlar ham kuchli, ham uzunroqdir.

•
Shunday qilib, ukrain tilida ekshalatsiya qilingan energiya urg'usiz bo'g'inlar orasida
ko'proq yoki kamroq teng taqsimlanadi, shuning uchun unli unlilar aniq va ifodali talaffuz
qilinadi. Shunday qilib, zamonaviy ukrain tilida unli tovushlarning sifat jihatidan
qisqarishi yo'q: sut [ milkó ]. Ukraina tilida faqat urg'usiz [e] va [va] kuchsiz holatda [ e
va
] bilan bir xil, shuningdek, [y] dan oldin va urg'uli [i] dan oldin [o] mos keladigan
ohangga ega bo'lib, yanada labial bo'ladi: [ zo u
zyl ´a ], [ ko u
zhyh ], [ so u
b'i ].
•
Rus tilida urg'u ancha kuchliroq, chunki urg'uli bo'g'in urg'usiz bo'g'inga qaraganda
ko'proq ekshalatsiyalangan energiyaga ega, buning natijasida urg'uli bo'g'in urg'usiz
bo'g'inlar fonida keskin ajralib turadi. Ekshalatsiyalangan energiya unchalik katta
bo'lmagan bo'g'inlarga to'g'ri kelsa-da, ular o'rtasida qoldiq printsipiga ko'ra taqsimlanadi.
Shu sababli urg‘usiz bo‘g‘inlardagi unlilar sezilarli o‘zgarishlarga uchraydi. Shunday
qilib, rus tilida, ukrain tilidan farqli o'laroq, unli tovushlarning sifat jihatidan qisqarishi
mavjud: sut [ m'l^ko ], soatlar [ chie s N
sy ]. Taqqoslash variantlari rus tilining vódy [ vody
], suv [ v^dá ], suvli [ v'd'e va
n ó ] kabi so'zlarida <o> fonemalari .
i ]. Birinchi so'zda bu
orqa qator tovushi, o'rta ko'tarilish, labializatsiya, ikkinchisida, u orqa - o'rta qator, o'rta
ko'tarilish, labializatsiyalanmagan, uchinchisida - o'rta qator, o'rta ko'tarilish. ,
labializatsiyalanmagan
.

oldingi qator o' rta qat or or qa qator
Y uqori ko' tar ilish [va] [lar] [y]
Y uqori o' rta
ko' t arilish [ va e
] [b] [ s e
]
O' rt acha
ko' t arilish [e] [b] [haqida]
Pastki ko' tarish [a] [ L ]
Labializatsiyalanm
agan LabiallashtirilganRus tilining unli tovushlari jadvali (qisqartirilganlarini hisobga olgan holda)
Juda kuchli pasayish bilan, stresssiz unlilar butunlay yo'qolishi mumkin: ruscha . zháv (o) ronki , provol (o)
ka , sutol (o) ka, all-t (a) ki , s (s) soat , (I) van (I) wán ( ov ) ich ; Ingliz _ men _ band [ maqsad Bizi ], bu
[ uning ] . Ingliz tilida so nggi qisqartirilgan unlilar butunlay yo qoldi:
ʻ ʻ fase 'face' [ feis ], game 'game' [ geim ],
name
"ism" [ neim ]. Qadimgi rus tilida zaif pozitsiyalarda [b] va [b ] qisqartirilgan unlilarning tushishi
jarayoni sodir bo'ldi : uyqu > cna , ko'rish > ko'rish .

•
1.2. Yakuniy jarangli undoshlarni hayratda qoldirish pozitsion fonetik jarayonning
yana bir turi hisoblanadi, ya’ni ko‘p tillarda yakuniy undoshlar hayratda
qoladi.Shuni ta'kidlash kerakki, ba'zi tillar (rus, belarus, polyak, nemis, turk,
turkman) uchun nomdagi fonetik jarayon adabiy talaffuz normasi, boshqa tillar
uchun esa (ukrain, ingliz, frantsuz, ispan) adabiy me’yorlardan chetga chiqish, ya’ni
xatolikdir. rus . hovuz d [rod t ], boshqa [ boshqa to ], tish b [zu p ]; belarus . tog' d
[tog' t ], zahad [zahat], arava [vos]; polyak _ kre w 'qon' [ kre f ], kuli g 'chanada
uchish’ [ kuli k ], krę g 'umurtqa pog'onasi' [ kren k ]; nemis . Han d 'qo'l' [ han t ],
Bun d 'union' [ bun t ], Zu g ' poezd ' [ zu k ] - yuqoridagi so'zlarda oxirgi jarangli
undoshlar kar bo'ladi, ya'ni ular juft kar sifatida talaffuz qilinadi. . Ushbu
hodisaning fiziologik asosi talaffuz apparatining dam olish holatiga muddatidan
oldin qaytishidir.
•
1.3. Lenition ( < lotincha lenis «zaif, sust») — undosh tovushlarning ma lum
ʼ
pozitsiyalarda artikulyatsiyasini susaytirish jarayoni. Demak, rus tilida so‘z
oxiridagi bo‘g‘in yasovchi tovush [j]
bo‘g‘insiz uvillash [ĭ] tarzida talaffuz qilinadi:
my [ mo .
ĭ ]. Ispan tilida so‘z boshidagi [b] va [d] undoshlari portlovchi sifatida,
so‘z o‘rtasida esa yoriqlar tarzida talaffuz qilinadi.

Kombinativ va pozitsion o'zgarishlar
•
Nutq oqimida tovushlar bir-biri bilan o'zaro aloqada bo'lib, o'ziga xos, faqat o'ziga xos qonunlarga
bo'ysunadigan ma'lum fonetik o'zgarishlarni keltirib chiqaradi. Undosh tovushlarga boshqa
undoshlar yoki unlilarga unlilar ta’sir qilishi mumkin. Bunday holda, bir xil turdagi artikulyar
tovushlarning o'zaro ta'siri haqida gapiriladi. Ammo undoshlar unlilarga ta'sir qilganda yoki
aksincha unlilar undoshlarga ta'sir qilganda, har xil turdagi tovushlarning o'zaro ta'siri ham
mumkin. Ba'zi tovushlarning boshqalarga ta'siridan kelib chiqadigan o'zgarishlar kombinatoryal
deb ataladi (lotincha combinare "birlashtirmoq, bog'lamoq"). Ushbu o'zgarishlarning aksariyatini
talaffuzning qulayligi bilan izohlash mumkin. Ba'zi hollarda ikkita o'xshash yoki ikkita bir xil
tovushni, masalan, ikkita kar yoki ikkita undoshni talaffuz qilish osonroq. Boshqa hollarda,
aksincha, ikkita bir xil qo'shni tovushni talaffuz qilish qiyinroq, masalan, ikkita to'xtash: b + b, g +
g yoki ikkita affrikat: h + h. Talaffuzdagi ikkita bir xil tovush yoki bitta tovushga birlashadi. long
(uyquli, tanlangan) yoki bitta tovush kabi talaffuz qilinadi , masalan, o'zlashtirilgan so'zlardagi
qo'sh undoshlar: qisqartma, agglyutinatsiya. Ba'zi hollarda, ayniqsa, tegishli nomlarda, to'liq
uslubda yoki bo'g'inlar bo'yicha talaffuzda qo'sh undoshlar yoki unlilar ikkita bir xil tovush sifatida
talaffuz qilinishi mumkin: Chaadaev, Gaaga, Abbos, Makka. Ammo kombinatsion o'zgarishlar
bilan bog'liq bo'lgan hamma narsa faqat talaffuzning qulayligi bilan bog'liq emas. 4. Komibanator va pozision omillarning fonetik
jarayonlarda birga ishtirok etish holatlari.

•
Nutq markaziy asab tizimining faoliyat shakllaridan biridir. Shuning uchun
fonetik o'zgarishlarning tabiati nafaqat tovushlarning akustik va artikulyar
xususiyatlariga, balki, eng muhimi, xabarni etkazish vositasi sifatida til bilan
bog'liq bo'lgan omillarga ham bog'liq. Nutqdagi tovushlar eng xilma-xil
o'zgarishlarga uchraydi, lekin unchalik muhim emaski, bu o'zgarishlar sodir
bo'lgan til birligining ma'nosi yo'q qilinadi. Aynan ma no o zining asl ʼ ʻ
ko rinishidagi lisoniy birlik bilan fonetik o zgarishlar natijasida hosil bo lgan
ʻ ʻ ʻ
lisoniy birlik o rtasidagi ma no umumiyligini saqlaydigan omildir.Bayonotning
ʻ ʼ
ma'nosi va uning fonetik o'zgarishi tabiati o'rtasidagi bog'liqlik 19-asrning
oxiridayoq e'tiborni tortdi. Fransuz tilshunosi Pol Passi . U bu fikrni bir-birini
to'ldiruvchi ikkita tamoyil shaklida shakllantirdi: "bir. Til doimiy ravishda
ortiqcha narsadan xalos bo'lishga intiladi. 2. Til doimo zarur bo'lgan narsani
ta'kidlashga intiladi» [Qarang: Martinet 1960, p. 65]. Birinchi holda, ular eng
kam harakat qonuni yoki tejamkorlik printsipi , ikkinchidan, zarur
ma'lumotlarni saqlash printsipi haqida gapiradi. Ikkala tendentsiya ham o'zaro
bog'liq, ammo turli yo'nalishlarda ishlaydi. Ular ma'lum bir tilda fonetik
o'zgarishlarning harakat vektorini aniqlaydi. Bu tendentsiyalarning ro'yobga
chiqishi qaysi tilni "ortiqcha" deb tanlaganiga va kerak bo'lganda nimani ajratib
ko'rsatishiga bog'liq.

• Fonetik o zgarishlarning yana bir turi ʻ pozitsion o zgarishlardir ʻ (lotincha positio
“pozitsiya” dan). Kombinatorlardan farqli o'laroq, bu turdagi o'zgarishlar boshqa
tovushlarning ta'siriga bog'liq emas, balki ularning pozitsiyasiga bog'liq, ya'ni. bir
so'z bilan aytganda joylar. Pozitsiya o'zgarishlari unli va undoshlarga ham bog'liq
bo'lishi mumkin. Rus tilidagi unli tovushlarning pozitsion o'zgarishlariga misol
sifatida ularning urg'usiz holatda qisqarishini keltirish mumkin. Demak, urg'usiz
holatda a, o unlilari miqdoriy qisqarishga uchraydi, ya'ni. stress ostidagidan ko'ra
qisqaroq talaffuz qilinadi va sifat jihatidan pasayish, ya'ni. bir xil talaffuz qilinadi.
Garden / lgrbt / va abracadabra / lbrkldabr / so'zlarida a va o unlilari to'liq uslubda
turli xil davomiylik darajasi bilan talaffuz qilinadi: birinchi oldindan urg'uli
bo'g'inda va so'zning mutlaq boshida uzunroq, kamroq uzun - urg'uda. bo‘g‘inli va
oldindan urg‘uli bo‘g‘inlarda. Rus tilidagi undosh tovushlarning pozitsion
o'zgarishlariga misol qilib so'z oxirida jarangli undoshlarni hayratda qoldirishdir.
Bu holatda karlik / ovozlilikka qarshi bo'lgan barcha shovqinli undoshlar kar deb
talaffuz qilinadi. Boshqa hech qanday shartlar bu talaffuzga to'sqinlik qila olmaydi.
So‘z oxiridagi jarangli undoshlar unlilardan keyin (non, o‘simlik), shovqinli
undoshlardan keyin (poyezd, miya, sehrgar), sonorantlardan keyin (serb, ustun,
savdolash, fond) hayratda qoladi. So'z oxiridagi sonorant undoshlar
hayratlanmaydi.

