Islom sivilizatsiyasi va o’ziga xos xususiyatlari

 VIII y ok i IX asrgacha Musulmon siv ilizat siy asi  Islom siy osiy reallik sifat ida bi necha y il ichida shak llandi. A rablar bosqinchilik urushlari v osit asida imperiy ani y arat ishdi. Biroq islom siv ilizat siy asi shu impery ianing hamda qadimdan mav jud bo’lgan siv ilizat siy alar qorishmasining nat t ijasi bo’ldi. Bunga k o’p v aqt hamda k o’p av lod k erak bo’ldi.  A rablarning o’z diniga e’t iqodlar k am edi, k o’o narsa o’sha dav rda k et ay organ jaray onlarga bog’liq edi: arablarning birinchi bosqinchilik dav ri dav lat ni, imperiy ani y arat di, biroq siv ilizat siy ani emas.  Ba` zi t adqiqot chilarga k o` ra, dast lab arab bosqinchilari mag’lub bo’lganlarni o’z e’t iqodiga o’t k azishga ham, ularning e’t iqodiga o’t ishga ham harak at qilishmagan. Ular faqat bo’y sundirilgan siv ilizat siy alardan foy dalanishgan, undan ziy ot isi emas: Fors, Suriy a, Misr, Rim Afrik asi (arablar bu y erni Ifrik a deb at ashgan, uning hududi bugungi k unda Tunisga t o’g’ri k eladi), Ipaniy a (hozirgi A ndaluziy a). Agar o’sha dav rda xrist ianlar islomni qabul qilishga harak at qilishsa, ularni t ay oq bilan jazolashgan. Bu jaray on soliqlar faqat musulmon bo’lmaganlardan olingani uchun bo’lgan, y angi xo’jay inlar esa o’zlarining doromadining k amay ishiga qarshi edi.

«Bosib olingan mamlakatlar … o’zining hayotiy ukladini saqlab qolishgan hamda qo’pol musosabatda ularga nisbatan bo’lishmagan, biroq… ularga yaxshilab qarashni talab etadigan qimmatli chorvadek munosabatda bo’lishgan, buning sababi “qimmatli chorva” soliq ko’rinishida katta daromad keltirgan» (Gaston Vyet). Bu jarayon 632 – 660 yillarda mamlakatni boshqargan Muhammad payg’ambarning to’rtda izdoshi “xaliflar” tomonidan boshqarilgan paytda bo’lgan (Xalif – voris, , boshqaruvchining o’rinbosari ma’nolarini anglatadi), keyinchalik 660 – 750 yillarda mamlakatni boshqargan Umaviylar davrida ham shunday bo’lgan, ular Damashqni o’z poytaxti qilishgan. O’sha yillarda to’xtovsiz urushlar bo’lmagan yoki deyarli hech qachon diniy faktor oldingi planga chiqmagan. Misol uchun, Vizantiya bilan urush siyosiy bo’lgan, diniy emas.Bundan tashqari, bosib olingan mamlakatlarda boshqaruv mahalliy aholi qo’lida bo’lgan; yozuv yo grek tilida, yo pahlaviy (o’rta fors tili) tilida bo’lgan; san’at hali ham ellinizmdan ilhomlangan, bu hattoki, masjitlar arxetekturasida bilinadi. Masjidlarning ichki qismlari, qator ustunlar, arkalar, gumbazlar Vizantiya obrazlarini eslatgan. Faqat aholini duoga undovchi muazzin uchun mo’ljallangan minora o’ziga xos (minora ham xristian qo’ng’iroqlar minorasini eslatgan). Abbosiylar boshqaruv davrida tub o’zgarish: VIII asr o’rtalarida qat’iyatli o’zgarishlar ro’y beradi. Bular siyosiy, ijtimoiy va keyinchalik intelektual sohadagi burilishlar edi. Bu xalifalik Abbosiylarga o’tayotagan paytda hamda ularning qora shtandarti (davlat bayrog’i) oq shtandart o’rniga kelayotgan paytda yuz bergan. BU DAV RDA ARAB DUN YOSI SHA RQQA QA DA M QUYA DI VA UN I OLDI N O’ZI GA TORTGAN O’RTAY ER DEN GI ZI DAN SEKI N LI K BI LA N UZOQLASHA DI . YA N GI X A LI FLA R DAV RI DA I SLOM DUN YOSI N I N G POY TA X TI DA MA SHQDAN BOG’DODGA KO’CHI RI LA DI . BU HOLAT ERON LI K LA RN I N G HA MDA BOSHQA BOSI B OLI N GAN X A LQLA RN I N G KUCHAY I SHI GA OLI B KELA DI . BU HOKI MI YAT TEPA SI DA BI R ASR TURGAN , “ QON I TOZA” A RA BLA R HUKMRON LI GI N I N G YA KUN I N I EN GLATAR EDI , ULAR UCH YOKI TO’RT AV LOD BOSHQARGAN . SHU DAV R MOBAY N I DA “ Y UQORI TA BAQA” BOY LI K VA HASHMAT BOTQOG’I GA BOTI B QOLDI , SI V I LI ZATSI YA ROHATI DA O’Z AFZA LLI K LA RI N I YO’QOTADI . I BN X ALDUN , AN DA LUSI YALI K ASLZODA A RA B, KEY I N CHA LI K BU SI V I LI ZATSI YA NI “ PERSON I FI TSI YALASHGA N Y OV UZLI K” (SHAX SLA N TI RI LGA N , J ON LAN TI RI LGAN ) DEB ATAY DI . TA BI I Y KI , MODDI Y TA RAQQI YOT HA MMA J OYGA Y ETI B BORGAN SHAROI TI DA BI RI N CHI O’RI N GA ESKI SI V I LI ZATSI YALASHGA N MA MLA KATLA R CHI QA DI . 