logo
  1. Главная страница
  2. Презентации
  3. Общий
  4. iLK O’RTA ASRLARDA O’ZBEK DAVLATCHILIGI. EFTALILAR DAVLATI VA TURK HOQONLIGI

iLK O’RTA ASRLARDA O’ZBEK DAVLATCHILIGI. EFTALILAR DAVLATI VA TURK HOQONLIGI

Загружено в:

20.11.2024

Скачано:

0

Размер:

5165.005859375 KB
Скачать
I LK O’RTA A SRLA RDA O’ZBEK DAV LATCHILI GI . EFTALI LAR DAV LATI VA TURK HOQON LI GI RE J A: Ilk o'rta asrlar davri EFTLILAR davlati TURK HOQONLIGI TARIX FAN IGA O’RTA ASR TUSHUN CHASI UYG’ON ISH DAV RI MUTAFAKKIRLARI TOMON IDAN KIRITILGAN BO’LIB, MADAN IYAT Y UKSAK TARAQQIY ETGAN AN TIK DAV R BILAN UYG’ON ISH DAV R O’RTASIDAGI DAV RGA N ISBATAN ISHLATILGAN . ilk o’rta asrlar (V - І X asrlar); rivojlangan o’rta asrlar ( І X - XVasrlar); so’nggi o’rta asrlar (XV І - XV ІІ asrning o’rtalari) ni o’z ichiga oladi. O’rt a asrlar f e odal y e r e galigi munosabat lari davri bo’lib uch bosqichdan iborat : Mark aziy Osiy oga V asr o‘rt alarida shiddat bilan k irib k el g an bu y angi k o‘chmanchi aholi y ozma manbalarda xeft al, xay t al, xet al, abt al, idal, t e t al, k abi q at or jarangdor nomlar bilan t ilga olinadi. « Eft al» degan nom ilk bor « xet al» shak lida V asr arman manbalarida uchray di. Bu nom aslida « Eft alon» deb y urit ilgan q abila nomidan olingan. Vaxshunv ar boshli q Eft allar dav lat i t ashk il t opgach, bu et nonim q abila nomidan dav lat nomiga k o‘chgan. Chunk i shohlik t axt iga mingan Vaxshunv ar eft alon qabilasi zodagonlaridan edi. Eft allarning Mark aziy Osiy oga y urishi V asr o‘rt alarida boshlanadi. Qisqa v aqt ichida Chag‘oniy on, Toharist on v a Badaxshon bo‘y sundiriladi. Bir zarba bilan Sug‘dda xioniy lar huk mronligi barham t opadi. V asrning 50-y illarida Eft allar dav lat i nihoy at da k uchay adi. Ularning dast labk i elchisi 456 y ilda X it oy ga y et ib boradi. Eft allarning t obora k uchay ib boray ot gan t ajov uzidan xav fsiragan sosoniy lar ularga qarshi y urish qiladi. Ik k i o‘rt adagi jangu jadallar Pero‘z huk mronlik qilgan dav rda (459-484) ay niqsa av jiga chiqadi. Sosoniy lar shohi eft allarga qarshi uch mart a y urish qiladi. Dast labk i mahorabaday oq u mag‘lubiy at ga uchrab, asir t ushadi. Vizant iy a imperat ori Zenon t omonidan y uborilgan o‘lpon ev aziga u asirlik dan ozod et iladi. Pero‘z chegaradagi Talik on shahrini eft allarga berish v a bundan buy on Varaxran t omonidan belgilangan chegara Toshminordan o‘t maslik shart ini o‘z zimmasiga oladi. A mmo bu shart larni bajarmay di. Bir oz v aqt o‘t gach, ik k inchi mart a eft allarga qarshi qo‘shin t ort adi. Pero‘zning ik k inchi y urishida it t ifoqdosh Vizant iy aning elchisi Yev siv iy i sht irok qiladi. Ik k inchi y urish ham muv aff ak iy at siz t ugay di. Ik k inchi mart a asirlik k a olingan Pero‘z 30 xachir dirham o‘lpon t o‘lash majburiy at ini oladi. Biroquningdey arl i bo‘shab qolgan xazinasidan