•
To'g'ri, istisnolar mavjud: ba'zi so'zlar bilan aytganda, M.V. Panov, so z oxiridagi sonorant undoshlari ʻ
kar bo lishi mumkin (yoki kar bo lmasligi ham mumkin), lekin faqat kar undoshdan keyin:
ʻ ʻ kosm
(kosmosdan jins p. ), qichqiriq, litr, bo ron
ʻ [Panov 1967, b. 36]. Berilgan misollarda hayratlanarlilik
oldingi unsiz undoshning ta'siri tufayli yuzaga keladi. Bu endi pozitsion emas, balki kombinatsion
o'zgarish - progressiv assimilyatsiya. Emotsional nutqda so'z oxiridagi sonorant j qanday talaffuz
qilinishi mumkin. Bunday tovush, masalan, / ltkro ]/, / zna )/ so'zlari qandaydir jahl bilan, jahl bilan
talaffuz qilinganda paydo bo'ladi [Panov 1967, s. 36; Panov 1979, b. 26]. Fonetik o'zgarishlar orasida
spontan o'zgarishlar alohida o'rin tutadi (lotincha spontaneus "o'z-o'zidan"). Ba'zan ular boshqacha
nomlanadi - shartsiz. Ushbu atamaning ma'nosini quyidagicha talqin qilish mumkin: o'z-o'zidan
o'zgarishlar o'z-o'zidan, o'zboshimchalik bilan, hech qanday tashqi omillar ishtirokisiz sodir bo'ladi.
(Bir so'z bilan aytganda, shartsiz o'zgarishlar.) Lekin bunday qarash til amaliyotiga to'g'ri kelmaydi.
Har bir til jarayoni doimo shartli. Yana bir narsa shundaki, u bir yoki bir nechta sabablarning harakati
bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Sirtda yotgan yoki yashirin sabablar, ularning mazmuni va harakatlarida
heterojen. Zamonaviy lingvistik adabiyotda "spontan", "shartsiz" so'zlari juda kam qo'llaniladi. Agar
ular ishlatilsa, bu terminologik belgilar biroz boshqacha ma'noga ega bo'ladi: fanga ma'lum bo'lgan
fonetik jarayonlarning ta'siri bilan bir ma'noda tushuntirib bo'lmaydigan o'zgarishlar va shuning uchun
ularni kombinatsion yoki pozitsion o'zgarishlar bilan bog'lab bo'lmaydi. Vaqt o‘tishi bilan til haqidagi
bilimimiz chuqurlashgan sari, ba’zi shartsiz o‘zgarishlar shartli bo‘lib qoladi.O'z-o'zidan sodir
bo'ladigan o'zgarishlar haqida aytilganlarni ikkita misol bilan ko'rsatamiz - tarixiy fonetikadan va
zamonaviy og'zaki nutqdan.

•
1. Shubha yo'qki, yumshoq va pulpa etimologik jihatdan bog'liq so'zlar bo'lib, bir xil proto-slavyan ildizidan * m $ k
- hosil bo'ladi. Bunday holda, nima uchun ildiz birinchi so'zda g, ikkinchisida esa k harfi bilan tugashi aniq
emas.Bu taxmindan voz kechish kerak, chunki, masalan, yumshoq so'zida biz kutilgan k dan foydalanmaymiz, lekin
r.Bu masalaga oydinlik kiritmaydi va birinchi so zdagi ʻ r undosh sifatida talaffuz qilinadi, lekin uning jufti k emas,
balki x. Bir ildizning ikkita variantining fonetik xususiyatlariga ko'ra shakllanishi sabablarini izlash savolga javob
bermaydi: nima uchun r? Rus tilidagi k / g muqobilligi fonetikdir: k so'zning mutlaq oxirida, g - oxirgi unlidan oldin
ishlatiladi: ro / k /, take / k / - shoxlar, banklar. Misolda yumshoq - / yumshoq - almashinishi fonetik emas. Shuning
uchun g ning ko'rinishi tubdan yumshoq degan xulosaga kelish tabiiydir - o'z-o'zidan o'zgarishlar soniga ishora
qiladi. Ushbu xulosa boshqa slavyan tillaridan olingan ma'lumotlar bilan tasdiqlangan. Chorshanba: ukrain.
yumshoq, belarus, yumshoq, jinsi. miekki, chex. mekky, bulg. mek va boshqalar. Slavyan tillarining hech birida, hatto
rus tiliga eng yaqin bo'lgan Sharqiy slavyan tillarida ham yumshoq- kabi ildiz yo'q , lekin yumshoq- kabi ildizlar
mavjud , bu esa ushbu hodisaning o'ziga xosligini , o'ziga xosligini, " parcha ishini" ko'rsatadi. . Bu o'z-o'zidan
paydo bo'ladigan o'zgarishlar noyobdir, kombinatsion o'zgarishlar esa tizimli va muntazamdir. Ulardan birinchisi
yakka misollarda uchraydi, ikkinchisi ko'p, ba'zan esa son-sanoqsiz misollarni qamrab oladi. Yumshoq- ildizidagi k
ni r bilan almashtirishning boshqa tushuntirishlari ham mavjud . Shunday qilib, P.Ya. Chernix rus tilidagi yumshoq
shakli yorug'lik qo'shimchasining ta'siri ostida paydo bo'lgan deb taxmin qiladi [Chernix, 1-jild, p. 552-553].

•
Bu gipoteza asossiz emas. Uning foydasiga quyidagi fikrlarni keltirish mumkin.
Yumshoq va engil so'zlari ma'lum bir ma'noga ega bo'lib, bir-biriga ma'lum ta'sir
ko'rsatadigan bir hil a'zo sifatida ishlatilishi mumkin. Rus tilidagi qo'shni
undoshlarning turlicha yozilishi bilan 14-asrdan keyin myakky va lgky so'zlari bir-
biri bilan undosh bo'lib qoldi. Ularning uchinchi harf - /- hkyy / dan boshlab bir
xil talaffuzi yozma ravishda bir xil o'xshashlikka ega bo'lishiga yordam berdi.
Natijada, myakky asl shakli yozma ravishda yangi shakl bilan almashtirildi
yumshoq , oldingi talaffuzini saqlab qolgan . Bunday jarayon endi o'z-o'zidan
emas , balki juda shartli o'zgarishdir, uni analogiya bo'yicha o'zgarish deb atash
mumkin . O‘z-o‘zidan paydo bo‘ladigan o‘zgarishlar va o‘zgarishlarni o‘xshashlik
yo‘li bilan birlashtirib turuvchi yagona narsa ularning o‘ziga xosligi va o‘ziga
xosligidir. Ularning sababiy bog'liqligini farqlaydi. Agar analogiya bo'yicha
o'zgarishlar ma'lum bir hodisani keltirib chiqargan tashqi sababni ko'rsatsa, o'z-
o'zidan o'zgarishlar tashqi sabab aniqlanmaganligini bildiradi.

•
2. Og'zaki nutqda, ayniqsa, o'z-o'zidan talaffuz qilinadigan va so'zlovchi tomonidan
boshqarilmaydigan hollarda noodatiy so'zlar paydo bo'lishi mumkin. S. Marshakning she'ridagi
"chalg'ituvchi odam" so'rovini solishtiring : Tramvayda to'xtash mumkinmi / Poezd stantsiyasi .
Xuddi shu toifadagi o'zgarishlar grammatik shakllardagi bo'tqa - sariyog'dagi boshlang'ich
undoshlarni qayta joylashtirish natijasida olingan turg'un birikma turini o'z ichiga oladi : Masha
qal'a bilan buzilmaydi. Og'zaki nutqda ularning fonetik va/yoki morfologik tuzilishining
buzilishi natijasida hosil bo'lgan til birliklari, odatda so'zlar ( kvazi -so'zlar; "so'zlar kabi"
birliklar) tilning sirpanishlari deb ataladi. Sinxron tarjima bilan frantsuz inqilobining mashhur
shiori quyidagi iborani oldi: “Erkinlik, tenglik va cho'tka stvo ". Og'zaki nutqda g'ayrioddiy
so'kinish so'zi aytilgan. Shuning uchun bu so'zda o'z-o'zidan o'zgarish sodir bo'lgan deb taxmin
qilish tabiiy ko'rinadi. Lekin haqiqatda bu erda oldingi tenglik so'zining fonetik tuzilishining
keyingisiga ta'siri bo'lgan, buning natijasida bu so'zlarning fonetik yaqinlashuvi sodir bo'lgan. Bu
jarayon assimilyatsiya deb ataladi . Shunga o'xshash misollar oddiy rus tilida so'zlashuvchilar
nutqida ham, radio va televidenie diktorlarining nutqida ham uchraydi: Adam jivsya (= uylanadi)
Eva', sizga muvaffaqiyatlar tilaymiz (= muvaffaqiyat)', u o'z mamlakatini ifodalaydi (= vakili). ,
avtomobil halokatlarida (=falokatlar) bir necha yuz kishi halok bo'ldi. Til birliklarining tovush
tarkibi buzilganiga qaramay, ularning ma'nosi tanib bo'lmas darajada o'zgarmaydi. Berilgan
bo‘laklarning umumiy mazmuni, qo‘shni til birliklarining ma’nosi ham ma’noning saqlanishiga
xizmat qiladi. O'z-o'zidan paydo bo'ladigan, fonetik jihatdan tushunarsiz o'zgarishlarga
o'zgaruvchan g / f (yugurish - yugurish, yugurish - yugurish), x / w (paxmoq - bekamu, qo'rquv -
qo'rqinchli), k / h (zulmat - qorong'i, qorong'i - ma'yus), y / u ( tovush - jiringlash), n'/ a (esda
tuting - xotira'/ a/ t ). Ushbu o'zgarishlar fonetik jihatdan zamonaviy til nuqtai nazaridan
tushunarsizdir. Lekin ular til tarixi nuqtai nazaridan tushunarli. Shuning uchun tovushlarning
bunday o'zgarishi - undoshlar ham, unlilar ham tarixiy deb ataladi.

