logo

ISLOM SIVILIZATSIYASI VA UNING RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI

Загружено в:

15.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1452.0390625 KB
ISLOM SIVILIZATSIYASI VA UNING 
RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI
               Reja:   
l.Islom dini paydo boʻlishi
ll. Islom  sivilizatsiyasi   I slomgacha A rabist onda t urli xi l dinlar mavjud e di. Se mit  
qabilalari an’analariga ko‘ra, Quyosh, Oy, t abiat ning bejilov 
k uchlari, t urli xudolar va ruhlarga sig‘inganlar. Har bir 
qabilaning o‘z xudolari, t ot e m yok i f e t ishlari mavj ud bo‘lgan. 
Ular gohida bir-biriga qarama-qarshi  edi. Qabilaning diniy 
t asavvurlari f aqat  mazk ur qabila a’zolarininggina birligini 
t a’minlagan, umumarab dini esa yo‘q edi.
I bt idoiy  din shak llari va ko‘pxudolilik  bilan birga 
yak k axudolilik k a asoslangan din t urlari ham yoyilgan. A rablar 
qadimdan y ak k axudolilik k a e’t iqod qilgan y ahudiylar bilan 
yonma-y on y ashaganlar. Efi opiya A rabist onning bir qismini 
bosib olganidan keyin xrist ianlik  (islomgacha Efi opiy ada 
davlat  dini sif at ida qabul qilingan) keng y oy ila boshlagan. 
Sosoniy lar davlat i A rabist onda zardusht iy lik ning ke ng 
yoyilishiga shart -
sharoit  yarat gan. Oqibat da arablar orasida ibt idoiy  din 
shak llari bilan birga yak k axudolilik k a sig‘inuvchilarning ham 
soni ort ib borgan.
VI  asrda J anubiy A rabist onda hanifl ar (arabchada – chi nak am 
e’t iqod qiluvchilar, t aqvodorlar de gan ma’nolarni anglat adi), 
ya’ni y ak k a xudolik k a da’vat  e t uvchilar harak at i keng 
yoyilgan. Ul arni « hanifl ar»  deb at alganligining sababi 
hozirgacha aniq e mas. A y ri m manbalarda harak at  
isht irokchilari ning ko‘pchiligi « banu hanif a»  urug‘idan 
chiqqanligi bois shunday nom berilganligi qay d et iladi. Ular 
sanamlar, f e t ishlar va t urli xudolarga sig‘ini shni qoralab, 
yagona xudoga sig‘inishni da’vat  qilganlar. A y rim hanifl ar o‘z 
xudolarini « Olloh»  (arabchada – al-iloh yok i semit  t ilida – al 
yok i el so‘zidan olingan bo‘lib, xudo, Olloh degan ma’nolarni 
anglat adi) deb at aganlar.
Hanifl ar harak at i boshlangan davrda Olloh quraysh 
qabilasining sanami hisoblangan. Mazk ur harak at  
isht irokchilari  juda ko‘p bo‘lgan, lek in islom vujudga 
kelganidan keyin ular t o‘g‘risida ma’lumot  beruvchi manbalar 
deyarli y o‘q qilib t ashlangan. Qur ’on va boshqa manbalarda 
Sajjoh, Tulay h, A svad, Musaylima k abi hanifl ar t o‘g‘risida 
ma’lumot l ar be rilgan.
Hanifl ar o‘zlarini xudoning ilohiy  xabarini odamlarga 
ye t k azuvchi vak ili  – pay g‘ambar deb at aganlar. Biroq bunday 
da’volar aholi orasida e’t iborsiz qolgan. F aqat  Muhammad 
alay hissalomgina islom t arixida buy uk  pay g‘ambar sif at ida 
t an olingan.