faqat 20 xachirga y uk bo‘ladigan mablag‘ t opiladi, xolos. Shohning Kubod isml i y osh o‘g‘li eft allar y urt iga garov ga y ubori lib, Pero‘z t ut qunliqdan ozod et iladi. Ik k i y il dav omida eft allarga o‘lpon t o‘l ab t uriladi. O‘lponni shoh aholi jon boshiga og‘ir soliq solish y o‘li bilan t o‘play di. Yozma manbalarda bu v oqealar Pero‘z t omonidan Eronning eft allarga sot ilib oy oq ost i k ilingani v a mazlumlik dan abadulabad oriy oniy ¬lar y urt i xalos bo‘la olmasligi alam bilan qay d et iladi. Belgi langan o‘lponni t o‘lab bo‘lgach, Pero‘z eft allar bilan aloqani y axshilashga harak at qil adi. Ular bil an quda andachi lik i pini bog‘lash maqsadida raqibi ga singlisini xot inli k k a t ak lif et adi. Eft all arning ilt imosiga binoan 300 nafar harbiy inst ruk t or y uboriladi. Ammo eft al lar hok imi Kunx a Eronli inst ruk t or¬lar¬ni ng bir qismini o‘ldirishga, qolganl arini esa urib, may ib qili shga buy uradi. Chunk i shoh singlisi o‘rniga cho‘rilaridan birini y uborib, eft al lar huk m¬dorining izzat -nafsiga t ek k an v a bunday hi y la- nay rangi bilan uni nihoy at da ranj it gan edi. Shu boi sdan Pero‘z 484 y ilda eft allarga qarshi uchinchi mart a y urishga ot lanadi. Bu galgi urush sosoniy lar shohi ni ng halok at i bilan t u¬gay ¬di. Marv i shg‘ol qil inib, Eron ust iga juda og‘ir o‘lpon y uk lanadi. Gar¬chi Pero‘z v orisl ari Kubod (488-531), Anusherv on (531-579) xuk m¬ronlik qilgan dav rl arda eft allar bil an munosabat l ar ancha y umshab, t inchlik t usini ol gan, hat t o ay rim v aqt larda V izant iy aga qarshi eft allarning it t ifoqdoshi sifat ida harak at qilingan bo‘l sada, ammo sosoni y lar y il say in k umush hisobida muay y an bojni mut t asil t o‘lab t urgan. Shunday qilib, k ibr-hav oli zabardast Vizant iy a imperat orlarini bir necha bor t iz cho‘k t irgan sosoniy lar endilik da y arim k o‘chmanchi eft allarning dahshat idan v ahimaga t ushib, ularning boqiy o‘lpondori bo‘lib qolgan. Qisqa muddat mobay nida eft allar Qobul v a Panjob v odiy larini egallay -dilar. So‘ngra O‘rumchi, Qorashar, Kucha, X o‘t on v a Qoshg‘ar shaharlari zabt et iladi. Nat ijada V asrning ik k inchi y armi v a V I asr boshlarida Mark aziy Osiy o, Sharqiy Eron, Shimoli-G‘arbiy X indist on v a Sharqiy Turk ist on y er¬larini y agona hududga birlasht irgan ilk o‘rt a asrlarnipg y angi qudrat li Eft allar dav lat i t ashk il t opadi. Garchi bu dav lat siy osiy jihat dan Kushon podsholigiga nisbat an unchalik must ahk am bo‘lmasa-da, ammo may doni jihat idan undan ulk anroq edi. Bu buy uk dav lat Sharq mamlak at lari, x ususan, Mark aziy Osiy o x alqlari t arix ida, ay niqsa, muhim o‘ringa egadir. Eft allar dav lat i t asarrufi ga birlashgan ulk an mamlak at ning t abiiy geog-rafi y asi qanchalik rang- barang bo‘lsa, aholisining et nik t ark ibi ham shun- chalik qurama, ijt imoiy v a