Fonetik o'zgarishlarni aniqlash usullari
•
Har qanday o'zgarish - moddiy jismning fazoda harakatlanishi yoki vaqt bo'yicha til
birligining o'zgarishi - kuzatilgan ob'ektning holati kamida ikki nuqtada - fazoda
yoki vaqt ichida taqqoslansagina aniqlanishi mumkin. Birinchi nuqtadagi ob'ektni
shartli ravishda boshlang'ich yoki boshlang'ich shakl, ikkinchi nuqtada esa hosila
shakl deb atash mumkin. Tahlil qilingan materialga qarab, dastlabki shakllarning uch
turini ajratish mumkin. Birinchidan, yozma so'z va og'zaki so'zni taqqoslash
natijasida olingan asl shakllar. Ulardan birinchisi asl, ikkinchisi esa hosiladir. Til
birligining yozma shakli, qoida tariqasida, uning qadimgi talaffuzini aks ettiradi. Til
birligining yozilishi va talaffuzini solishtirish orqali uning vaqt o‘tishi bilan
o‘zgarishini aniqlash mumkin. Bundan tashqari, yozma shakl o'ziga xos umumiy
belgi bo'lib, unga talaffuzda ishlatiladigan tovushlarning xilma-xilligi va ularning
turli til birliklari tarkibidagi birikmalari kamayadi. Ikkinchidan, o'zlashtirilgan
so'zlarning asl shakli butunlay boshqacha shaklda paydo bo'ladi. Qarzga olingan so'z
o'zining asl xususiyatlarini yo'qotadi va uni fonetik jihatdan to'liq yoki qisman asosiy
til so'zlariga yaqinlashtiradigan xususiyatlarga ega bo'ladi. Asl shaklni tanlashda,
birinchi navbatda , o'zlashtirilgan so'zning manba tilidagi tovush tarkibini hisobga
olish kerak. Ayrim hollarda chet so‘zning uzatilishiga uning imlosi ham ta’sir qilishi
mumkin, bu esa har doim ham asl tilda tovush ifodasiga ega bo‘lavermaydi.

•
Shuning uchun uning talaffuzini emas, balki manba tildagi imlosini ham hisobga
olish kerak. Uchinchidan, so‘zlashuv leksemalarini tahlil qilishda adabiy til
leksemalarini boshlang‘ich shakl sifatida ko‘rib chiqish odat tusiga kirgan.
O‘zlashtirilgan so‘z odatda qabul qiluvchi tilning xalq tiliga bevosita manba
tilidan emas, balki adabiy til vositasi orqali kiradi. Shuning uchun ham adabiy til
chet tili leksemasining ko`chishida vositachi bo`lib, uning uchun birlamchi shakl
bo`lib, shu asosda shakllangan. Fonetik o'zgarishlar turini aniqlash asosiy va
ikkilamchi shakllarning u yoki bu tanloviga bog'liq. Shunday qilib, Dushanbening
to'g'ri nomi odatda Dushambe deb talaffuz qilinadi . Agar birinchi shaklni
boshlang'ich shakl, ikkinchisini esa hosila deb hisoblasak, ikkinchi so'zda
shakllanish joyida assimilyatsiya sodir bo'lgan. Oldingi til undoshi n o rnida ʻ lab-
lab undoshi o rniga keyingi undoshga o xshab, lab-lab
ʻ ʻ m talaffuz etila boshlandi
6. Biroq, ikkinchi shakl boshlang ich shakl hisoblansa (bu so z 30-yillarda
ʻ ʻ
yozilganidek - Dyushambe , Dushambe ) va hosila - birinchi, keyin birinchi so'zda
dissimilyatsiya sodir bo'lgan, hosil bo'lgan joyda ham sodir bo'lgan: asl shakldagi
mb - ham labial, nb hosilasi - oldingi til va lab. Shuni ta'kidlash kerakki,
Dushanbe so'zining qadimgi imlosida arab alifbosi vositalaridan foydalangan
holda " nun " harfi /n/ tovushiga mos keladi . Shuning uchun etimologik jihatdan
n bilan imlo asli hisoblanadi.

•
N U T Q J A R AY O N I D A F O N E T I K O ’ Z G A R I S H L A R .
•

•
Nutq jarayonida talaffuz qulayligiga erishish uchun ketma-ket kelayotgan tovushlarning o`zaro ta`siri natijasida
o`zgarishlarga uchrashi fonetik hodisa deyiladi.Fonetik hodisalarga asosga qo ` shimcha qo ` shilishi bilan yuz
beradigan tovush tushishi , tovush almashishi , tovush orttirilishi hodisalari kiradi .
•
Tovush tushishi - bunga ko ` ra asosga qo ` shimcha qo ` shilishi natijasida asosda unli yoki undosh tovush tushib
qoladi . Masalan: past, sust
ulug` so`zlariga – ay fe’l yasovchi qo`shimchasi qo`shilsa tovush tushadi: pasay,
susay. ulg`ay yig`I kabi so`zlarga
la fe`l yasovchi qo`shimchasi qo`shilganda i unlisi tushib qoladi ikki, olti,
yetti kabi sonlarga jamlovchi son qo`shimchasi qo`shilsa (-ov, -ala, -ovlon) asosdagi
i unlisi tushib qoladi: ikkov,
yettalasi, oltov. men, sen kabi olmoshlariga qaratqich va tushum kelishiklari qo`shimchasi (– ni,-
ning)
qo`shilsa: meni, seni, mening, sening. bag`ir, ko`ngil, shahar kabi so`zlarga egalik qo`shimchasi
qo`shilsa ikkinchi bo`g`indagi a, i, u kabi unlilar tushib qoladi:
shahri, ko`ngli, bag`rim, burni kabi. Unli bilan
tugovchi va unli bilan boshlanuvchi ikki so`zning qo`shilishi natijasida unli tovushning biri tushib qoladi
bora oladi-boroladi ekan edi emishto`liqsiz
fe`llari ham ba`zan nutqimizda o`zidan oldin kelgan so`zga
qo`shilib ketib, eunlisi tushib qoladi borarmish,borardi5. Pozision-sintagmatik omillar ta’sirida bo‘ladigan
o‘zgarishlar: tovush orttirilishi tovush orttirilishi, tovush
tushishi, metateza, dissimilyasiya.

•
Tovush orttirilishi - bunda asosga qo`shimcha qo`shilishi bilan asos tarkibida undosh tovushlar orttiriladi:
•
a chi, isi, sasi,qot kabi so`zlarga –q,-iq so`z yasovchi qo`shimchasi qo`shilsa tovush orttiriladi: achchiq,
issiq, sassiq, qattiq
u, bu, shu ko`rsatish olmoshlariga jo`nalish, o`rin-payt, chiqish kelishiklari (–ga, -da,
-dan) hamda – day,
-cha qo`shimchalari qo`shilsa –n tovushi orttiriladi: unga, bunga, shunga, unda,
bundan, shundan, shuncha, bunday.
•
Tovush almashishi (o`zgarishi)- bunda asosga qo`shimcha qo`shilganda bir tovush boshqa tovushga
almashadi:
•
·
bo`ya, tara, sana, sayla, tanla kabi so`zlariga – q yoki – v qo`shimchalari qo`shilsa, asosdagi -a
tovushi
-o tovushiga almashadi: bo`yoq, sanoq, taroq, saylov, tanlov, yosh, son, ot kabi so`zlarga –a
qo`shimchasi
qo`shilsa: son+a =sana,ot+a=ata. -ga, -gani, -guncha kabi – g tovushi bilan boshlanuvchi
qo`shimchalar oxiri – k , q tovushlari bilan tugagan so`zlarga qo`shilsa, asos yoki
qo`shimcha tarkibida
tovush almashadi: t ekkuncha, terakka,chiqqani, buloqqa, oqquncha. oxiri – k, -q
tovushlari bilan
tugaydigan so`zlarga egalik qo`shimchasi qo`shilganda asos tarkibidagi jarangsiz tovush jarangli
tovushga almashadi:
b u l oq +i -b u l og`i , y u r a k+i -y u r a gi , t i l a k+i -ti l a gi , b i l a k+i -
b i l a gi . Lekin
id r ok, h u q u q , m a s h q , p a r k, kabi so`zlarga egalik qo`shimchasi qo`shilsa. tovush
almashishi yuz bermaydi:
i d roki , m a sh q i , hu q u q i , p a r ki kabi.

• Metateza (qadimgi yunoncha mét?des, o‘rin almashish) — so‘zlardagi tovush yoki bo‘g‘inlarning
assimilyatsiya yoki dissimilyatsiya asosida o‘zaro almashinishi. Bu ko'pincha bir tildan so'z boshqa tilga
o'tganda, ya'ni xorijiy so'zlarni o'zlashtirganda, so'z shahar adabiy tilidan dialektlarga o'tganda va bolalar
kattalar nutqini o'rganganda, masalan: o'zlashtirilgan so'zlarda: plastinka ( avvalroq: talerka, qarang: Polsha
talerz, shved tallrik, xuddi shu ma'nodagi nemis Teller). So‘zlar shevaga aylanganda: Vedmed (ayiq o‘rnida),
Ralek (do‘kon o‘rnida), Tojikiston (Tojikiston o‘rnida); Bolalar tilida kattalar nutqini o'zlashtirganda: marul
(qaldirg'ochdan, ya'ni otdan), makeika (kameikadan, ya'ni skameykadan) va boshqalar.
• Dissimilyasiya ( tilshunoslikda ) — nutqiy hodisa. Muayyan so zdagi bir-biriga o xshagan yoki qisman ʻ ʻ
o xshash tovushlardan birining hosil bo lishi o rniga, usuliga ko ra farq etuvchi boshqa tovushga o xshashi.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Dissimilyasiya assimilyasiya qarama-qarshi fonetik hrdisa bo lib, u assimilyasiya darajasida keng tarqalgan
ʻ
emas, chunki ko p hollarda unda sonor tovushlarga ega bo lgan so zlargina Dissimilyasiyaga uchraydi.
ʻ ʻ ʻ
Dissimilyasiya
adabiy tillarga nisbatan shevalarda ko proq. ʻ
•
Dissimilyasiyaning ikki turi mavjud:
• a) kontakt Dissimilyasiya (mas,
tramvay — tranvay );
• b) distakt Dissimilyasiya (mas,
zarar — zaral, avtobus — aptobus ).
•

