logo

Iqlimning o’zgarish muammolari

Загружено в:

15.08.2023

Скачано:

0

Размер:

5065.5 KB
 
Reja:

1. Ant ropogen omilning iqlimga t a’siri

2. Sahroga ay lanish jaray oni

3. Ozon qat lamining siy rak lashuv i

4. X ulosa 
Ob-havo  tushunchasi  bilan  iqlim 
tushunchasi  o‘zaro  chambarchas 
bog‘langan.  Biz  ob-havo  deganda  biror 
joy  yoki  hudud  ustidagi  atmosferaning 
biror  aniq  vaqtdagi  meteorologik 
kattaliklar  majmuasi  bilan  aniqlanadigan 
holatini  tushunamiz.  Ob-havoni 
tavsiflash  uchun  havo  bosimi,  havo 
harorati  va  namligi,  bulutlik,  shamol 
tezligi  va  yo‘nalishi,  yog‘inlar  kabi  asosiy 
meteorologik  kattaliklarning  biror  vaqt 
paytidagi qiymatlarini bilish kerak. 
Iqlim  ta’rifini  yanada  to‘laroq  qilib  aytsak,  iqlim  deb  biror 
joyda  er  yuzasiga  tushadigan  quyosh  radiasiyasiga,  taglik 
sirtning  xususiyatlariga  va  atmosfera  sirkulyasiyasiga 
bog‘liq  ravishda  yuzaga  chiqqan  ko‘p  yillik  ob-havo  rejimiga 
aytiladi.
К o‘pchilik  «ob-havo»  va  «iqlim»  tushunchalarini  aralashtirib 
yuboradilar. Bu tushunchalar orasida katta farq bor. Ob-havo 
yuqorida aytganimizdek berilgan joy ustidagi atmosferaning 
biror  aniq  vaqtdagi  meteorologik  elementlarning  majmuasi 
bilan  aniqlanadigan  fizik  holatidir.  Iqlim  esa  ob-havoning 
ko‘p  yillik  rejimi  asosida  aniqlanadi.
Iqlim  tabiatga  va  insonlarning  xo‘jalik  faoliyatiga  ob-havo 
sharoitlari  bilan  ta’sir  qiladi,  turli  iqlimli  hududlarning  ob-
havo  sharoitlari  bir-biridan  farq  qiladi.  Er  sharining  turli 
joylarida  tabiiy  ravishda  tarqalgan  o‘rmonlarning  turlari 
ham ob-havo sharoitlariga bog‘liq . 
Iqlim  o’zgarishi  sababli  -  suv 
yig’ilishining  shakllanish  strukturasi 
o’zgaradi.  Tog’  qor  va  muzlarining 
modellashtirilgan  hisoblab  chiqishlari  turli 
xil iqlim stsenariyalarida ularning umumiy 
qisqarishini  ko’rsatdi.  Erigan  qor  suvining 
hissasi  qisqarishi,  yomg’ir  suvining  hissasi 
ortishi  kutilmoqda.  Qor-yomg’ir  ozuqa 
xiliga taaluqli daryolar uchun bahor daryo 
toshqini vaqti tahminan 1 oyga suriladi. 
Yer  iqlimi  quyosh,  okeanlar,  yer  usti 
qoplami  va  biosferaning  murakkab 
bir-biriga  bo’lgan  ta’siriga  bog’liq. 
Ob-havo  va  iqlim  uchun  bosh 
harakat  kuch  bu  quyoshdir.  Yer  usti 
qoplamining  noteng  isitilishi 
(ekvatorga  yaqinlashish  bilan 
isitilish  kuchayadi)  shamollar  va 
okean  oqimlarining  asosiy 
sababidir.       A h oli  sonining  yildan  yilga  oshib  borishi  sanoat  va 
transportning  rivojlanishi,  fan  texnikaning  tara qq iy 
etishi,  insonning  biosferaga  ko'rsatayotgan  ta'sir 
doirasini  kengaytirib  bormo q da.  Bu  esa  o'z  navbatida 
u  yoki  bu  ekologik  muommolarning  kelib  chi q ishiga 
sabab bo'lmo q da.
Ekologik  muommo  deganda  insonning  tabiatga 
ko'rsatayotgan  ta'siri  bilan  bo g’ li  h olda  tabiatning 
insonga aks ta'siri, ya'ni uning i q tisodiyotiga,  h ayotida 
xo'jalik  a h amiyatiga  moli k   bo'lgan  jarayonlar,  tabiiy 
h odisalar  bilan  bo g’ li q   (stixiyali  talofatlar,  i q limning 
o'zgarishi,  h ayvonlarning  yalpi  ko'chib  ketishi  va 
bosh qa lar)  h ar  q anday  xodisa  tushuniladi.  Ekologik 
muammolar 3 guru h ga bo'linadi. 