iqt isodiy hay ot i esa biri ik k inchisidan k esk in farq qilardi. Eft allarning k elib chiqishi k o‘chmanchi qabilalarga mansubligi t ufay li ilk o‘rt a asr X it oy manbadarida ularning y urt ida shaharlarning y o‘qligi, o‘zlari esa o‘t loqlarga boy y ay lov larda k igiz o‘t ov larda y ashashi t a’rifl anadi. VI asr Vizant iy a muarrixlarining asarlarida, ak sincha, ularning « shaharlik » ek ani t a’k idlanadi. N ari ik k inchisiga zid bunday ma’lumot larning har ik k isida ham ma’lum darajada asos bor, albat t a. Chunk i Mark aziy Osiy o, X uroson, Sharqiy Turk ist on v a Shimoli-G‘arbiy Hindist on y erlarini zabt et gach, k o‘chmanchi chorv ador eft allar, shubhasiz, bu v iloy at lardagi obod dehqon¬chilik v ohalariga, hunarmandchilik , ichk i v a t ashqi sav do riv oj t opgan k at t a-k ichik shaharlarga ega bo‘ladilar. Key inchalik e f t allar sosoniy lar shohi Varaxran V t angalariga t aqlidan old t omonida qulog‘iga xalqa t aqqan t ojdor podshoh, orqa t omonida e sa mark azda ot ashdon va ik k i at rabont asvirlari so‘qilgan k umush t angalar zarb qiladilar. Bulardan t ashqari, Buxoro, Poy k and, Vardana, Naxshab, Samarqand va X orazmda mahalliy hok imlar t omonidan chiqarilgan chaqa t angalar mamlak at ichk i savdosida ke ng muomalada bo‘lgan. Bu, shubhasiz, mamlak at ning ijt imoiy va iqt isodiy hay ot ida mahalliy hok imlar k at t a nuf uzga e ga e k anidan dalolat be radi.Eftallar davlatiga birlashgan aholining bir qismi ko‘chmanchi chorvador bo‘lsa, ikkinchi kattaroqqismi shahar va qishloqlarda yashovchi o‘troq aholi edi. Uning aholisi asosan ziroatchilik bilan shug‘ullanardi. Tohariston va So‘g‘d rivoj topgan dehqonchilik va bog‘dorchilikning markazi hisoblanardi. Qashqadaryo va Zarafshon vodiylarida g‘alladan tashqari, sholi ham yetishtirilar edi. Xitoy manbalarida qayd etilishicha, V-VI asrlarda Sharqiy Turkiston va Markaziy Osiyo yerlarida ko‘plab g‘o‘za ekilgan edi. Uning tolasidan oppoq va nihoyatda mayin mato to‘qilgan. Xitoy bozorlarida bunday matoga talab katta bo‘lgan. Chunki o‘sha davrlarda Xitoyda paxta hali ekilmas edi.Aholining dashtliklarda yashovchi yarim ko‘chmanchi qismi chorvachilik, xususan, mayda va yirik shoxli hayvonlar boqish, tuyachilik, tog‘li va tog‘ oldi mintaqalarida esa yilqichilik bilan shug‘ullanar edi. Farg‘ona vodiysi hamon zotli arg‘umoqlari bilan mashhur bo‘lgan. Ot ashparast lik X orazm , So‘g‘d v a Choch v iloy at larida, ay niqsa, k eng t arqalgan edi. Kat t a-k ichik shaharlarda ma’jusiy larning ibodat xonalari bo‘lardi. Ular « v ag‘n» deb, k oxinlari esa « v ag‘npat » deb y urit ilardi. Muqaddas ot ash « azarxurra» deb at alardi. U m axsus olov xona - « ot ashk ada» larda k echay u k unduz mut t asil y onib t urardi. Ot ashk ada mut av allilari o‘t a zohid dindorlardan bo‘lib, ular « at rabon» deb y urit ilardi. Oddiy mehnat k ash ahlidan t ort