zHuquq falsafasining ruvojlanish tarixi

z  Reja: 1. Qadimgi Sharqda huquqni tushunishga diniy-mifologik yondashuv 2. Antik davrda huquqiy falsafiy qarashlar 3. Zardushtiylik dini va huquqni diniy-mifologik izohlash 4. Axloq va huquqni o’zaro bog’liqlik va alohidalik xususiyatlari.

z  Sharq mamlakatlari o`zining huquq tizimi bo`yicha ham antik dunyo mamlakatlaridan farq qilgan. Avvalo shuni aytish kerakki, Sharq mamlakatlari huquqi insoniyat tarixidagi dastlabki huquq tizimlaridandir. Shu bois unda ibtidoiy jamoa tuzumining ko`pgina qoldiqlari va sarqitlari ancha vaqtgacha chuqur saqlanib qolgan. Unda hali qasos olish odatining izlari saqlangan, jazo tizimida jamoaviy javobgarlik, ya’ni bir kishining jinoyati uchun oila a’zolarining, urug`doshlarning javobgarligi, jazo tayinlashda talioniya, ya’ni "ko`zga-ko`z, tishga-tish" tamoyili, sud yuritish ishlarida ordaliya - sinab ko`rish mavjud bo`lgan. Bundan tashqari, qadimgi Sharq qonunlarida huquq ma’lum tarmoqlar bo`yicha bo`linib ishlanmagan. Unda moddiy va protsessual me’yorlar qo`shilib ketgan. Antik davlatlarda esa buning aksini ko`rish mumkin. Ayniqsa, tovar-pul munosabatlari ancha rivojlangan sharoitda tashkil topgan Rim quldorlik davlatida fuqarolik, nikoh-oila hamda jinoyat huquqlari mukammal ishlab chiqildiki, Rim huquqi Rim davlatidan keyin ham uzoq yashab, boshqa ko`p davlatlar huquqiga juda katta ta’sir ko`rsatdi.

z  Sofistlardan tashqari, bu davrda ilk antik falsafa Aristotel, Sokrat, Platon, Protogor nomlari bilan ifodalanadi. Shu bilan birga Rim falsafasi shakllana boshladi, unda uchta asosiy yo'nalish - epikurizm, stoitsizm va skeptitsizm belgilandi. Miloddan avvalgi IV asrdan II asrgacha bo'lgan davr uchun. NS. antik falsafa rivojlanishning uchinchi, ellinistik bosqichidan o'tadi. Bu vaqtda o z mazmuniga ko ra birinchi falsafiy tizimlar paydo bo ldi, yangi ʻ ʻ ʻ falsafiy maktablar – epikurchi, akademik, repatriatlar va boshqalar paydo bo ldi. Ellinizm davri vakillari ellin ʻ madaniyati tanazzulga yuz tutgan bir paytda axloqiy muammolarni hal qilish va axloqiylashtirishga o'tadilar. Epikur, Teofrast va Karnead nomlari falsafa taraqqiyotining ushbu bosqichini ifodalaydi. Eramizning boshlanishi (I-VI asrlar) bilan antik falsafa o‘zining so‘nggi rivojlanish davriga qadam qo‘yadi. Bu vaqtda qadimgi dunyoda etakchi rol Rimga tegishli bo'lib, uning ta'siri ostida Gretsiya ham topilgan. Rim falsafasining shakllanishiga yunon, xususan, uning ellinistik bosqichi katta ta'sir ko'rsatdi. Rim falsafasida uchta asosiy yo'nalish - epikurizm, stoitsizm va skeptitsizm shakllangan. Bu davr Arastu, Sokrat, Protogor, Platon kabi faylasuflarning faoliyati bilan xarakterlanadi. III-IV asrlar antik falsafada yangi yo`nalish - neoplatonizmning paydo bo`lishi va rivojlanishi davri bo`lib, uning ajdodi Platon bo`lgan. Uning g‘oya va qarashlari ilk nasroniylik falsafasi va o‘rta asr falsafasiga katta ta’sir ko‘rsatdi.

z  Zardushtiylik negizida olamning qarama-qarshiliklar kurashi asosiga qurilgani turadi: yaxshilik va yomonlik, yorug’lik va qorong’ulik, hayot va o’lim o’rtasida abadiy kurash davom etadi. Barcha yaxshiliklarni Axura-Mazda va barcha yomonliklarni Anxramaynyu (yoki Axriman) ifodalaydi. Axura-Mazda insonlarga ezgu ishlarni bayon etib ularga amal qilishni buyuradi, yomon ishlardan saqlanishga chaqiradi. Zardushtiylikda imon uchta narsaga asoslanadi: fikrlar sofligi, so’zning sobitligi, amallarning insoniyligi. Har bir zardushtiy kuniga besh marta yuvinib, poklanib, quyoshga qarab, uni olqishlab, sig’inishi shart. Zardushtiylik ibodatxonalarida doimiy ravishda olov yonib turadi. Ularda dunyodagi to’rt unsur – suv, olov, er va havo ulug’lanadi. Zardushtiylik dafn marosimi o’ziga xos bo’lib, o’lganlar bir necha pats, baland «sukut minoralari» – daxmalarga solinadi, u erda murdalarning go’shtlarini qushlar eb, suyaklarini tozalaydi. Go’shtdan tozalangan suyaklar maxsus sopol idishlarga solinib minora o’rtasidagi quduqqa sochib yuboriladi. Bunda poklik bilan nopoklikning bir-biriga yaqinlashmasligiga erishiladi.