1.      Umumbashariy (global)

2.      Minta q aviy (regional)

3.      Ma h alliy (lokal)         Dunyo  bo'yicha  kuzatiladigan  tabiiy, 
tabiiy  antropogen  yoki  sof  antropogen 
xodisalar umumbashariy muammolar deb 
q araladi.  Ana  shunday  umumbashariy 
muammolarga  ba'zi  bir  misol l ar  keltirish 
mumkin:
        Issi q xona  samarasi.  Ya'ni  atmosfera 
tarkibida  issi q xona  gazlarining  (karbonat 
angidridi,  metan,  azot  chala  oksidi  va  shu 
kabilarning)  ko'payishi  natijasida  er  yuzi 
isib,  i q lim  o'zgarib  bormo q da.  Bu  to‘ g’ rida 
i q lim  va  uni  o'zgarishi  bo'limida  batafsil 
ma'lumotlar keltiriladi.               Ozon  q atlamining  siyraklanishi.  Ozon  q atlami 
atmosferaning  mu h im  tarkibiy  q ismi  h isoblanadi,  u  i q limga  va 
y er  yuzasidagi  barcha  tirik  organizmlarni  nurlanishdan  sa q lab 
turadi.  Ozon  q uyosh  nurlari  ta'sirida  kislorod,  azod  oksidi  va 
bosh q a  gazlar  ishtirokida  h osil  bo'ladi.  Ozon  kuchli 
ultrabinafsha  nurlarni  yutib  q olib,  y er  yuzidagi  tirik 
organizmlarni  h imoya  q iladi.  Ultrabinafsha  nurlarning  ortishi 
tirik  organizmlarga  salbiy  ta'sir  etadi.  Ultrabinafsha  nurlar 
ta'sirida  nurlanish  odamlarda  terining  kuyishiga  olib  keladi. 
Bugungi kunda teri raki bilan kasallanish ushbu nurlar ta'sirida 
kelib chi q ayotganligi ani q langan.              H ozirgi  davrda  xlorftormetanlar  (freonlar)dan 
keng  foydalanish  tufayli  h amda  azotli  o‘ g’ itlar, 
aviatsiya  gazlari,  atom  bombalarini  portlatishlar 
atmosferada  y etarli  mi q dorda  ozon  to'planishiga 
imkon  bermayapti.  Shuning  uchun  maishiy 
turmushda  sovutkichlarda  ishlatiladigan  freondan 
foydalanishni  q is q artirish va ya q in yillarda uni ishlab 
chi q arishni butunlay to'xtatish ko'zda tutilgan.
Chuchuk  suv  muammosi.  Chuchuk  suvning 
biosferadagi  roli  juda  katta.  Gidrosferada  chuchuk 
suv  mi q dori  juda  oz  bo'lib,  u  2,8  %  ni  tashkil  etadi. 
Chuchuk  suv  za h irasi  asosan  q utblardagi 
muzliklardir.          Jamiyatning rivojlanishi bilan a h olining 
chuchuk  suvga  bo'lgan  talabi  ortib 
bormo q da.  Bizning  asrimizda  chuchuk 
suvdan  foydalanish  7  marta  ortgan.  Yiliga 
3  –  3,5  km3  suv  sarflanmo q da.  XXI  asrga 
borib  ushbu  ko'rsatkich  1,5  –  2  marta 
ortish  imkoniga  ega.  Daryolarning 
umumiy  yillik  o q imi  y er  yuzi  bo'yicha  50 
ming  km3.  Ammo  bunday  foydalanishda 
chuchuk suv  y etishmasligi ani q.             Q ur g’ o q chil  minta q alarda  daryolardan  to'li q  
foydalanilganda  ularning  suvi  etmay  q olmo q da. 
1980  yillarda  bunday  h olat  Afrika,  Avstraliya,  Italiya, 
Ispaniya,  Meksika  davlatlari,  Nil,  Sirdaryo,  Amudaryo 
va  ba'zi  bir  bosh q a  daryolarda  kuzatila  boshlandi. 
Daryolarning  sanoat  va  maishiy  za h arli  moddalar 
bilan  ifloslanishi  o'sib  bormo q da.  Sanoat  yiliga  160 
km3  sanoat  o q ova  suvlarini  daryolarga  tashlaydi.  Bu 
ko'rsatkich daryolarning umumiy suv mi q dorining 10 
%  ni,  ba'zi  rivojlangan  mamlakatlarda  30  %  ni  tashkil 
etadi. Daryo  toza suvlarida  yildan yilga  h ar xil erigan 
moddalar,  za h arli  kimyoviy  moddalar  va 
bakteriyalarning mi q dori ortib bormo q da.                  Pestitsidlardan  foydalanish  muammosi.  Ushbu  za h arli 