•
Geminatsiya yoki ikki baravar ko'payish ( lat. gemino - "juft") - fonetikada
undosh tovushning uzunroq talaffuzi . Geminatsiya turli sabablarga ko'ra yuzaga keladi va turli
funktsiyalarni bajarishi mumkin. Ritorikada _
geminatsiya - stilistik maqsadlarda bir xil so'z
yoki jumlaning bir qismining kontaktli takrorlanishi.
•
Ritorikada gemination Geminatsiyada xuddi shu element o'quvchining e'tiborini jalb qilish
yoki kerakli ovozli tasvirni yaratish uchun shaklni o'zgartirmasdan va boshqa elementlarni
kesishmasdan takrorlanadi . Geminatsiya - qo'shimcha raqam (qarang): ekspressivlikni oshirish
uchun bir xil so'z yoki iboraning kamida uchta kontaktli takrorlanishi. Hissiy kuchayish
effektini yaratadi: Majnun bo‘lib, o‘zimni qarilik oyog‘iga tashlayman: / - O‘chir, jim, jim,
jim! (I. Lisnyanskaya); harakatning davomiyligi yoki takrorlanishini, bir hil hodisalarning
ko‘pligini bildiradi: Quvmoq, quvmoq, quvmoq, quvmoq / Issiq qonda! (R. Rojdestvenskiy);
O'tlar, o'tlar, o'tlar vaqti yo'q edi / Kumush shudringdan egilib (I. Yushin); odamlarning
yakdilligini ta'kidlaydi: Va shunday bo'ldi: "Esingizdami?", "Esingizdami?", "Esingizdami?"
(V. Astafiev); [.Elvira] - Karmen tirik, Karmen tirik, Karmen tirik [Irina] - Tirik, tirik [Raisa] -
Tirik, tirik (Kolyadaga. "Karmen tirik" spektaklining finali). 6. Geminasiya, uning til va nutqdagi
ahamiyati.

7. Hozirgi o‘zbek tilida urg‘u va bo‘g‘in. Nutqning fonetik
bo‘linishi Bo‘g‘in (sillabema). Bo‘g‘in haqida umumiy tushuncha.
Bo‘g‘in tuzilishi. Bo‘g‘in markazi. Bo‘g‘in tiplari: barkitilgan
bo‘g‘in, berkitilmagan bo‘g‘in, ochiq bo‘g‘in, yopiq bo‘g‘in.
Bo‘g‘in tiplarining boshqacha tasniflari. Bo‘g‘inning til va
nutqdagi ahamiyati.
Bo‘g‘in bir havo zarbi bilan aytiladigan tovush yoki tovushlar birikmasidir.
Masalan, ona(o-na), ota(o-ta), bola(bo-la ) kabi. Bo‘g‘in nutq oqimining
tovushdan katta, so‘zdan kichik (ba`zan bir so‘zga teng) segment birligidir.
Fonologik nuqtai nazardan bo‘g‘in sillabema deyiladi, uni O‘rganadigan soha esa
sillabika deb nomlanadi. Bo‘g‘in unlisiz tuzilmaydi, shuning uchun unli tovush
bo‘g‘inning markazi hisoblanadi- u undoshlarni o‘ziga tortib, bir havo zarbi bilan
aytiladigan fonetik bo‘lakni (bo‘g‘inni) hosil qiladi. Undoshlar o‘zicha bo‘g‘in
yasamaydi (sonorlar bundan mustasno). Ular unlidan oldin kelganda kuchsiz
boshlanib, kuchli tugaydi. kitob so‘zidagi «ki-» bo‘g‘ini boshida kelgan «k»
undoshi shunday. Undosh tovush unlidan keyin kelganda, kuchli boshlanadi,
so‘ng kuchsizlanib tugaydi, kitob so‘zidagi «-tob» bo‘g‘ini oxirida kelgan «b»
undoshi shunday. Ba`zan ikki bo‘g‘in orasida ikkita bir xil undosh yonma-yon
kelib qoladi, muddat (mud-dat) kabi.

•
Bu hodisa geminatsiya sanaladi. Bunda ikkala «dd» bir tovushdek talaffuz etiladi, binobarin,
kuchli boshlanib, kuchli tugaydi, oralig‘ida esa bir oz pasayish kuzatiladi. Bular ikki
balandlikka ega undoshlar sanaladi. Demak, bo‘g‘in tuzilishida undoshlar kuchsiz
boshlanuvchi, kuchli tugovchi va ikki balandlikka ega xarakterida bo‘ladi. Shunga ko‘ra
bo‘g‘in uch qismga bo‘linadi. a) bo‘g‘in boshi- bo‘g‘in yasovchi tovushning (unlining)
balandligigacha bo‘lgan qism. b) bo‘g‘in markazi (bo‘g‘in balandligi). v) bo‘g‘in markazidan
keyingi qism (bo‘g‘in balandligidan so‘nggi qism).
•
Unli (V) yoki unli qundosh (VC) tipidagi bo‘g‘inning boshi nulga teng bo‘ladi, oqta (birinchi
bo‘g‘in boshi nulga teng), olqma (birinchi bo‘g‘in boshi nulga teng). undoshqunli (CV)
tipidagi bo‘g‘inning oxiri ham nulga teng, olqma («-ma» bo‘g‘inining oxiri nulga teng) kabi.
O‘zbek tilidagi umumturkiy so‘zlarda, a) boshi nulga teng bo‘g‘in faqat so‘z boshida uchraydi,
oqta, uchqta kabi. b) boshi nulga teng bo‘lgan bo‘g‘in birinchi bo‘g‘indan keyin qo‘llanmaydi.
Bu tipdagi bo‘g‘inning so‘z o‘rtasida yoki oxirida kelishi faqat arabcha va ruscha leksik
o‘zlashmalarda uchraydi, ma-o-rif (arabcha), a-or-ta (ruscha-baynalmilal) kabi. v) oxiri nulga
teng (CV tipidagi) bo‘g‘in so‘zning barcha qismlarida qo‘llanishi mumkin, boqla, daqla kabi.
g) bo‘g‘in boshida undoshlarning qatorlashib kelishi faqat ruscha-baynalmilal so‘zlarda
uchraydi, traktor (birinchi bo‘g‘in sxemasi- CCVC) kabi.

• Bo‘g‘in tiplari
• 1) berkitilgan bo‘g‘in . U undosh bilan boshlanadi, olti so‘zining ikkinchi bo‘g‘ini (-ti).
• 2) berkitilmagan bo‘g‘in . U unli tovush bilan boshlanadi, olti so‘zining birinchi bo‘g‘ini
• (ol-). q) yopiq bo‘g‘in . U undosh bilan tugaydi, olti so‘zining birinchi bo‘g‘ini (ol-). 4) ochiq
bo‘g‘in . U unli bilan tugaydi, olti so‘zining oxirgi bo‘g‘ini (-ti). Tasnifning bu turida o-ta, o-na
so‘zlaridagi bir unlidan iborat bo‘g‘in, shuningdek, tartib, maktab so‘zlaridagi «un-
doshqunliqundosh» (CVC) tipidagi bo‘g‘inlar nazardan chetda qolgan.
• Shuning uchun mavjud adabiyotlarda bo‘g‘in tiplari tasnifining boshqa ko‘rinishlari ham
• uchraydi. Masalan, M. Mirtojiev bo‘g‘in tiplarini shunday tasnif qiladi,
• 1) ochiq boshlanuvchi ochiq bo‘g‘in , aqna,oqla,iqliq kabi so‘zlarning birinchi bo‘g‘ini.
• g‘) ochiq boshlanuvchi yopiq bo‘g‘in , olqtin, ilqgak, asqliy, arsqlon kabi so‘zlarning
• birinchi bo‘g‘ini.
• q) yopiq boshlanuvchi yopiq bo‘gin, borqmoq, qiyqshiq, nonqvoy, rasqsom kabi so‘zlarning
barcha bo‘g‘inlari.
• 4) yopiq boshlanuvchi ochiq bo‘g‘in , daqla, qoqra, saqra kabi so‘zlarning barcha
• bo‘g‘inlari.

•
M.Mirtojiev unli va undoshlardagi ovoz va shovqin miqdori har xil bo‘lishini nazarda
tutib, bo‘g‘inning akustik tasnifini ham beradi. U shunday deydi, «Unli va undosh
tovushlar tarkibida, bizga ma`lumki, un va shovqin miqdori turlichadir. Agar ularni ball
tizimiga asoslangan shkala bo‘yicha hisoblasak, unlilar 4 ball, sonorlar q ball, jaranglilar
g‘ ball, jarangsizlar esa 1 ball deb qaralishi mumkin. Shunga ko‘ra bo‘g‘in tovushlarini
tavsiflasak, bo‘g‘inlar har xil turlarga bo‘linadi. Albatta, bunda bo‘g‘inning boshi va oxiri
nazarda tutiladi,
•
1) silliq (bo‘g‘in boshi va oxiri yo‘q, kesilgan holatda). Masalan, aqeqroqplan so‘zining
•
birinchi va ikkinchi bo‘g‘ini shunday.
•
2) kuchayuvchi (yopiq boshlanuvchi ochiq bo‘g‘in tiplari e`tiborda tutiladi). Masalan, ma,
•
de, shu, bu so‘zlarini tarkib toptirgan bo‘g‘in shunday.
•
q) pasayuvchi (ochiq boshlanuvchi yopiq bo‘g‘in tiplari e`tiborda tutiladi). Masalan, ot, ol,
•
it, et kabi.
•
4) kuchayuvchi-pasayuvchi (to‘la, ya`ni yopiq boshlanuvchi yopiq bo‘-g‘in...tiplari
•
e`tiborda tutiladi). Masalan, ko‘z,non, bir, tur kabi.