Muhammad 570 y ilda Mak k a shahrida t aval lud t opgan. Uning 
t ug‘ilishi araf asida ot asi, 6 y oshligida esa onasi A mina ay a 
vaf ot  et gan. Ot a-onasidan ert a judo bo‘lgan Muhammad 
dast lab bobosi A bd al- Mut all ib t omonidan, u olamdan o‘t gach 
esa amak isi A bu Tolibning qo‘lida t arbiyalangan. Muhammad 
yoshlik  chog‘idanoq amak isining savdo ishlarida y ordam 
be rgan. U mehnat k ashligi, odamlarning e’t iborini qozona 
oli shi, ularning k o‘ngliga y o‘l t opa olishi va sodiqligi bilan nom 
qozongan. Shu bois unga « A min»  (sodiq) degan t axallus 
be rilgan. 610 yilda Muhammad xudodan vahiy (xudoning xohish-
irodasini ifodalaydigan «haqiqat»larni odamlarga 
mo‘jizaviy yo‘llar bilan yetkazish) kelayotganligini aytib, 
arablarni yagona xudo – Olloh atrofida birlashishga 
da’vat etgan va insonlarni Olloh irodasiga bo‘ysunishga 
chaqirgan.
Ma’lumki, yagona Olloh to‘g‘risidagi g‘oya, unga imon 
keltirgan- larning birodarligini anglatadi. 
Muhammadning da’vatini qabul qilganlar o‘zaro 
hamkorlik, bir-biriga muhabbat, ezgulik va adolat 
qoidalari asosida birlashishni haqiqiy e’tiqod asoslari deb 
hisoblaganlar. Muhammad Ollohga imon keltirishga 
da’vat etishni boshlagan dastlabki davrlarda yangi din 
yaratishni da’vo qilmagan. Shunisi e’tiborga molikki, 
islom dini (arabchada islom – itoat etish, bo‘ysunish 
degan ma’nolarni anglatadi) tarqalishining dastlabki 
yillarida u Quddus shahri tomonga qarab sajda qilgan. 
Xristianlar va iudaizmga sig‘inuvchilarni birodarlar deb 
hisob- lagan. Yahudiylar dastlab Muhammadni mahdiy 
sifatida qabul qilgan bo‘lsalar-da, keyinchalik uning 
qarashlarini tanqid qilganlar. Diniy qarashlardagi 
ixtiloflar sababli iudaizm va xristianlar bilan ajralish yuz 
bergan. Muhammad o‘z tarafdorlarini barcha diniy 
marosimlarni arablarning siyosiy va diniy markazi – 
Makka shahriga qarab bajarishga da’vat etgan. Muhammadning da’vatkorlik faoliyati dastlab katta 
qiyinchiliklarga duch kelgan. Hatto eng yaqin qarindoshlari 
ham dastlab uning g‘oyasini qabul qilmaganlar. 
Muhammadning Makka shahridagi 12 yillik da’vatchilik 
faoliyati muvaffaqiyatsizlik bilan yakunlangan. Makka 
zodagonlari uning da’vatlaridagi ijtimoiy adolat, din ahlining 
birodarligi, boylarning kambag‘allar foydasiga xayriya 
qilishlari, sudxo‘rlikning qoralanishi, axloq normalariga amal 
qilish kabi g‘oyalarini qabul qilmagan. Bundan tashqari, 
shaharda shu davrgacha nufuzi baland bo‘lmagan hoshimiylar 
urug‘i vakilini payg‘ambar sifatida hukmron ummaviy 
zodagonlari qabul qila olmas edilar.
Muhammadning da’vatchilik faoliyati bilan shug‘ullanishiga 
qarshi turli to‘siqlar mavjud bo‘lgan. 617 yilda unga 
da’vatchilik bilan faqat o‘z mahallasida shug‘ullanishiga ruxsat 
berilgan, ammo mahalladan tashqariga chiqishi qat’iyan man 
qilingan. 620 yilda Hadicha (xotini) va undan keyin   Abu Tolib 
(amakisi) vafot etgan. Yaqin kishilarining madadidan mahrum 
bo‘lgan Muhammadning hayoti xavf ostida qolgan va u 
shahardan chiqib ketishga qaror qilgan. U 622 yilda (taxminan 
22 yoki 24 sentabrda) to‘siqlardan muvaffaqiyatli o‘tib, 
Yasribga (Madina) ko‘chgan. Muhammadning Yasribga 
ko‘chgan vaqti halifa Umar davrida musulmon hijriy 
taqvimining hisobiga asos sifatida qabul qilingan.