ib zodagonu podshohlargacha at rabonlarga hady alar k elt irib, ular orqali m uqaddas olov dan madad so‘rab ilt ijo et ilardi. Bularga xulosa qiladigan bo‘lsak, eftallarniig urf-odati, xususan, dafn marosimlari, qabr turlari hamda zodagonlarning kiyim-boshlari ta’rifi haqidagi manbalarda keltirilgan ba’zi ma’lumotlarga qaraganda, ular o‘rtasida tabaqalanish va mulkiy tengsizlik kuchli bo‘lgan. Ularda o‘z davlat tuzumi, qaror topgan qonun va qoidalari mavjud bo‘lgan. Jinoyatchilik bo‘yicha jazo nihoyatda qattiq bo‘lgan. O‘g‘irlik qilgan jinoyatchining boshi kesilgan. O‘g‘irlangan mol-mulkning miqdoridan qat’i nazar, u o‘n barobar qilib undirib olingan. Shuni ta’kidlash joizki, eftallar o‘z tashqi siyosatlarida harbiy kuchga suyanganlar va ularning asosiy qismi suvoriylar bo‘lgan. Eftallarning qonuniy davlati podshohi mutloq tomonidai boshqarilgan. Ma’lumotlarga qaraganda, eftallar ko‘shni davlatlar adolatidan zarracha ham kam bo‘lmagan adolatga amal kilganlar. Shunday qilib, bu davlat Osiyo xalqlari tarixida siyosiy, iqtisodiy-ijtimoiy va madaniy tarixida juda katta ahamyatga ega. VI -VI I I asrda Turk xoqonligi Mark aziy Osiy oning G’arbiy hududida joy lashgan Olt oy o’lk asida V I asrga k elib mint aqa t arixida muhim o’rin t ut gan Turk xoqonligi t ashk il t opdi. Turk manbalarida t urk lar bir necha nomlar bilan at algan bo‘lsada, ular bir biriga o‘xshashdir. Masalan: xit oy lar t uszy uelar, mo‘g‘ullar t y urk y ut lar deb, o‘zlari esa t y urk ,so‘g‘dlar v a forslar t urk lar deb at ashgan. Bu at amalarning ma’nosi haqida olimlar t urli xil fi k rlar bildirishadi. Turk xoqoni Bo‘min t elilarni o‘ziga bo‘y sundirganidan so‘ng k uchay ib, t urk larning ust idan ust unlik qilib t urgan jujanlarga qarshi jang qilib, ularni t or-mor qildi v a Mo‘g‘ulist on v a Olt oy da k uchli dav lat t uzdilar. Bu dav lat hududining k engay ishi Bo‘minning v orislaridan bo‘lgan Mug‘anxon (553-72) dav riga t o‘g‘ri k eldi. G‘arb uchun bo‘lgan y urishlarga uning ak asi I st ami boshchilik qilgan edi. 555 y ilda u dav lat ning chegarasini g‘arbiy dengizgacha (Orol dengizi bo‘lishi mumk in) k engay t irdi. Toshk ent v ohasidan il k o’rt a asrlarga mansub Mingo’ri k , Yunusobod Oqt epasi y odgorl ik lari t opi lgan. V-V ІІ asrlarda Toshk ent v ohasida shahar mark azi sifat ida Mingo’ri k muhim ahami y at k asb et gan. Ko’chmanchi ahol i bilan munosabat lar bu y erning hay ot iga o’z t a’sirini k o’rsat gan. Turar joy lar k at t a- k ichik ligiga qarab farqlanadi . F e odallarning t urar joy laridan hok im qarorgohlaridan k ichik roq Oqt e padagi uy lar qurilishi jihat dan boshqa y e rlardagi uy larga o’x shash. Mingo’rik ark i va shahrist oni 18 ga e gallay di. 200 m k v may dondan V І І - V І І І asrlariga oid saroy va ibodat xona qoldiqlari t opilgan. Devorlar pax sa va xom g’isht dan qurilgan. Shosh O’rt a Osiy oning