• Shuni ham aytib o‘tish kerakki, briqgaqdir so‘zining birinchi bo‘g‘ini ham kuchayuvchi bo‘g‘in deb
qaraladi. Ammo uning bo‘g‘in boshi ikki undoshdan iborat. Shunga qaramay ular ball shkalasiga ko‘ra har
xil, ya`ni g‘-q-4 deb olinadi. Unda tovushlar kuchayib borganligi kuzatiladi...»(16,4q-44). Ilmiy
adabiyotlarda bo‘g‘in tiplari tasnifining yana boshqa turlari ham bor. Xususan, taniqli fonetist A.
Mahmudov bo‘g‘inlarni quyidagicha tasnif qiladi,
•
1 )to‘la ochiq bo‘g‘in . U faqat unlidan iborat bo‘ladi, aqna, aqka, oqpa so‘zlarining birinchi bo‘g‘ini.
• 2) to‘la yopiq bo‘g‘in . Bunday bo‘g‘in undosh bilan boshlanib, undosh bilan tugaydi, tartib, tar-vuz
so‘zlaridangi barcha bo‘g‘inlar.
•
q) boshi yopiq bo‘g‘in . Bunday bo‘g‘in undosh bilan boshlanib, unli bilan tugaydi, boqla, taqna
so‘zlaridagi barcha bo‘g‘inlar.
• 4) oxiri yopiq bo‘g‘in . Bunday bo‘g‘in unli bilan boshlanib, undosh bilan tugaydi, orqtiq, O‘rqta
so‘zlarining birinchi bo‘g‘inlari.
• Muallif to‘la yopiq bo‘g‘in strukturasi 7 xil bo‘lishini ta`kidlaydi,
•
1)CVC -bet,kuch. g‘)CCVC-qrim,plan. q)CVCC- qirq, hind. 4)CCVCC –Dnepr,sport. O‘)CVCCS–
tekst,punkt. 6)CCCVC– shtraf,skver. 7)CCVCCC–Dnestr,Bratsk. Boshi yopiq bo‘g‘in uchga bo‘linadi,
1)CV–bu. 2) CCV– drama,smena so‘zlarining birinchi bo‘g‘ini. q) CCCV– Brno kabi. Oxiri yopiq
bo‘g‘inning to‘rt xil bo‘lishi aniqlanadi, 1)VC-O‘q, el,uy. 2)VCC- ayt,ilm,ark. q)VCCC- Omsk.
4)VCCCC- Ernst. Shunday qilib, muallif O‘zbek tilidagi bo‘g‘inlar O‘n besh strukturada
ifodalanayotganligini ko‘rsatadi1. Bunda O‘zbek tilining O‘z va o‘zlashgan qatlam so‘zlari birga qaralgan.

•
Bo‘g‘inning til va nutqdagi ahamiyati quyidagilardan iborat,
•
1. So‘zning, xususan, fonetik so‘zning shakllanishida «qurilish materiali» va qoliplovchi
vazifalarni bajaradi. Ayrim tillarda bo‘g‘inning distinktiv (tafovutlash, farqlash) funktsiyasi ham
bor. Masalan, koreys, v`etnam, xitoy tillarida bo‘g‘in ohang turiga qarab so‘z ma`nosini
farqlaydi, ayni shu xususiyati bo‘lgan tillarda u sillabema hisoblanadi. O‘zbek tilida
bo‘g‘inning bu funktsiyasi nihoyatda kuchsizdir.
•
2. bo‘g‘inning pedagogik-metodik ahamiyati ham bor, birinchi sinf O‘quvchilarini to‘g‘ri o‘qish
va to‘g‘ri yozishga O‘rgatishda, ularda to‘g‘ri talaffuz va imlo ko‘nikmalarini shakllantirishda
bo‘g‘inlab o‘qitish va bo‘g‘inlab yozdirish yaxshi natija beradi.
•
3.Orfografiya qoidalarining bir qismi bo‘g‘in ko‘chirilishiga asoslanadi.
•
4.Bo‘g‘inning she`riyatdagi turoqlarni, ohangdoshlik va musiqiylikni ta`minlovchi vosita
sifatidagi roli ham katta. U she`riy misralardagi ritmni yuzaga keltiruvchi asosiy unsurlardan
biri, ayni paytda vazn O‘lchovi bo‘lib xizmat qiladi.
•
Urg‘u so‘z tarkibidagi bo‘g‘inlardan birining boshqasiga nisbatan kuchliroq ovoz bilan aytilishi
yoki gaplardagi ayrim bo‘laklarning, nutq oqimidagi ayrim frazalarning maxsus ohang bilan
ta`kidlanishidir. Urg‘u muayyan til fonetik-fonologik tizimining supersegment birligi sanaladi.
Tilning qaysi sathidagi birliklarga aloqador bo‘lishiga ko‘ra urg‘uning quyidagi tiplari O‘zaro
farqlanadi, 1) so‘z urg‘usi. 2) sintagma urg‘usi. q) ayiruv (ta`kidlov) urg‘usi.

•
So‘z urg‘usi bevosita so‘zga aloqador bo‘lgan, so‘z tarkibidagi bo‘g‘inlardan biriga tushadigan urg‘udir.
Fonetik tabiatiga, tushadigan orniga va harakat qilish belgisiga ko‘ra so‘z urg‘usi har xil bo‘ladi.
•
1.Fonetik tabiatiga ko‘ra so‘z urg‘usi dinamik, kvantitativ, tipik ottenkali va tonik (musiqiy) xarakterlarda
bo‘lishi mumkin, a) dinamik urg‘u (zarb urg‘usi). Urg‘uning bu turi so‘z tarkibidagi bo‘g‘inlardan birining,
ayniqsa, undagi unli tovushning kuchli zarb bilan talaffuz qilinishiga asoslanadi. Kuchli zarb va baland ovoz
dinamik urg‘uning akustik belgisi bo‘lsa, shu ovozni yuzaga keltiruvchi nutq a`zolari muskullarining
kuchlanishi (tortilishi, taranglashishi) bunday urg‘uning fiziologik belgisi sanaladi. Dinamik urg‘uli bo‘g‘inda
kuchli zarbning bo‘lishi uning shu so‘z tarkibidagi boshqa bo‘g‘inlardan ajralib turishini ta`minlaydi.
•
b) kvantitativ urg‘u. Urg‘uning bu turi urg‘uli bo‘g‘indagi unli tovushning cho‘ziq (davomli) talaffuz etilishi
bilan xarakterlanadi.
•
v) tipik ottenkali urg‘u (sifat urg‘usi). Urg‘uning bu turi bo‘g‘indagi unlining o‘ziga xos tipik ottenkasi (sifat
belgisi) saqlangan bo‘lishi bilan xarakterlanadi, shu belgisiga ko‘ra u urg‘usiz bo‘g‘indan farqlanadi.
•
.

• g) tonik (musiqiy) urg‘u. Urg‘uning bu turini olgan bo‘g‘in ovoz tonining o‘zgarishi bilan urg‘usiz
bo‘g‘inlardan farq qiladi. Demak, tonik urg‘uda un paychalari chastotasi tezlashadi, ovoz toni esa
balandlashadi. Ko‘pchilik tillarning so‘z urg‘usida yuqoridagi fonetik (fizik-akustik) belgilardan bir
nechasi birga ishtirok etadi, ammo ulardan bittasi, ba`zan, ikkitasi shu til uchun etakchi belgi
hisoblanadi. Masalan, rus tilidagi so‘z urg‘usida tonik (musiqiy) urg‘u belgisi yo‘q, qolgan
belgilarning barchasi bor, cho‘ziqlik mavjud, bo‘g‘indagi unlining asosiy sifat (akustik) belgilari
saqlangan, zarb ham ishtirok etadi. quyidagi misollarning qiyosida buni yaqqol anglab olish mumkin,
a) oltin (O‘zb.) va karatin (rus.), ovsin (O‘zb.) va apel`sin (rus.) so‘zlarining barchasida oxirgi
bo‘g‘in urg‘ulidir, barcha urg‘uli bo‘g‘inlarda «i» unlisi qatnashgan, ammo ruscha karantin, apel`sin
so‘zlaridagi «i» unlisi O‘zbekcha oltin, ovsin so‘zlaridagi «i» dan cho‘ziqroq talaffuz etilmoqda.
Bunday tafovutni mavzu (O‘zb.) va meduza (rus.), mangu (O‘zb.) va mangusta (rus.) so‘zlarining
urg‘uli bo‘g‘inlaridagi «u» unlisi qiyosida ham ko‘ramiz. Rus tili fonetistlarining ta`kidlashicha,
ruscha unli fonemalarning urg‘uli bo‘g‘indagi cho‘ziqlik darajasi urg‘usiz bo‘g‘indan bir yarim
barobar ortiqdir1

•
b) gorod (im.padej,ed.chislo)- goroda (im.padej,mn.chislo), voda (im.padej,ed. chislo)-
•
vodO‘ (im.padej,mn.chislo)- vodO‘ (rod. padej, ed.chislo). Keltirilgan so‘zlarning barcha
•
grammatik shakllarida lab-lab, o‘rta keng «o» unlisi qatnashgan, ammo u o‘zining ana shu sifat
belgilarini (lab-lab, o‘rta keng «o» uchun tipik ottenkalarni) faqat urg‘uli bo‘g‘inda saqlagan,
urg‘usiz bo‘g‘inlarda esa bu belgilar o‘zgarib, «o» unlisi qisqa «a» (lablanmagan, quyi keng unli)
tarzida talaffuz qilinmoqda, garada, vada, vadO‘ kabi. Unli fonemaning asosiy (tipik) ottenkasi
namoyon bo‘lishi uchun so‘z urg‘usining qanday ahamiyati borligini shu misollar tahlilidan anglab
olish mumkin. Shuning uchun ham so‘z urg‘usining fonetik tabiatini baholashda rus tilshunoslari
birinchi o‘ringa sifat belgilarini (unli fonemadagi asosiy ottenkalarning saqlanish darijasini),
ikkinchi o‘ringa cho‘ziqlik belgisini va, nihoyat, uchinchi o‘ringa zarb belgisini qo‘yadilar2.
•
O‘zbek tilida ham musiqiy urg‘u yo‘q, ammo unda cho‘ziqlik belgisi va zarb bor. Bu belgilar
urg‘uli bo‘g‘inni shu so‘zdagi urg‘usiz bo‘g‘inlardan ajratish imkonini beradi. Bunda shuni ham
ta`kidlash kerakki, so‘z urg‘usining cho‘ziqlik darajasi rus va O‘zbek tillarida bir xil emas, rus
tilidagi so‘z urg‘usining cho‘ziqlik belgisi O‘zbek tilidagidan ko‘proq darajada seziladi. Buni
yuqorida oltin va karantin, ovsin va apel`sin so‘zlari qiyosida ham ko‘rib o‘tdik. Demak, O‘zbek
tilidagi so‘z urg‘usida zarb birinchi o‘rinda turadi, shunga ko‘ra uni dinamik urg‘u deb baholash
maqsadga muvofiqdir. Musiqiy (tonik, melodik) urg‘u yapon, xitoy, koreys tillariga xosdir.
Urg‘uning bu turi boshqa fonetik belgilar, xususan, zarb urg‘usi bilan aralash holda shved, norvej,
serb, xorvat va litva tillarida ham uchraydi.