       Shunday qilib, birinchi teokratik (grekcha teos – xudo, kratos – 
hokimiyat degan ma’noni anglatadi) davlat vujudga kelgan. Davlat  
boshida yakka hokim dindor kishi bo‘lgan. Bu davlatni Ollohning 
yerdagi vakili – Muhammad payg‘ambar hamda uning ikki 
yordamchisi Abu Bakr va Umar boshqarganlar. Ular o‘z qo‘llariga 
nafaqat siyosiy va harbiy hokimiyatni, balki diniy ishlar, kishilarning 
tarbiyasi, yangi dinni tarqatish bilan bog‘liq vazifalarni ham olganlar. 
Shu tariqa payg‘ambarning hayoti va aytgan so‘zlari sekin-asta 
qonundek mavqeiga ega bo‘lib borgan.
Tez orada islom dinining ta’siri Janubiy va G‘arbiy Arabistonning 
deyarli barcha qabilalarini qamrab olgan. Muhammad payg‘ambar 
tarafdorlari islom diniga e’tiqodni goh targ‘ibot, gohida esa kuch 
ishlatish yo‘li bilan qaror toptirganlar. Yirik savdo-sotiq markazi Makka 
shahri aholisi islom diniga hammadan ko‘p qarshilik ko‘rsatgan. 623 
yildanboshlab musulmonlar makkaliklarning karvonlariga hujum qila 
boshlagan. Ular katta qo‘shin bilan musulmonlarga qarshi chiqqan. 
624 yilda Badr shahri yonidagi jangda Muhammad rahbarligidagi 
qo‘shin makkaliklarni tor-mor qilgan. 625 yilda makkaliklar qo‘shini 
Uxud tog‘i yaqinida musulmon qismlariga katta talafot yetkazgan. 
Lekin makkaliklar Yasribdan chekinganlar. 628 yilda Muhammad katta 
qo‘shin bilan Makka shahriga yaqin kelgan. Musulmonlar qo‘shinlari 
Makka shahri yaqinidagi al-Xudoaybiya qishlog‘iga kelib to‘xtagan. 
Shaharliklar bilan olib borilgan muzokaralar natijasida tinchlik 
shartnomasi tuzilgan. Nihoyat, Muhammad 630 yilda Makka shahrini 
qo‘lga oldi, ilgari unga qarshi bo‘lgan quraysh zodagonlari esa uning 
ittifoqchisiga aylanganlar. Muhammad garchi o‘z ona shahrida 
muvaffaqiyat qozongan bo‘lsa-da, Madina shahriga qaytishni ma’qul 
ko‘rgan. O‘limidan bir necha oy avval, u Makkaga haj qilgan. Shu 
davrdan e’tiboran Makka shahri islom dinining muqaddas poytaxti 
deb e’lon qilingan   Darhaqiqat, islom dini VII asrda Arabiston yarim orolida paydo boldi, keyinchalik u tez 
suratlarda boshqa hududlarga tarqaldi va natijada fors, turkiy xalqlar, barbar va boshqa 
madaniyatlar bilan oziqlandi, ularga tasir otkazdi va ozi ham tasirlandi, shu tarzda u barcha 
musulmonlarga taalluqli ulkan madaniyatga aylandi. Togri, bugungi kunga kelib, islom 
madaniyatiga turli olimlar tomonidan bir qancha tariflar berilgan. Takidlash kerakki, har bir 
olim ozining ilmiy  soha va tasavvuridan kelib chiqib uni tushungan. Bu kabi tariflar ichida 
Musulmon ummatining asoslari, ularning buguni va otmishida din, ilm-marifat, til, tarix, 
sanat singari sohalarda amalga oshirgan ishlarining yigindisi yoki Islom asoslari, tartiblari, 
tafakkuri va ularda inson faoliyatining orniga oid kengqamrovli islom yolini bilish kabilarni 
alohida aytib otish kerak. Ayrim tadqiqotchilar oxirgi tarifni ixcham va kengqamrovliroq deb 
hisoblaydilar.