boshqa y e rlari bilan savdo aloqalarini olib borgan. Kultegin yodgorligida aytilishicha, "ular aholisini temir qopqagacha (kapek) joylashtirdi" deyiladi. Temir qopqa atamasi o‘rta asrlarda So‘g‘ddan Toharistonga elituvchi Boysun tog‘larida joylashgan tog‘ yo‘lidir. Turk xoqonligi bu o‘lkaga katta ahamiyat bergan .Chunki Taxariston eng chekachegarasidan bo‘lgan. Shuning uchun bu yerni ishonchli yabg‘ular bilan boshqargan. Turk lar k o‘shini Eron chegaralaridan g‘arbda Qora dengizgacha borib, Bosforni ham ishg‘ol qiladi v a nat ijada Korey adan Qora dengiz sohilla-rigacha bo‘lgan hududda t urk lar imperiy asi t ashk il t opadi. Oqibat da X it oy t urk larga qaram bo‘lib, k at t a soliq t ulay boshlay di, hat t o o‘sha v aqt da ik k i k at t a imperiy a Eron v a Vizant iy a ham Turk xoqonligi oldida larzaga k ela boshlay di. Lek in k o‘p o‘t masdan bu buy uk dav lat ik k iga sharqiy v a g‘arbiy xoqonlik ga bo‘linadi, nihoy at 630-82 y illar oralig‘ida sharq xoqonligi t anaz¬zulga y uz t ut adi 7-asr oxirida X it oy bilan bo‘lgan jangda Sharqiy xoqonlik y ana o‘zini t ik lab oldingi k uch qudrat iga ega bo‘ladi. Bu ay niqsa Bu ay niqsa Mojja davrida 691-716 y illarda bu davlat qudrat li davlat ga ay landi va X it oy boy ¬lik lari hamda aholisini k o‘chirib, g‘arbga ham k o‘z olay t ira boshladi. VI I -VI I I asrlarda Mark aziy Osiy oni f at h qilgan arablar bu davlat ga xot ima be rdi. Mark aziy Osiy o ust idan huk mronlik ni qo‘lga k irit ish yo‘lida Ef t alit lar bilan Turk xoqonlari manf aat i t o‘qnashdi. Le k in bu vaqt da Ef t aliy larning ahvoli og‘ir e di. Bir t omondan esa X usrav I A nisherv on t omonidan boshqa¬rilay ot ¬gan Eron dav lat i orasida qolgandi. VI asrning50 chi y illari eft aliy lar v a t urk lar Mark aziy Osiy oning sharqida t o‘qnashdi v a jang uzoq dav om et di. Shu pay t da t urk lar X usrav I boshchiligidagi Sosoniy lar bilan diplomat ik aloqani must ahk amladi. N ihoy at eft allarga qarshi birgalik da k urashishga k elishilgani oqibat da eft aliy lar dav lat i mag‘lub bo‘lib, dav lat Turk lar v a Sosoniy lar orasida t aqsimlandi. Lek in k ey inchalik bu ik k i dav lat orasida nizo k elib chik di, buning asosiy sababi Buy uk ipak y o‘liga egalik qilish edi. Chunk i o‘sha dav rda Buy uk ipak y o‘li g‘arb v a sharqni birlasht irib t uradigan sav do y o‘li edi. Dast lab, bu sav do aloqalari sosoniy lar y ok i eronlik lar y et ak ¬chilik qilardi. Key inchalik so‘g‘diy sav dogarlar t ashabbus k o‘sat ib, Vizant iy a bilan bev osit a sav do qilishga harak at qildilar. Lek in bu Sosoniy larga ma’qul k elmadi. Chunk i So‘g‘dlar Turk xoqonligiga qaram bo‘lgan dav lat lardan biri edi. Bundan Turk lar k at t a manfaat k o‘rar edi. Bu esa ik k i dav lat zrt asida ziddiy at larga olib k eldi. I lk o’rt a asrlarda uch qism ( k uxandiz, shahrist on va rabod) dan iborat bo’lib shak llangan