8. Aksentuatsiya va intonatsiya. Aksentuatsiyaning urg‘ular
tizimi ekanligi. Urg‘u tiplari. So‘z urg‘usi, uning fonetik tabiatiga,
o‘rniga va harakat qilish belgisiga ko‘ra turlari. Sintagma urg‘usi.
Ayriuv urg‘usi, uning turlari. Intonatsiya, uning prosodik
elementlari. Intonatsiya turlari. Intonatsiyaning nutqdagi o‘rni.
Urg`u so`z tarkibidagi bo`g`inlardan birining boshqasiga nisbatan kuchliroq ovoz
bilan aytilishi yoki gaplardagi ayrim bo`laklarning, nutq oqimidagi ayrim
frazalarning maxsus ohang bilan ta’kidlanishidir. Urg`u muayyan til fonetik-
fonologik tizimining supersegment birligi sanaladi. Tilning qaysi sathidagi
birliklarga aloqador bo`lishiga ko`ra urg`uning quyidagi tiplari o`zaro farqlanadi: 1)
so`z urg`usi; 2) sintagma urg`usi; 3) ayiruv (ta’kidlov) urg`usi.So`z urg`usi bevosita
so`zga aloqador bo`lgan, so`z tarkibidagi bo`g`inlardan biriga tushadigan urg`udir.
Fonetik tabiatiga, tushadigan o`rniga va harakat qilish belgisiga ko`ra so`z urg`usi
har xil bo`ladi.1.Fonetik tabiatiga ko`raso`z urg`usi dinamik kvantitativ, tipik
ottenkali va tonik (musiqiy) xarakterlarda bo`lishi mumkin:

•
1.dinamik urg`u (zarb urg`usi). Urg`uning bu turi so`z tarkibidagi bo`g`inlardan
birining, ayniqsa, undagi unli tovushning kuchli zarb bilan talaffuz qilinishiga
asoslanadi. Kuchli zarb va baland ovoz dinamik urg`uning akustik belgisi bo`lsa,
shu ovozni yuzaga keltiruvchi nutq a’zolari muskullarining kuchlanishi
(tortilishi, taranglashishi) bunday urg`uning fiziologik belgisi sanaladi. Dinamik
urg`uli bo`g`inda kuchli zarbning bo`lishi uning shu so`z tarkibidagi boshqa
bo`g`inlardan ajralib turishini ta’minlaydi;
•
2.Kvantitativ urg`u. Urg`uning bu turi urg`uli bo`g`indagi unli tovushning
cho`ziq
•
(davomli) talaffuz etilishi bilan xarakterlanadi;
• v) tipik ottenkali urg`u
(sifat urg`usi). Urg`uning bu turi bo`g`indagi unlining
o`ziga xos tipik ottenkasi (sifat belgisi) saqlangan bo`lishi bilan xarakterlanadi,
shu belgisiga ko`ra u urg`usiz bo`g`indan farqlanadi;

•
b) город (им.падеж, ед. число)- города (им. падеж, мн. число), вода (им. падеж, ед. число)- вод (им.
падеж, мн. число) –
вод (род. падеж, ед. число).
•
Keltirilgan so`zlarning barchagrammatik shakllarida lab-lab, o`rtakeng «o» unlisiqatnashgan,
ammouo`zininganashusifatbelgilarini (lab-lab, o`rtakeng «o» uchuntipikottenkalarni)
faqaturg`ulibo`g`indasaqlagan, urg`usizbo`g`inlardaesabubelgilaro`zgarib, «o» unlisiqisqa «a»
(lablanmagan, quyikengunli) tarzidatalaffuzqilinmoqda:
гарада, вада, вад kabi. Unli fonemaning asosiy
(tipik) ottenkasi namoyon bo`lishi uchun so`z urg`usining qanday ahamiyati borligini shu misollar
tahlilidan anglab olish mumkin. Shuning uchun ham so`z urg`usining fonetik tabiatini baholashda rus
tilshunoslari birinchi o`ringa sifat belgilarini (unli fonemadagi asosiy ottenkalarning saqlanish darajasini),
ikkinchi o`ringa cho`ziqlik belgisini va nihoyat, uchinchi o`ringa zarb belgisini qo`yadilar 2
.
• O`zbek tilida ham musiqiy urg`u yo`q, ammo unda cho`ziqlik belgisi va zarb bor. Bu belgilar urg`uli
bo`g`inni shu so`zdagi urg`usiz bo`g`inlardan ajratish imkonini beradi. Bunda shuni ham ta’kidlash
kerakki, so`z urg`usining cho`ziqlik darajasi rus va o`zbek tillarida bir xil emas: rus tilidagi so`z
urg`usining cho`ziqlik belgisi o`zbek tilidagidan ko`proq darajada seziladi. Buni
yuqorida
oltin va karantin, ovsin va apelsin so`zlari qiyosida ham ko`rib o`tdik. Demak, o`zbek tilidagi
so`z urg`usida zarb birinchi o`rinda turadi, shunga ko`ra uni dinamik urg`u deb baholash maqsadga
muvofiqdir.

•
3. Harakat qilish belgisiga ko`ra so`z urg`usi ko`chadigan va ko`chmaydigan turlarga bo`linadi:
• ko`chadigan urg`u
muayyan tildagi so`zlarda, ayniqsa, ularning turli grammatik shakllarida bir bo`g`indan
boshqa bo`g`inga o`tib turadi, demak, harakatda bo`ladi. Bu xususiyat rus tilida ko`proq uchraydi.
Masalan:
загнать - загнан - загонять ; задать - задалзадала ; рана - ранение Rus tilidagi urg`uning turli
o`rinlarga ko`chishi hatto bir so`zning o`zida ham uchraydi:
докрасна - докрасна , залиты - залиты ,
казаки - казаки , иначе - иначе , загиб - загиб
kabi. Bu xususiyat rus tilidagi erkin urg`uning harakatchanlik
belgisidir. Bunday belgi (harakat qilish, ko`chish) o`zbek tilidagi bog`langan urg`uda ham uchraydi.
Masalan:
temir-temirchi-temirchilik kabi.
• Demak, so`z urg`usining harakat qilish, ko`chish belgisi erkin urg`uli tillarda ham, bog`langan urg`uli
tillarda ham bor, ammo ulardan birida (masalan, rus tilida) ko`chish turli yo`nalishda – oldingi bo`g`indan
keyingi bo`g`inga yoki, aksincha, keyingi bo`g`indan oldingi bo`g`inlarga qarab bo`ladi.
Masalan:
трава (urg`u so`zning oxirgi bo`g`inida)- трав (urg`u oxirgi bo`g`indan oldingi bo`g`inga
ko`chgan),
видно (urg`u birinchi bo`g`inda)- видать (urg`u oxirgi bo`g`inga ko`chgan) kabi. O`zbek
tilidagi ko`chish esa asosan bir yo`nalishda sodir bo`ladi: urg`u o`zak oxiridagi qo`shimchalarga tomon
harakat qiladi. Masalan,
shahar-shaharlik-shaharliklar kabi. Demak, o`zbek tilidagi so`z urg`usining
harakat qilishi bu tildagi urg`uning oxirgi bo`g`inga bog`langanlik belgisiga xilof emas, aksincha, u ayni
shu me’yor talabi asosida oxirgi bo`g`inga ko`chmoqda.

•
O`zbek tilida so`z urg`usining oldingi bo`g`inga qarab ko`chishi juda kam
uchraydi: yangi (yangi uy) va yangi (yangi kelib-ketdi) kabi. Bulardan tashqari, so`z
ma’nolari kuchaytirilganda, bu ma’nolarga uslubiy bo`yoq qo`shish zarurati bo`lganda
yuzaga keltiriladigan geminatsiya (bir xil undoshlarning qavatlanishi) hodisasida ham
urg`uning oldingi bo`g`inlarga ko`chirilishi kuzatiladi:
maza qilmoq – mazza qilmoq,
yashamagur- yashshamagur
kabi. Bunday paylarda urg`u fonostilistik vositaga aylanadi.
•
ko`chmaydigan urg`u
so`z tarkibidagi bitta bo`g`inga bog`langan bo`lib, u boshqa
bo`g`inlarga o`tmaydi: rus tilidagi
завод, народ, работать so`zlarining turlanishi va
tuslanishida bu hodisa kuzatiladi:
народ-народ-народов – народами – для народа;
работать-работаю – работаешь – работает – работают – проработай –
проработали
O`zbek tilida bu xususiyat ayrim olmoshlarning turlanishida
kuzatiladi:
hamma-hammani- hammaning – hammaga- hammada- hammadan; barcha –
barchani- barchaning – barchaga- barchada – barchadan
kabi.

•
O`zbek tilidagi qo`shma va juft so`zlarda urg`u ikki va undan ortiq bo`lishi ham mumkin. Bunday
paytlarda oxirgi bo`g`indagi zarb kuchliroq bo`ladi va asosiy urg`u sanaladi, qolgan urg`ular ikkinchi
darajali hisoblanadi: kaltakesak, temirbeton, gultojixo`roz, aka-uka, qozon-tovoq kabi. Bunday
ikkinchi darajali urg`ular, rus tilida ham uchraydi:
железобетон , самопроизвольность , темно -
синий kabi.
•
So`z urg`usining til va nutqdagi roli: a) so`zning fonetik qobig`ini bir butun (kompleks) holatda ushlab
turuvchi markaz bo`ladi; b) nutq oqimida so`zni boshqa so`zdan ajratib olishga yordam beradi; v) so`z
urg`usining harakatchan turi so`zlarning leksik va grammatik ma’nolarini farqlashi ham mumkin; g)
nutqda fonostilistik vosita bo`la oladi. Keyingi ikki holat urg`uning fonologik va aksentologik
xususiyatlari sanaladi.
•
Sintagma urg`usi – nutq oqimining ma’no jihatdan muhim bo`lgan qismini (sintagmani) alohida
ta’kidlash, ajratish uchun qo`llangan urg`u. Sintagmani aniqlash mezoni ikkitadir: a) semantik mezon;
b) sintaktik mezon. Bu mezonlar sintagmaning grammatik-semantik jihatdan yaxlit bir butun
konstruksiya ekanligidan kelib chiqadi. Sintagma urg`usi fraza (gap) ichidagi mazmunan yaxlit,
grammatik jihatdan bir butun bo`lgan qismni maxsus ta’kidlash, uni shu fraza (gap) ichidagi boshqa
sintagmalardan ajratish uchun xizmat qiladigan fonetik vositadir.