moddalar  guru h i  begona  o'tlar,  zararkunanda  h asharotlar  va 
bosh q a  h ayvonlar,  o'simliklarda  kasalliklarni  keltirib  chi q aruvchi 
mikroorganizmlarga  q arshi  kurashda  foydalaniladi.  Pestitsidlardan 
q ishlo q   xo'jaligida,  o'rmonchilikda,  aviatsiya  yordamida  sepish 
keng  ko'lamda  atrof-mu h itni  ifloslanishiga  olib  keladi.  H ar  yili 
dunyo  bo'yicha  h osildorlikni  oshirish  ma q sadida  131  mln  tonna 
mineral  o‘ g’ it  va  q ishlo q   xo'jalik  ekinlari  zararkunandalariga  q arshi 
kurashish  uchun  1  mln  tonna  pestitsidlar  ishlatiladi.  Ya q in 
yillargacha  O'zbekiston  h ududida  agrolandshaftlarning  h ar  bir 
gektariga  ishlatiladigan  pestitsidlarning  o'rtacha  mi q dori  54  kg 
atrofida bo'lgan. Bu ko'rsatkich Rossiyada 1-2 kg ni, AЌSh da 2-3 kg 
ni  tashkil  etgan.  Pestitsidlar  atmosferada  uzo q   masofalarga 
tar q alishi,  shuningdek,  suv  or q ali  dala,  daryo,  ko'llardan  o'tib 
dunyo okeanlarida to'planadi. Eng xafvli joyi shundaki ular ekologik 
ozi q   zanjiriga  q o'shilib,  tupro q dan  va  suvdan  o'simliklarga,  undan 
h ayvonlarga  va  q ushlarga  ni h oyat  ozi q   va  suv  bilan  odam 
organizmiga  o'tadi.  Pestitsidlarning  tirik  tabiatda  va  odamga 
ko'rsatayotgan  zarari  jiddiy,  shu  bilan  birga  ular  tash q i  mu h it 
omillariga nisbatan bar q aror moddalar  h isoblanadi.                  Tirik  tabiatdagi  o'simlik  va  h ayvon  turlari  sonining  q is q arishi 
muammosi.  Er  yuzidagi  h ayotni  ta'minlashda  o'simliklar  dunyosi, 
ayni q sa,  o'rmonlarning  a h amiyati  be q iyosdir.  H ozirgi  va q tda  y er  yuzi 
q uru q ligining  25  %  ni  o'rmonlar  tashkil  etadi.  Ular  shimoliy  yarim 
sharda  va  tropik  minta q alarda  tar q algan.  Biro q   h ozirgi  kunda 
o'rmonlarning  h olatini yaxshi deb bo'lmaydi. Chunki,  h ar yili 3 mlrd m3 
h ajmda  o'rmonlar  q ir q ilmo q da.  FAO  ma'lumotlariga  ko'ra  bu 
ko'rsatkich ya q in yillar orasida 1,5 martaga ortishi mumkin. 
                Insoniyatni,  ayni q sa,  tropik  va  subtropik  o'rmonlar  muammosi 
tashvishga  solmo q da.  U  erlarda  yiliga  dunyo  mi q yosidagi  q ir q ilishi 
kerak  bo'lgan  o'rmonlarning  yarmidan  ko'pi  kesib  tashlanmo q da.  160 
mln  gektar  tropik  o'rmonlar  vayron  bo'lgan,  atiga  yiliga  11  mln  gektar 
maydon  tiklanmo q da.  Floraning  kamayib  ketishi  « Q izil  kitob» 
yaratilishiga sabab bo'ldi .                 A h oli  sonining  ortishi,  xo'jalik  faoliyatining 
kengayishi  tufayli  tabiatning  inson  q o'li  tegmagan  joyi 
q olmayapti.  H ayvonlarning asosiy ko'payish  h ududlari, 
migratsiya  q iluvchi  yo'llari,  dam  olish  joylari  tuyo q li 
h ayvonlarning  ozi q lanish  maydonlari  sun'iy 
q oplamlarga  aylangan,  suvlar  bosib,  mol  bo q ib  yoki 
h aydab yuborilgan. Ayni q sa, nam tropiklarda ko'pchilik 
h ayvon turlarining  q irilib ketishi kuzatilmo q da. 
O'simlik va  h ayvon turlarini davlat mu h ofazasiga olish, 
q onunlar  or q ali  ovchilikni  to‘ g’ ri  yo'lga  q o'yish, 
shuningdek,  q o'ri q xonalar,  zakazniklar,  milliy  bo g’ lar, 
botanika bo g’ lari va « Q izil kitob» lar o'simlik va  h ayvon 
turlarini asrashda katta rol o'ynaydi. 
Minta q aviy ekologik muammolar
 