shahar hay ot ida rivojlangan o’rt a asrlar davriga k e lib t ub ijt imoiy -iqt isodiy va madaniy o’zgarishlar y uz be radi. O’rt a Osiy o shaharlari Esk i Te rmiz, A frasiy ob, Marv, A xsik e nt , Buxoro, Urganch, Qanqa, Shohruxiy a, Ke sh, Nasaf va boshqalarda olib borilgan k e ng k o’lamli arxe ologik izlanishlar va ularni y ozma manba mat e riallari bilan qiy osiy solisht irishlar t uf ay li bu davr shahar madaniy at i, shaharlarning t ark ibi, ularning t evarak – at rof aholi punk t lari bilan o’zaro iqt isodiy va madaniy aloqalari, shaharlarning hunarmandchilik va savdo-sot iq salohiy at i, k arvon y o’llarining y o’nalishi, ichk i va t ashqi bozor, har bir shahar hay ot ida ust ivor hisoblangan ishlab chiqarish t armoqlari o’rganiladi. Turk xoqonligi qo‘l ost ida birlashgan x alqlar t araqqiy ot ning t urli bosqichlarida bo‘lganlar. Aholining bir qismi o‘t roq dehqonchilik bilan, qolgan qismi esa k o‘chmanchi chorv achilik bilan shug‘ullanganlar. So‘g‘- diy ona, X orazm v a Toharist onda dehqonchilik qiluv chi aholining k at t agina qismi pat riarxal oila sifat ida y ashar edi. Bu dav rda X orazmda v a ay niqsa, Sug‘dda sav dogarlar jamiy at da y et ak chi o‘rinni egallaganlar. Ko‘chmanchi t urk qabilalari VI-VI I asrlarda o‘t ov larda y ashaganlar v a t o‘rt g‘ildirak li arav alarda k o‘chib y urganlar. Aholining mehnat k ash qismi " budun" y ok i "qora budun" deb at algan. Urug‘ - qabilaning y irik v ak illari esa " bek lar " nomi bilan y urit ilgan. J amoani " xoqon" v a zodagonlar k engashi - "qurult oy " boshqargan. Turk xoqonligi hududida y ashov chi aholi bug‘doy, arpa, sholi, t ariq v a boshqa mahsulot larni y et isht irish bilai band bo‘lgan. Eft aliy lar dav riga nisbat an sug‘orish t izimi bu dav rda bir muncha k o‘pay adi, X orazm v ohalarida esa ak sincha k amay adi. A holi uzumchilik v a bog‘dorchilik bilan shug‘ullangan. Pax t a, beda, t ut daraxt i ek ishga v a uy hay v onlarini boqishga k at t a e’t ibor berilgan. VI I I asrda shaharlar odat da unchalik k at t a bo‘lmasdi. Masalan, A f ro¬siy ob xarobalari 216 ge k t ar at rofi da bo‘lgan. Esk i Poy k e nt devorining umumiy uzunligi ik k i k ilome t r at rofi da, Chochdagi asosiy shahar Bank e nt che garasi 5, K oson 2, Te rmizning umumiy doirasi 7-10 k ilome t r at rofi da bo‘lgan. Savdo-sot iqda, xususan, X it oy bilan munosabat y e t ak chi o‘rinni e gallagan. X oqon¬likda y ashagan aholi asosan mat odan, jundan va t e ridan k iy im k iy ganlar. Erk ak lar chak mon k iy ib, sochlarini oldirib y urganlar, " xot inlar e sa sochlarini boshlariga o‘rab, zargul solingan qora ro‘mol bilan bog‘lab y urar e dilar " , de b y ozadi Sy uan Szy an. Mark aziy Osiy oda animizm k o‘pchilik t urk iy xalqlar uchun umumiy din bo‘lgan. Turk iy xalqlar o‘zlaricha biror hay vonga t opingan va uni o‘zining xudosi de b bilgan. VI -VI I asrlarda