•
Buni quyidagi nutqiy parcha tahlilida ko`rib chiqaylik: «Iqtisodiy va siyosiy sohalardagi barcha
islohotlarimizning pirovard maqsadi yurtimizda yashayotgan barcha fuqarolar uchun munosib hayot
sharoitlarini tashkil qilib berishdan iboratdir. Aynan shuning uchun ham ma’naviy jihatdan mukammal
rivojlangan insonni tarbiyalash, ta’lim va maorifni yuksaltirish, milliy uyg`onish g`oyasini ro`yobga
chiqaradigan yangi avlodni voyaga etkazish davlatimizning eng muhim vazifalaridan biri bo`lib qoladi.»
(Prezident I. Karimovning 1995 yil fevral oyidagi O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi
sessiyasidagi ma’ruzasidan.)Yuqoridagi nutqiy parchada ikkita sodda yoyiq gap bor: 1. «Iqtisodiy va siyosiy
sohalardagi barcha islohotlarimizning pirovard maqsadi yurtimizda yashayotgan barcha fuqarolar uchun
munosib hayot sharoitlarini tashkil qilib berishdan iboratdir». 2.»Aynan shuning uchun ham ma’naviy
jihatdan mukammal rivojlangan insonni tarbiyalash, ta’lim va maorifni yuksaltirish, milliy uyg`onish
g`oyasini ro`yobga chiqaradigan yangi avlodni voyaga etkazish davlatimizning eng muhim vazifalaridan biri
bo`lib qoladi». Har bir gap nutqning fonetik bo`linishida bir frazaga teng bo`lishini hisobga olsak keltirilgan
nutqiy parchada ikkita fraza borligi ma’lum bo`ladi. Frazalar, ma’lumki, katta pauzalar bilan birbiridan
ajratiladi (pauza ham fonetik vosita – intonatsiyaning tarkibiy uzvlaridan biri). Har bir fraza taktlarga
(sintagmalarga) bo`linadi. Demak, sintagmalar frazaning kichikroq (qisqaroq) pauzalar bilan ajratiladigan
parchalaridir. Yuqoridagi ikki frazadan birinchisida quyidagi parchalar – sintagmalar bor: a) «Iqtisodiy va
siyosiy sohalardagi barcha islohotlarimizning pirovard maqsadi»; b) «yurtimizda yashayotgan barcha
fuqarolar uchun munosib hayot sharoitlarini tashkil qilib berishdan iboratdir».

•
Bu sintagmalardan birinchisi alohida urg`u (sintagma urg`usi) bilan yakunlangan bo`lib,
uning fonetik tabiati quyidagi belgilarga ega: sintagma oxiridagi «maqsadi» so`zining
so`nggi bo`g`ini ochiq bo`lib, bu bo`g`indagi «i» unlisi cho`ziq talaffuz etilmoqda
(kvantitativ urg`u), tovush toni ko`tarilgan (ton belgisi), kuchi esa intensivlashgan (zarb
belgisi), bu hol shu sintagmaning ma’nosini alohida ta’kidlash imkonini bergan.
Sintagma urg`usidan so`ng kelgan qisqa pauza birinchi va ikkinchi sintagmalarni bir-
biridan ajratish vazifasini bajargan. (16,54-56). Sintagma urg`usining o`rni kuzatilgan
maqsad va nutq situatsiyasiga qarab o`zgartirilishi ham mumkin. Bunday paytda u
gapning grammatik jihatlariga ham ta’sir qiladi. Qiyos qiling: Bu shifokor – Dilbarning
onasi. (Bu shifokor-ega sostavi; Dilbarning onasi – kesim sostavi).Bu – shifokor
Dilbarning onasi. (Bu – ega, shifokor Dilbarning onasi – kesim sostavi).

•
Ayiruv urg`usi – gap bo`laklaridan birini alohida ta’kidlash uchun yoki so`zlovchining
his-hayajoni, voqelikka munosabatini maxsus ifodalash maqsadida qo`llanadigan
urg`u . u ikki turga bo`linadi: logik urg`u (mantiq urg`usi) va emfatik urg`u.

•
1. Logik urg`u – tinglovchining e’tiborini gap bo`laklaridan biriga alohida jalb etish, shu bo`lak
orqali ifodalangan ma’noni maxsus ta’kidlash uchun qo`llanadigan urg`u. Gapning logik urg`u
olgan bo`lagi odatda boshqa bo`laklardan kuchliroq talaffuz etiladi. Qiyos qiling: 1) Men
universitetda o`qiyman (boshqa birov emas, men…). 2) Men universitetda o`qiyman (litseyda
emas, universitetda…).3) Men universitetda o`qiyman (ishlamayman, o`qiyman…)
kabi.
•
Logik urg`u ob’yekti bo`lgan bo`lakning leksik urg`uli bo`g`ini boshqa bo`g`inlardan kuchliroq,
undagi unli esa ancha cho`ziq talaffuz etiladi.
•
2. Emfatik urg`u
(emotsional urg`u). Urg`uning bu turi ham biror gap bo`lagini alohida
ta’kidlashga asoslanadi, ammo logik urg`uda bo`lakning (so`zning) ma’no tomoni ta’kidlansa,
emfatik urg`uda shu ma’no bilan birga so`zlovchining his-hayajoni, voqelikka bo`lgan sub’yektiv
munosabatini ifodalash ham maqsad qilinadi: bu urg`u gapdagi so`zning ta’sirchanligini
kuchaytirishga xizmat qiladi. Masalan: « Eh, qanday go`zal manzara! Tabiat shu daraja go`zalki,
ko`rib bahri diling ochiladi!» B u gapda
qanday va go`zal so`zlariga, aniqrog`i, shu so`zlardagi
«qan-» va «-zal» bo`g`inlariga emfatik urg`u tushgan: shu bo`g`inlardagi unli tovush ancha
cho`ziq va maxsus ton bilan talaffuz etilgan.

•
Sintagma (yun. syntagma — qandaydir birikkan, birga qo shilgan narsa) — 1) ʻ
og zaki nutq yoki yozilgan matndan tegishli ran doirasida muayyan
ʻ
intonatsionmazmuniy birlik sifatida ajratib olinadigan bo lak, parcha. Ushbu ma noda
ʻ ʼ
S. bir so zdan, so zlar guruhidan va bir butun gapdan iborat bo lishi mumkin. Ayrim
ʻ ʻ ʻ
tadqiqotlarda S. bilan so z birikmasini tenglashtirish hollari ham uchraydi. Lekin nutq
ʻ
jarayonini kuzatish S. va so z birikmasi aynan bir narsa emasligini, har doim ham
ʻ
birbiriga teng kelavermasligini ko rsatadi. Masalan, "Biz, yoshlar, mustaqil
ʻ
vatanimizni sevamiz" gapida 3 ta S. va 2 ta so z birikmasi mavjud. Minimal
ʻ
intonatsionmazmuniy birlik bo lgan S.lar gapning ritmik guruhlarini tashkil etadi,
ʻ
ya ni gapda qancha ritmik guruh bo lsa, shuncha S. bo ladi. Gapni S.larga bo luvchi
ʼ ʻ ʻ ʻ
asosiy vositalarga nutq melodikasi, tezligi, maromi, pauza, so z urg usi kabilar kiradi.
ʻ ʻ
S. qismlarining biri (ko pincha, oxirgisi) bosh urg u (mantiqiy urg u)ga ega bo ladi va
ʻ ʻ ʻ ʻ
bu qism S.ning intonatsion markazini tashkil qiladi. S.lar uning tarkibidagi
so zlarning o zaro aloqasiga ko ra (predikativ S, atributiv S, relyativ S, ob yektiv S);
ʻ ʻ ʻ ʼ
gapda tutgan o rniga ko ra (tugallanma S, boshlanma S); ularning intonatsion zanjirini
ʻ ʻ
shakllantirish turiga kura (tugallangan S, tugallanmagan S, kirish S, zidlovchi S,
izoxlovchi S.) tavsiflanadi; 2) aniklovchi — aniqlanmish aloqasi bilan bog langan
ʻ
ikki yoki undan ortiq til birliklarining izchilligi; so zlar izchilligi (tashqi S.) va
ʻ
morfemalar izchilligi (ichki S.) o zaro farutnadi. Mas, "uycha" birligi ichki S. bo lib,
ʻ ʻ
undagi "uy" — aniqlanmish, "cha" esa aniklovchi qismdir; "kichkina uy" birligi esa
tashqi S. bo lib, "uy" — aniqlanmish qism, "kichkina" — aniklovchi qismdir. "S."
ʻ
terminini ushbu ma noda dastlab shveysariyalik olim F.D.Sossyur qo llagan.
ʼ ʻ

•
Intonatsiya, uning elementlari va maqsadi
•
Ovozning akustik tavsifida tembr tushunchasi asosiy bo'lgani kabi , intonatsiya tushunchasi iborani
tavsiflashda muhim ahamiyatga ega bo'lib chiqadi , chunki intonatsiya nutqning ritmik-melodik
tuzilishini belgilaydi .
•
Intonatsiya elementlari quyidagilardir: 1) nutq ohangi , 2) urg'u , 3) pauza , 4) nutq tezligi , 5) ovoz
tembri .
•
Intonatsiyaning etakchi elementlari ohang va stressdir ; Intonatsiya birliklari ularga asoslanadi -
inonema (bu atama V. A. Artemov tomonidan taklif qilingan ) va sintagma ( takt ). Nutqning ohangi -
ovozning ohangdagi harakati. Bo‘g‘in va so‘zning ohangi musiqiy, politonik urg‘u hosil qiladi.
Iboraning ohangi uning intonatsion naqshini yaratadi, bu intonatsiya modeli - intotonema (intonatsiya
konstruktsiyasi) asosida yotadi.
•
Yaqin o'tmishda ohang notalar yordamida tasvirlangan (buni, masalan, V. A. Bogoroditskiy qilgan ).
Endi grafik egri chiziqdan foydalaniladi, u harakatni (qavariq yoki qavariq) va ohang harakatining
boshlanishi va oxirini tasvirlaydi. Koordinatalar ko'rinishidagi grafik gertsdagi vertikal balandlikni va
gorizontal vaqtni o'lchaydi; qattiq chiziq ko'pincha faqat unlilarni talaffuz qilishda asosiy ohangning
harakatini ko'rsatadi. So'roq gapning ohangi Bu faktlarmi? savol qo yilgan so zning urg uli ʻ ʻ ʻ
bo g inida ohangning ko tarilishi bilan tavsiflanadi. Hikoya va undov so‘z birikmalarining o‘ziga xos
ʻ ʻ ʻ
intonatsiyalari bilan bir qatorda izolyatsiya, tushuntirish, sanab o‘tish va boshqa intonatsiya turlari
mavjud.