Darhaqiqat, islom dini VII asrda Arabiston 
yarim orolida paydo boldi, keyinchalik u tez 
suratlarda boshqa hududlarga tarqaldi va 
natijada fors, turkiy xalqlar, barbar va 
boshqa madaniyatlar bilan oziqlandi, 
ularga tasir otkazdi va ozi ham tasirlandi, 
shu tarzda u barcha musulmonlarga 
taalluqli ulkan madaniyatga aylandi. Togri, 
bugungi kunga kelib, islom madaniyatiga 
turli olimlar tomonidan bir qancha tariflar 
berilgan. Takidlash kerakki, har bir olim 
ozining ilmiy  soha va tasavvuridan kelib 
chiqib uni tushungan. Bu kabi tariflar ichida 
Musulmon ummatining asoslari, ularning 
buguni va otmishida din, ilm-marifat, til, 
tarix, sanat singari sohalarda amalga 
oshirgan ishlarining yigindisi yoki Islom 
asoslari, tartiblari, tafakkuri va ularda inson 
faoliyatining orniga oid kengqamrovli islom 
yolini bilish kabilarni alohida aytib otish 
kerak. Ayrim tadqiqotchilar oxirgi tarifni 
ixcham va kengqamrovliroq deb 
hisoblaydilar. Birinchisi, islom sivilizatsiyasi etiqodiy 
madaniyatda mujassasm topgan bolib, 
dinning asosiy maqsadi tavhid, yani yolgiz 
yaratuvchini tan olishga qaratilgan. Shu 
sabab unda olamlar va osmonu erlarning 
paydo qiluvchisi, avvalu oxir bolgan Zot 
masalasi birinchi oringa qo‘yiladi. Bunday 
aqida islom tsivilizatsiyasining shakllanishi 
va rivojida katta rolь o‘ynagan.
Ikkinchisi, u umumbashariy sivilizatsiya 
sanalib, biror bir geografik mintaqa va 
hudud, millat yoki tarixiy davr bilan 
bog‘lanib qolmaydi. Balki u mutloq 
bashariyatga taalluqli, barcha kishilar 
undan foydalanishlari, unga hissa qosha 
olishlari mumkin. Islom hazorasi insonni 
Alloh taoloning eng muhim mavjudoti 
ekanligi uqtiradi. Kishining sayi harakati 
uning baxti va farovonligiga qaratilgan 
boladi va bunday maqsadga erishish uchun 
qilingan har bir harakat Alloh yolidagi xolis 
amal, deya takidlanadi.  Uchinchisi, ushbu sivilizatsiya 
insoniyatga kop narsani bergan. 
Dastlab, islom tarqalgan 
paytlarda qadimiy madaniyat va 
marifatga ega xalqlar uni qabul 
qildilar. Keyin islom olamida ilmu 
fan rivojlandi va natijada u 
barchaga ilm, marifat, 
insonparvarlik, ezgulik, adolat, 
tenglik, fazilat va gozallik kabi 
qadriyatlarga tola boylikni 
taqdim qila oldi. Bular kishining 
dini, etiqodi, rangi, arab yoki 
ajamligidan qatiy nazar 
barchaga teng qaratilgan edi. 
Chunki islom hazorasi tarqalgan 
hududlarda boshqa din vakillari, 
xoh u samoviy yoki insoniyat 
tomonidan yaratilgan din bolsin 
va xoh dinsizlar bolsin, ularning 
barchasi emin-erkin yashaganlar. 