t urk iy xalqlar o‘rt asida buddizm, ot ashparast lik va xrist ian dini ham rivojlana bordi. X it oy manbalarida t a’k idlanishicha, VI -VI I asrda t urk xoqonligida t as-viriy san’at , hay k alt aroshlik ancha k e ng t arqalgan e di. So‘g‘diy ona, F ay oz¬t e pa va Panjik e nt xarobalaridan t opilgan naqshlar va surat lar bu fi k rni y orqin if oda e t adi. Bu davrda k ulolchilik san’at i ham rivoj t opgan. Turli idishlar, uy -ro‘zg‘or anjomlari, hay von, meva-cheva, odamlar t asviri bilan bezat ilgan, sirt iga sirli shaff of mine ral ishlat ilganligi uchun ular y alt irab t urardi. Turk xoqonligida yarat ilgan moddiy -madaniy y odgorlik lardan biri loy dan y asalgan har xil t asvirdagi hay k alchalardir. Bu hayk alchalar k o‘lida k osa y ok i qurol yarog‘ ushlab t urgan k ishi shak lida bo‘lib, odat da ular qo‘rg‘onga y ok i marhumlar qabriga qo‘y ilgan. Bu yo`l Pomir t oqlaridan boshlanib, Eron, Old Osiyo, Misr orqali o`t gan. Badaxshon Lojuvardining Hind vodiysi, M е sopot amiya va Misrdan t opilishi bu qimmat baho t oshning qadimgi Sharqda nihoyat da qadrlanganligidan dalolat b е radi.qadimgi yo`llardan yana biri, Eron ahmoniylarining yo`li bo`lib, bu yo`lning bir t armoqi mil. avv. VI -I V asrlarda k ichik Osiyo shaharlarini hamda O`rt a Е r d е ngizi bo`yidagi Ef е s, Sardi shaharlarini Eronning mark azlaridan biri Suza bilan boqlagan bo`lsa, yana bir t armoqi Eron-Baqt riya orqali So`qdiyona, Toshk е nt vohasi va qozoqist on hududlaridan o`t ib Olt oygacha borgan. Tarixiy adabiyot larda bu yo`l « shoh yo`li» d е b at aladi. Mil. av v. 138 y ilda X it oy imp е rat ori U-Di Chjan Sy anni O` rt a Osiy o е rlariga jo` nat adi. Elchi Chjan Sy an (mil. av v. 138-126 y illarda) X it oy ning xunnlarga qarshi k urashi uchun it t ifoqchi izlab k е lgan edi. Mil. av v. I I - I asrlarga k е lib, Chjan Sy an y urgan y o` llarda X it oy ni O` rt a v a o` arbiy Osiy o bilan boqlay igan k arv on y o` li pay do bo` ladi. Bu y o` l Buy uk ipak y o` li d е b at alib, umumiy uzunligi 12 000 k m dan iborat edi. Ilk O` rt a asrlarga k е lib, Ipak y o` lining y anada riv ojlanganligini k uzat ish mumk in. o` z dav rida nihoy at da k at t a ahamiy at ga ega bo` lgan bu y o` lning dast labk i t armoqi X it oy dagi Sian shahridan boshlanib, Sharqiy Turk ist on, O` rt a Osiy o, Eron, M е sopot amiy a orqali O` rt a Е r d е ngizigacha cho` zilgan. W W W . A R X I V . U Z A DA BI YOTLA R: 1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T., 2008. 2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. – T., 1998. 3. Annayev T., Tilovov B., Xudoyberdiyev Sh. Boysun arxeologik yodgorliklari. – T., 1999. 4. Annayev Т., Shaydullayev Sh. Surxondaryo tarixidan lavhalar. – Т., 1997. 5. Buryakov Yu.F. Toshkent vohasining qadimgi karvon yo’llari. – T., Fan, 1978. 6. Isomiddinov M.H. Sopolga bitilgan tarix. – T., 1993.