820 – Y I LGA KELI B X A LI FA N I N G DAROMADI O’SHA DAV RDAGI V I ZA N TI YA I MPERI YASI N I N G Y I LLI K DAROMADI DA N 5 MA RTA KO’P DA ROMAD KELGAN . K ATTA BOY LI K I LK SAV DO K API TA LI ZMI , X I TOY VA HI N DI STON , FOR KO’RFAZI DAV LATLA RI , EFI OPI YA , QI ZI L DEN GI Z MA MLA KATLARI , I FRI K A, AN DA LUZI YA VA BOSHQA MAMLA KATLA R BI LAN SAV DO A LOQALARI RI VOJ LAN GAN LI GI TUFAY LI TO’PLA NGA N.

Kapit alizm t ermini uchalik ham arxaik emas. Islom dini huk mronlik qilgan k at t a hudud t ufay li t ov arlar bilan chay qov chilik qilish chegara bilmasdi. A rab y ozuv chisi X ariri arab sav dogarining t ili bilan shunday so’zlarni ay t adi: « Men fors shafranini (zafaronini) X it oy ga olib borish niy at im bor, mish – mishlarga qaraganda X it oy da uning narxi baland ek an. So’ng X it oy farforini (chinnisini) Gret siy aga, grek parchasini (k imxobini) Hindist onga, A leppo shishasini Yamanga, Yaman y o’l – y o’l mat olari Fors ga olib borish niy at im bor… » Basrada sav dogarlar o’rt asidagi shart nomalar hozirgi k liringga (t ashqi sav do munosabat larida bank larning schot v a v a hujjat lar asosida naqd pulsiz hisob – k it ob y urgizish) o’xshash sav do munosabat lari asosida amalga oshirilgan. Sav do shart nomalarini shaharlarsiz amalga oshirib bo’lmas edi. Kat t a shahar mark azlari v ujudga k eladi: faqat Bog’dod (762 – y ildan t o shaharni mo’g’ullar v ay ron qilguncha - 1258 – y ilgacha shahar Esk i Duny oning eng boy v a ‘ma’rifat langan” poy t axt i edi) emas, balk i Bog’doddan uncha uzoq bo’lmagan Tigr dary osining sohilida joy lashgan Samarra (836 – y ili asos solingan), Basra – o’zining k at t a port i bilan, Kair (Qohira), Damashq, Tunis (qay t a t ik langan Karfagen),Kordov alar huk mron mav qega erishadi, Bu shaharlarda hamjihat lik dagi harak at lar bilan Qur ’on t ili v a poeziy a (nazm) t illari asosida arab “adabiy ” t ili (so’zsiz sun’iy v a y ozma) y arat ildi v a qay t a y arat ildi. Bu t il t ez orada barcha islom dav lat lari uchun umumiy t ilga ay lanadi, xuddi xrist ianlar uchun lot in t ili umumiy bo’lgani k abi. A rabist ondagi arab t ilining o’zi v a boshqa mamlak at larning so’zlashuv t illari dialek t (shev a) larga ay lanadi. Bu faqat t il emas, balk i adabiy ot , g’oy a, ek umenik g’ay rat , Bog’dodda v ujudga k elgan v a duny o bo’y lab t arqalgan siv ilizat siy a edi. Hali A bbosiy lar hok imiy at t epasiga k elguncha mansabdor shaxslarni t ay inlash prinsipi o’zgargandi. 700 – y ili umav iy xalifa A bdul Malik Ioanna Damashqiy ni (k ey inchalik 655 – 749 y illarda monax (ruhoniy ) bo’lgan) maslahat chi sifat ida chaqiradi: xalifa unga grek t ilini rasmiy muomaladan zudlik bilan chiqarishni ay t adi. A rab t arixchisi Baladorining ay t ishicha:” bu Sargunada k at t a norozilik uy g’ot di (buni Sergiy a deb t ushunish k erak , bu I onna Daashqiy ning boshqa nomi edi), so’ng u xalifani chuqur g’am bilan t ark et di, y o’lda grek amaldorlarini k o’rib, ularga shunday degan: « endi boshqa ish qidiringlar, bu ishingizni X udo olib quy di» degan” .