Ye r  yuzasining  muayyan  minta q asi  o'ziga  xos  tabiiy-i q lim,  ijtimoiy-
ekologik,  etnografik  xususiyatlari  uni  tabiat  bilan  inson 
o'rtasidagi  o'zaro  alo q a  munosabatlari  xarakterini  belgilab 
beradi.  Minta q aviy  ekologik  muommolarga  ba h o  berishning 
mezoni  h avo  va  suvning  ifloslanishi,  belgilangan  mi q dordan 
oshib  ketishi,  tupro q   eroziyasi,  yaylovlarning  ishdan  chi q ishi, 
o'rmonlarda daraxtlarni kesish va bosh q alar  h isoblanadi.
Markaziy  Osiyoda  minta q aviy  ekologik  muommolardan  eng 
mu h imi  Orol  va  Orol  bo'yi  ekologik  muammosidir.  Bu  so h adagi 
batafsil  ma'lumotni  Orol  dengizi  muammosi  q ismidan  ol ishimiz 
mumkin . 
Bundan  tash q ari  Respublikada  keskin  bo'lib  turgan  ekologik  va 
tabiatni mu h ofaza  q ilishga oid muammolarga  quyidagilar kiradi : 
1)       Yirik  –  h ududiy-sanoat  majmualari  joylashgan 
rayonlarda  (Angren  –  Olmali q   –  Chirchi q ,  Far g’ ona  – 
Mar g’ ilon,  Navoiy  va  h okazo)  tabiatni  mu h ofaza 
q ilish muammolari;