I LK O’RTA A SRLA RDA O’ZBEK DAV LATCHILI GI . EFTALI LAR DAV LATI VA TURK HOQON LI GI

RE J A: Ilk o'rta asrlar davri EFTLILAR davlati TURK HOQONLIGI

TARIX FAN IGA O’RTA ASR TUSHUN CHASI UYG’ON ISH DAV RI MUTAFAKKIRLARI TOMON IDAN KIRITILGAN BO’LIB, MADAN IYAT Y UKSAK TARAQQIY ETGAN AN TIK DAV R BILAN UYG’ON ISH DAV R O’RTASIDAGI DAV RGA N ISBATAN ISHLATILGAN . ilk o’rta asrlar (V - І X asrlar); rivojlangan o’rta asrlar ( І X - XVasrlar); so’nggi o’rta asrlar (XV І - XV ІІ asrning o’rtalari) ni o’z ichiga oladi. O’rt a asrlar f e odal y e r e galigi munosabat lari davri bo’lib uch bosqichdan iborat :

Mark aziy Osiy oga V asr o‘rt alarida shiddat bilan k irib k el g an bu y angi k o‘chmanchi aholi y ozma manbalarda xeft al, xay t al, xet al, abt al, idal, t e t al, k abi q at or jarangdor nomlar bilan t ilga olinadi. « Eft al» degan nom ilk bor « xet al» shak lida V asr arman manbalarida uchray di. Bu nom aslida « Eft alon» deb y urit ilgan q abila nomidan olingan. Vaxshunv ar boshli q Eft allar dav lat i t ashk il t opgach, bu et nonim q abila nomidan dav lat nomiga k o‘chgan. Chunk i shohlik t axt iga mingan Vaxshunv ar eft alon qabilasi zodagonlaridan edi.

Eft allarning Mark aziy Osiy oga y urishi V asr o‘rt alarida boshlanadi. Qisqa v aqt ichida Chag‘oniy on, Toharist on v a Badaxshon bo‘y sundiriladi. Bir zarba bilan Sug‘dda xioniy lar huk mronligi barham t opadi. V asrning 50-y illarida Eft allar dav lat i nihoy at da k uchay adi. Ularning dast labk i elchisi 456 y ilda X it oy ga y et ib boradi. Eft allarning t obora k uchay ib boray ot gan t ajov uzidan xav fsiragan sosoniy lar ularga qarshi y urish qiladi. Ik k i o‘rt adagi jangu jadallar Pero‘z huk mronlik qilgan dav rda (459-484) ay niqsa av jiga chiqadi. Sosoniy lar shohi eft allarga qarshi uch mart a y urish qiladi. Dast labk i mahorabaday oq u mag‘lubiy at ga uchrab, asir t ushadi. Vizant iy a imperat ori Zenon t omonidan y uborilgan o‘lpon ev aziga u asirlik dan ozod et iladi. Pero‘z chegaradagi Talik on shahrini eft allarga berish v a bundan buy on Varaxran t omonidan belgilangan chegara Toshminordan o‘t maslik shart ini o‘z zimmasiga oladi. A mmo bu shart larni bajarmay di.

Похожие

Turk hoqonligi
Ilk o’rta asrlarda xitoy madaniyati
Ilk o’rta asrlarda Afrika xalqlari
Ilk o’rta asrlarda Choch va Toxariston boshqaruvi
Ilk o’rta asrlarda Samarqand va uning atrofidagi shaharlar