Bu modus v i v endining y a k unini angla t ar edi – x ri st i anla r v a musulmonla r o’rt asi dagi k o’p y ill ik o’zaro sabr; y angi da v r boshlanay ot gan edi. Yagona t il ning v ujudga k elishi int elek t ua l v a i sh ay i rboshla sh imk oni ni pa y o qil di, huk mdorl aar o’rt asidagi munosabat l arni soddalasht irdi . Yuqorida eslat ib o’t ilgan y ahudiy sav dogarlarining mak t ublari esk i y ahudi y ha rfl a ri bil an bo’lsa – da, arab t il ida y ozilgan. Yagona t il madaniy at ning riv ojlanishiga asos bo’ldi. Mashhur x ali fa X orun ar – Rashidning o’g’li al – Ma’mun (813 – 833) k o’p chet el k it obl ari ni a rab t ili ga o’girishni buy uradi, a v v a lo grek t ilidagi k it oblarni. Bu y a ngi k it oblar juda t ez t arqal ar edi, ust iga – ust ak islom t ez orada pergament da n arzon bo’lgan qog’oz haqida xabar t opishdi. K ordov a xa lifasi A l – Hal im I I (961 – 972), ay t ishlaricha, 400 000 qo’ly ozmadan iborat k ut ubxonaga egal ik qil ga n (44 t om lik k at a log). Bu raqamla r bo’rt t iri b k o’rsat il gan bo’lsa ha m, bu raqamlarni Ka rl V ning k ut ubxonasidagi 900 qo’ly ozma bi lan qiy oslasa bo’ladi .2 I sl om uchun muhi m bo’lgan bu a srlarda i chk i o’zga risha lr ham bo’ldi. Muhammadning dini Vi zant iy a t ipidagi t al qinlar hi sobi ga mura k k ablashadi, unga mist ik a element lari k iri b k eladi, bunda olimla r neoplat onizmni qa y t a v uj udga k eli shi ni k o’radi. Ha t t ok i, shi’a y o’nali shi ning k o’pgina muv aff aqqiy at lari da st l abk i a rab islomi ga behona bo’lga n holat larga bog’li q. Shi alik lar o’zl arining pay do bo’lishini Umav i y lar t omonidan o’dirilgan A li bil an bo’gl ashadi. Ul ar o’zlarini isl omni ng an’a nal ariga v a musul monl arning k o’pchil igi ni t a shk i l qi ladigan sunniy larga qarshi qo’y adi. Shiali k la r ziy orat gohi – I roqdafi Kerbela di r, u y erga minglab ziy ora t chil ar boradi. « A l i I soga, uning ona si – Fot ima esa A v l iy o Ma ry amga t englasht iri lgan. A li v a uning o’g’i llarining o’li mi azob – uqubat deb t asa v v ur qil inadi» (E.F.Got y e). Shunda y qili b I slomning a sosl ari qadi mgi Sharq v a O’rt a y er dengizi si v il izat siy alaridan olish hisobiga boshqacha t alqin qil inadi, ular esa o’z nav ba t ida y osharish jaray oniga uchray di . Bu siv ilizat siy al arning hamma si umumiy t il bila n bog’li q holda y agona v a imt el ek t ual v a zifani baja radi; A rabist on t arix iy epi zodlarni ng biri , xolos; ma’l um nuqt ay i naza rdan qara lsa, musulmon siv ilizat siy a si arab bo’lmagan xal ql arning islomga o’t ishi, musul mon ma k t ablari ning k o’pa y ishi, A nlant ik a da n t o Pomirgacha bo’lgan hududda i sl omga e’t iqod qiluv chil arning birlashmasi v ujudga k elishining nat ija sida pay do bo’lgan. A y t ish mumk ink i, esk i v inoni y a ngi t eriga quy ishy apt i deb.