Bugunga kelib koplab 
tadqiqotchilar mavjud tuzumlar 
ichida musulmonlar hukmronlik 
qilgan hududlarda barcha din 
vakillari nisbatan emin-erkin 
yashaganligini etirof etib 
bormoqdalar. Tortinchisi, islom hazorasi 
ruhiyat va moddiyat ortasini 
teng ushlaydi. Hech bir paytda 
moddiyat deb ruhiyatni tark 
etishga yoki uning aksiga 
buyurilmaydi. Chunki bu dinda 
haddan oshish va guluvga 
ketish, mutaassiblik qoralanishi 
barobarida ota bosh qoyish, 
bamaylixotirlik ham tanqid 
qilinadi. Bir soz bilan aytganda, 
dunyoni deb oxiratni, oxiratni 
deb dunyoni tark qilishga 
buyurilmaydi  va doimo 
muvozanatni ushlab turishga 
chaqiriladi. Shu sababli ham 
islom dini rivoj topgan olkalarda 
fan, sanat, madaniyat, 
arxitektura va farovonlikka olib 
boruvchi boshqa koplab sohalar 
rivojlangan. Beshinchisi, er yuzida hayot bor ekan, 
islom hazorasi ham boqiy qoladi. Chunki 
uning negizi islom dini talimotlaridan 
sugoriladi, uning davomiyligini 
Yaratuvchi oz zimmasiga olgan. Shu 
tufayli ham u eskirmaydi va parchalanib 
ketmaydi ham, unda milliylik, irqiylik va 
inson fitratiga qarshi chiqishlik aslo 
mavjud emas. Bugunga kelib uning 
ahamiyati jahon dinlari ichidagi eng 
yiriklaridan biri sifatida tobora ortib 
bormoqda. Biroq, shuni unutmaslik 
lozimki, islom har doim ham 
musulmonlarning har bir holat va ishida 
aks etmasligi mumkin. Gohida 
musulmonlar zaiflashib qolib, nufuzi 
pasayib ketishi, natijada ilmu marifat va 
boshqa sohalarda ham taraqqiyotga 
erisha olmasliklari mumkin. Bu esa islom 
sababli emas. Shuning uchun ham 
musulmonlarga qarab islomga baho 
berish togri emas. Chunki islom dini 
hargiz zaiflashmaydi, uning nufuzi va 
tasiri kamayib qolmaydi, islom hazorasi 
yashovchandir va zamonlar otishi bilan u 
yangilanib, bosqichlari ozgarib, zamon 
va makonga moslashib boraveradi. E	ʼti	b	o	r	in	g	iz	 u	c	h	u	n	 t	a	s	h	a	k	k	u	r	 Sanjar Uzoqov

ISLOM SIVILIZATSIYASI VA UNING RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI Reja: l.Islom dini paydo boʻlishi ll. Islom sivilizatsiyasi

I slomgacha A rabist onda t urli xi l dinlar mavjud e di. Se mit qabilalari an’analariga ko‘ra, Quyosh, Oy, t abiat ning bejilov k uchlari, t urli xudolar va ruhlarga sig‘inganlar. Har bir qabilaning o‘z xudolari, t ot e m yok i f e t ishlari mavj ud bo‘lgan. Ular gohida bir-biriga qarama-qarshi edi. Qabilaning diniy t asavvurlari f aqat mazk ur qabila a’zolarininggina birligini t a’minlagan, umumarab dini esa yo‘q edi. I bt idoiy din shak llari va ko‘pxudolilik bilan birga yak k axudolilik k a asoslangan din t urlari ham yoyilgan. A rablar qadimdan y ak k axudolilik k a e’t iqod qilgan y ahudiylar bilan yonma-y on y ashaganlar. Efi opiya A rabist onning bir qismini bosib olganidan keyin xrist ianlik (islomgacha Efi opiy ada davlat dini sif at ida qabul qilingan) keng y oy ila boshlagan. Sosoniy lar davlat i A rabist onda zardusht iy lik ning ke ng yoyilishiga shart - sharoit yarat gan. Oqibat da arablar orasida ibt