1. Jamolxonov H. Hozirgi O‘zbek adabiy tili. Oliy o ‘quv yurtlari uchun darslik. – Toshkent: O‘zME, 2013.
2.Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G. va b. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. O‘quv qo‘llanma. – Toshkent: Fan va
texnologiyalar, 2009.
3. Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G. va b. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Darslik. – Toshkent: Fan va texnologiyalar, 2010.
4.Rahimov S., Umurqulov B. Hozirgi o'zbek adabiy tili. Darslik. – Toshkent: O'qituvchi, 2003. 5. Jamolxonov H. O‘zbek tilining
nazariy fonetikasi. O‘quv qo‘llanma. –Toshkent: Fan, 2009.
6. Mirtojiev M. O‘zbek tili fonetikasi. – Toshkent: Fan, 2013.
7. Nazarov K., Egamberdiev B. O‘zbek tili ishora-imlo qoidalari. (Punktuatsiya). Oliy o‘quv yurtlari filologiya fakultetlari
talabalari uchui qo‘llanma. – Toshkent: O‘qituvchi, 1996.
8. Ne’matov H, Bozorov O. Til va nutq. – Toshkent: O‘qituvchi, 1989.
9. Ne’matov H, Rasulov R. O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. – Toshkent: O‘qituvchi, 1995.
10. Nurmonov A. O‘zbek tilshunosligi tarixi. Oliy o‘quv yurtlari o‘zbek filologiyasi fakulьtetlari talabalari uchun o‘quv
qo‘llanma. – Toshkent: O‘zbekiston, 2002.
11. Nurmonov A., Mahmudov N., Ahmedov A., Solixo‘jaeva S. O‘zbek tilining mazmuniy sintaksisi. – Toshkent: Fan, 1992.
12. O‘rinboev B. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida sintaktik munosabatlar. (O‘quv qo‘llanma). – Samarqand: SamDU nashri, 2002.
13. Hojiyev A. O‘zbek tili so‘z yasalishi tizimi. Oliy o‘quv yurtlarining filologiya fakul’tetlari o‘qituvchi va talabalari uchun
qo‘llanma. – Toshkent: O‘qituvchi, 2007.
14.Irisqulov M. Tilshunoslikka kirish. Darslik. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2009. ADABIYOTLAR:

•

1. http :// www . lingvist . tu
2. http :// www.til.sk.uz
3. http:// www.ziyouz.com
4. http://www.krugosvet.ru/ articles/82/1008254/print.htm ;
5. www.jstor.org/stable/4167399// www.ling-phil.ox.ac.uk/bib_hist_ling .
6. http://www.ling.ed .ac.uk/linguist/
7. www.jstor.org/stable/4167399 //
8. wikipedia.org/wiki//
9. http://dshinin.ru/SC/Russian/www.hi-edu.ru/x-books-free/ xboo …
•
Internet S aytlari

Hozirgi o‘zbek tilida fonemalarning variantlashuvi, va fonetik jarayon. Hozirgi o‘zbek tilida urg‘u va bo‘g‘in. Nutqning fonetik bo‘linishi. Reja: 1. Fonetik hodisalar. Fonetik hodisalar haqida ma’lumot. 2. Kombinator omillar ta’sirida sodir bo‘ladigan jarayonlar: assimilyasiya, akkomodasiya, ularning turlari. 3. Pozision omillar ta’sirida sodir bo‘ladigan jarayonlar: reduksiya, ochiq bo‘g‘indagi unlilarda sifat o‘zgarishi, ayrim jarangli undoshlarning so‘z oxirida jarangsizlanishi. 4. Komibanator va pozision omillarning fonetik jarayonlarda birga ishtirok etish holatlari. 5. Pozision-sintagmatik omillar ta’sirida bo‘ladigan o‘zgarishlar: tovush orttirilishi, tovush tushishi, metateza, dissimilyasiya. 6. Geminasiya, uning til va nutqdagi ahamiyati. 7. Hozirgi o‘zbek tilida urg‘u va bo‘g‘in. Nutqning fonetik bo‘linishi Bo‘g‘in (sillabema). Bo‘g‘in haqida umumiy tushuncha. Bo‘g‘in tuzilishi. Bo‘g‘in markazi. Bo‘g‘in tiplari: barkitilgan bo‘g‘in, berkitilmagan bo‘g‘in, ochiq bo‘g‘in, yopiq bo‘g‘in. Bo‘g‘in tiplarining boshqacha tasniflari. Bo‘g‘inning til va nutqdagi ahamiyati. 8. Aksentuatsiya va intonatsiya. Aksentuatsiyaning urg‘ular tizimi ekanligi. Urg‘u tiplari. So‘z urg‘usi, uning fonetik tabiatiga, o‘rniga va harakat qilish belgisiga ko‘ra turlari. Sintagma urg‘usi. Ayriuv urg‘usi, uning turlari. Intonatsiya, uning prosodik elementlari. Intonatsiya turlari. Intonatsiyaning nutqdagi o‘rni.

• Fonetika - tilshunoslikning fonetik birliklar, ular-ning fizik-akustik va h.k. xususiyatlari haqida ma`lumot beruvchi bo‘limi. Segment birliklar - so‘z yoki morfema tarkibida (yoki nutq oqimida) gorizontal chiziq bo‘ylab birin-ketin keladigan birliklar: nutq tovushi, bo‘g‘in, fonetik so‘z, takt, fraza. Supersegment birliklar - urg‘u, ohang, melodika, pauza kabi ustama hodisalar, ular so‘zga, frazaga, gapga yoki nutqqa yaxlit holda aloqador bo‘lishi bilan segment birliklardan farq qiladi. Shakllantiruvchi vazifa – fonetik birliklarning «qurilish materiali», leksema yoki morfemalarning ifoda planidagi moddiy asos sifatidagi vazifalari. Tanituvchi vazifa - fonetik birliklarning so‘z qiyofasini «tanib olish» va shu orqali so‘zning ma`nosini «eslab qolish» uchun xizmat qilishi. Fonetik so‘z - nutq tovushlarining ma`lum tartibda joylashuvidan tarkib topgan so‘zning fonetik qiyofasi, leksemaning ifoda plani. 1. Fonetik hodisalar. Fonetik hodisalar haqida ma’lumot.

• Umumiy fonetika - fonetikaning barcha tillarga xos umumnazariy masalalari haqida ma`lumot beruvchi turi. Xususiy fonetika - fonetikaning muayyan bir til tovush-lari, ularning turlari, fizik-akustik va artikulyatsion xususiyatlari xususida bahs yurituvchi turi. Tarixiy fonetika - xususiy fonetikaning ichki bir turi. U muayyan til tovush tizimini diaxron planda va dinamik holatda (tarixiy taraqqiyotda) O‘rganadi. Tavsifiy fonetika - xususiy fonetikaning ichki bir turi. U muayyan tilning fonetik tizimini statika holatida (til taraqqiyotining oldingi bosqichlarida yuz bergan hodisalar bilan bog‘lamay) O‘rganadi. Qiyosiy fonetika – qardosh yoki noqardosh tillarning tovush tizimlarini qiyoslab O‘rganadigan fonetika. Eksperimental (instrumental) fonetika - nutq tovushlari, urg‘u kabi birliklarning fizikakustik va artikulyatsion xususiyatlarini maxsus asboblar vositasida o‘rganadigan fonetika.

• Tilning tovush tomoni, fonetik qurilishidir. Tilning tovush tomoni nutq tovushlari bo‘g‘in, urg‘u, ohang (intonatsiya, melodika) kabi birliklarni o‘z ichiga oladi. Fonetik birliklarning fizik-akustik, anatomik-fiziologik va lingvistik- funktsional asoslarini o‘rganish, ularning til mexanizmidagi rolini aniqlashdan iborat. Bunday maqsad uning quyidagi vazifalarini belgilaydi: a) tovush, urg‘u, melodika kabi birliklarning yuzaga kelish qonuniyatlarini o‘rganish; b) talabalarni yuqoridagi qonuniyatlar va shu qonuniyatlarga oid ilmiy-nazariy fikrlar bilan tanishtirish; v) adabiy tilning fonetik-fonologik tizimiga oid munozarali masalalarni aniqlash, ularga munosabat bildirish; g) talabalarda fonetik tahlil ko‘nikmalarini shakllantirish; d) talabalarga shu sohada ishlagan fonetist fonologlar haqida qisqacha ma`lumot berish. Har qanday tilning fonetik birliklari dastlab ikki guruhga–segment va supersegment birliklarga bo‘linadi: a) segment birliklarga nutq tovushlari va bo‘g‘in kiradi. Bunday birliklar so‘z yoki morfemalar tarkibida birin-ketin keladi, yotiq (gorizontal) yo‘nalishda bir- biriga ulanib, zanjirsimon tarzda joylashadi. Masalan, kitob so‘zidagi ota’ tovush (k,i,t,o,b) va ikkita bo‘g‘in( ki-tob ) segment birliklar, demak, shu so‘z tarkibidagi qismlar sanaladi. b) supersegment birliklar ga urg‘u, ohang, melodika, pauzalar kiradi. Bunday birliklar so‘zga, frazaga, gapga yoki nutqqa yaxlit aloqador bo‘lib, ularni so‘z, gap yoki nutqdan ajratilgan holda tasavvur qilib bo‘lmaydi. Shuning uchun ularni ustama hodisa (M.Mirtojiev) deb nomlash hollari ham uchraydi.Fonetikaning predmeti va maqsadi

• Fonetik birliklar til tizimida quyidagi vazifalarni bajaradi: • 1) shakllantiruvchi vazifa (ruscha: obrazuyuhaya funktsiya ). Bunda fonetik birliklarning so‘z yoki morfemalar tarkibida yoxud gap va nutq tuzilishida qurilish materiali sifatida ishtirok etishi nazarda tutiladi. Chunonchi, paxta so‘zining tarkib topishida 5ta tovush (p, a, x,t,a), ikkita bo‘g‘in ( pax-ta ) va bitta so‘z urg‘usi ( paxta ) «qurilish materiali» vazifasida qatnashgan, bu birliklarning shu tartibda joylashtirilishidan paxta so‘zining tovush qiyofasi - fonetik so‘z shakllangan. Ohang, melodika, pauza kabi supersegment birliklar esa gap qurilishida yoxud nutqning tarkib topishida ustama hodisa sifatida qatnashadi: darak, so‘roq va buyruq gaplarning o‘ziga xos intonatsiyalari, she`riy misralardagi ohang tovlanishlari bunga misol bo‘ladi; • 2 ) tanituvchi vazifa (ruscha: opoznavatel`naya funktsiya ). Bunda fonetik so‘z tarkibidagi fonetik birliklarning shu so‘zni va uning ma`nosini «tanib olish» va «eslab qolish» uchun xizmat qilishi nazarda tutiladi: so‘z va uning ma`nosi (yoxud morfema va uning ma`nosi) shu so‘zning (yoki morfemaning) fonetik qobig‘i tufayligina inson xotirasida doimiy yashaydi.

Hozirgi o‘zbek tilida fonemalarning variantlashuvi, va fonetik jarayon. Hozirgi o‘zbek tilida urg‘u va bo‘g‘in. Nutqning fonetik bo‘linishi.

15.08.2023

0

1270.751953125 KB

Похожие