2)      Agrosanoat majmuidagi ekologik mammolar;

3)       Tabiatdagi  suvlarning  sanoat  chi q indilari, 
pestitsidlar va mineral o‘ g’ itlar bilan ifloslanishi;

4)      O'simlik va  h ayvonot dunyosini mu h ofaza  q ilish 
va  q ayta  tiklash  muammolari,  q o'ri q xonalar  va  milliy 
bo g’ lar tarmo g’ ini kengaytirish va  h okazolar kiradi.
  
            Xal q   xo'jaligining  barcha  tarmo q lari,  ayni q sa, 
sanoatda  va  transportdan  «chi q indi»  deb  nom  olgan 
q o'shimcha  ma h sulot  ajralib  chi q adi.  Bu  ma h sulotlar 
Respublikamizning  ba'zi  bir  h ududlarida  ko'p 
chi q arilmo q da  va  natijada  tabiatni  bul g’ ab,  barcha  tirik 
organizmlar,  xususan  inson  salomatligi  uchun  zarar 
keltirmo q da.  Ana  shunday  atmosfera  h avosini 
buzadigan  chi q indilarga  tutun  va  h ar  xil  za h arli  gazlar 
kirib,  ular  ko'pincha  Olmali q ,  Angren,  Far g’ ona,  Q arshi, 
Samar q and,  Navoiy,  Jizzax,  Toshkent,  Chirchi q ,  Bek o bod 
va  shu  kabi  sanoati  rivojlangan,  transport  q atnovi  katta 
bo'lgan sha h arlar  h avosini ifloslantirmo q da.              Birgina  Samar q and  sha h rida  atmosfera  h avosini 
ifloslantirishda  kimyo  zavodi,  «Chinni  ishlab  chi q aruvchi», 
«Xolodilnik»,  vino-spirt,  konserva  ishlab  chi q aruvchi,  paxta 
tozalash  zavodlari,  mebel  fabrikasi  va  bosh q alar  ishtirok 
etmo q da.
            H avodagi  ifloslanishlarning  70  –  80  %  avtomashinalarga 
to‘ g’ ri keladi. 
            Yu.V.Novekov,  Beknazarovlarning  (1983)  yozishicha 
avtomobillar  h avoga  200  dan  ortiќ  turli  aerozol  zarrachalarni 
chi q aradi.  H ar  bir  avtomobilga  bir  yilda  200  kg  (asosan  benzin) 
va  300  ming  kg  ћavo  sarflanadi.  Ana  shu  yo q il g’ idan  bitta 
avtomobil  h avoga  bir  yilda  700  kg  uglerod  oksidi,  230  kg 
yonmagan  uglevodlar,  30  kg  azot  oksidi  va  2  –  5  kg  q atti q  
moddalar chi q aradi.               Samar q and  sha h rida  100  mingdan 
orti q   avtomobillar  mavjud.  Avtomobillar 
ko'p  yuradigan  katta  ko'chalar  atrofida 
uglerod  oksining  mi q dori  ruxsat  etilgan 
me'yordan  (REM)  2  –  3  marta,  azot  oksidi  2 
–  2,5  marta  ortiќligi  kuzatilgan.  Sha h arda 
A.A.Rudakiy,  Yu.A.Gagarin,  Y.Oxunboboev, 
«Universitet  h iyoboni», A.Ikromov, A.Temur, 
Sh.Rashidov,  V.Abdullaev  ko'chalarida 
gazlar bilan ifloslanish juda kuchli.                    Markaziy  Osiyo  antropogen  landshaftlarining  eng 
mu h im  komponentlaridan  biri  bo'lgan  ichki  suvlari  h am 
yildan  –  yilga  kuchli  ifloslanib  bormo q da.  Bu  h ol  ayni q sa, 
agrolandshaftlarning tarkibiy  q ismi bo'lgan paxta va sholi 
ekin  maydonlarida  va  h okazo  geotizimlarning  tevarak 
atroflarida  ya qq ol  ko'zga  tashlanmo q da.  Ye rlarning 
sho'rini  yuvishda  foydalaniladigan  suvlar  zovur  va 
kollektorlarda  to'plangan  30  km3  mi q dordagi  kuchli 
minerallashgan  q aytar  suvlar  q ar  yili  daryolarga, 
kanallarga,  vo h alarning  tevarak  atrofidagi  past q am 
joylarga va cho'kmalarga tashlanmo q da. Natijada vo h alar 
va  agrolandshaftlar  atrofida  sho'r  ko'llar  va  bot q o q liklar 
intensiv  ravishda  rivojlanmo q da.  Ekologik  vaziya t ning 
bunday  h olatdagi buzilishi, ayni q sa, Xorazm vo h asi uchun 
xosdir.  Shu  sababli  obikor  de hq onchilik  rivojlangan 
h ududlarda  kuchli  minerallashgan  kollektor  –  zovur 
suvlarini chuchuklashtirish muammosi gidromelioratorlar 
oldida turgan  u lkan vazifalardan biridir.

 Reja:  1. Ant ropogen omilning iqlimga t a’siri  2. Sahroga ay lanish jaray oni  3. Ozon qat lamining siy rak lashuv i  4. X ulosa

 Ob-havo tushunchasi bilan iqlim tushunchasi o‘zaro chambarchas bog‘langan. Biz ob-havo deganda biror joy yoki hudud ustidagi atmosferaning biror aniq vaqtdagi meteorologik kattaliklar majmuasi bilan aniqlanadigan holatini tushunamiz. Ob-havoni tavsiflash uchun havo bosimi, havo harorati va namligi, bulutlik, shamol tezligi va yo‘nalishi, yog‘inlar kabi asosiy meteorologik kattaliklarning biror vaqt paytidagi qiymatlarini bilish kerak.

 Iqlim ta’rifini yanada to‘laroq qilib aytsak, iqlim deb biror joyda er yuzasiga tushadigan quyosh radiasiyasiga, taglik sirtning xususiyatlariga va atmosfera sirkulyasiyasiga bog‘liq ravishda yuzaga chiqqan ko‘p yillik ob-havo rejimiga aytiladi. К o‘pchilik «ob-havo» va «iqlim» tushunchalarini aralashtirib yuboradilar. Bu tushunchalar orasida katta farq bor. Ob-havo yuqorida aytganimizdek berilgan joy ustidagi atmosferaning biror aniq vaqtdagi meteorologik elementlarning majmuasi bilan aniqlanadigan fizik holatidir. Iqlim esa ob-havoning ko‘p yillik rejimi asosida aniqlanadi. Iqlim tabiatga va insonlarning xo‘jalik faoliyatiga ob-havo sharoitlari bilan ta’sir qiladi, turli iqlimli hududlarning ob- havo sharoitlari bir-biridan farq qiladi. Er sharining turli joylarida tabiiy ravishda tarqalgan o‘rmonlarning turlari ham ob-havo sharoitlariga bog‘liq .

 Iqlim o’zgarishi sababli - suv yig’ilishining shakllanish strukturasi o’zgaradi. Tog’ qor va muzlarining modellashtirilgan hisoblab chiqishlari turli xil iqlim stsenariyalarida ularning umumiy qisqarishini ko’rsatdi. Erigan qor suvining hissasi qisqarishi, yomg’ir suvining hissasi ortishi kutilmoqda. Qor-yomg’ir ozuqa xiliga taaluqli daryolar uchun bahor daryo toshqini vaqti tahminan 1 oyga suriladi.