idoiy din shak llari bilan birga yak k axudolilik k a sig‘inuvchilarning ham soni ort ib borgan. VI asrda J anubiy A rabist onda hanifl ar (arabchada – chi nak am e’t iqod qiluvchilar, t aqvodorlar de gan ma’nolarni anglat adi), ya’ni y ak k a xudolik k a da’vat e t uvchilar harak at i keng yoyilgan. Ul arni « hanifl ar» deb at alganligining sababi hozirgacha aniq e mas. A y ri m manbalarda harak at isht irokchilari ning ko‘pchiligi « banu hanif a» urug‘idan chiqqanligi bois shunday nom berilganligi qay d et iladi. Ular sanamlar, f e t ishlar va t urli xudolarga sig‘ini shni qoralab, yagona xudoga sig‘inishni da’vat qilganlar. A y rim hanifl ar o‘z xudolarini « Olloh» (arabchada – al-iloh yok i semit t ilida – al yok i el so‘zidan olingan bo‘lib, xudo, Olloh degan ma’nolarni anglat adi) deb at aganlar. Hanifl ar harak at i boshlangan davrda Olloh quraysh qabilasining sanami hisoblangan. Mazk ur harak at isht irokchilari juda ko‘p bo‘lgan, lek in islom vujudga kelganidan keyin ular t o‘g‘risida ma’lumot beruvchi manbalar deyarli y o‘q qilib t ashlangan. Qur ’on va boshqa manbalarda Sajjoh, Tulay h, A svad, Musaylima k abi hanifl ar t o‘g‘risida ma’lumot l ar be rilgan. Hanifl ar o‘zlarini xudoning ilohiy xabarini odamlarga ye t k azuvchi vak ili – pay g‘ambar deb at aganlar. Biroq bunday da’volar aholi orasida e’t iborsiz qolgan. F aqat Muhammad alay hissalomgina islom t arixida buy uk pay g‘ambar sif at ida t an olingan. Muhammad 570 y ilda Mak k a shahrida t aval lud t opgan. Uning t ug‘ilishi araf asida ot asi, 6 y oshligida esa onasi A mina ay a vaf ot et gan. Ot a-onasidan ert a judo bo‘lgan Muhammad dast lab bobosi A bd al- Mut all ib t omonidan, u olamdan o‘t gach esa amak isi A bu Tolibning qo‘lida t arbiyalangan. Muhammad yoshlik chog‘idanoq amak isining savdo ishlarida y ordam be rgan. U mehnat k ashligi, odamlarning e’t iborini qozona oli shi, ularning k o‘ngliga y o‘l t opa olishi va sodiqligi bilan nom qozongan. Shu bois unga « A min» (sodiq) degan t axallus be rilgan.

610 yilda Muhammad xudodan vahiy (xudoning xohish- irodasini ifodalaydigan «haqiqat»larni odamlarga mo‘jizaviy yo‘llar bilan yetkazish) kelayotganligini aytib, arablarni yagona xudo – Olloh atrofida birlashishga da’vat etgan va insonlarni Olloh irodasiga bo‘ysunishga chaqirgan. Ma’lumki, yagona Olloh to‘g‘risidagi g‘oya, unga imon keltirgan- larning birodarligini anglatadi. Muhammadning da’vatini qabul qilganlar o‘zaro hamkorlik, bir-biriga muhabbat, ezgulik va adolat qoidalari asosida birlashishni haqiqiy e’tiqod asoslari deb hisoblaganlar. Muhammad Ollohga imon keltirishga da’vat etishni boshlagan dastlabki davrlarda yangi din yaratishni da’vo qilmagan. Shunisi e’tiborga molikki, islom dini (arabchada islom – itoat etish, bo‘ysunish degan ma’nolarni anglatadi) tarqalishining dastlabki yillarida u Quddus shahri tomonga qarab sajda qilgan. Xristianlar va iudaizmga sig‘inuvchilarni birodarlar deb hisob- lagan. Yahudiylar dastlab Muhammadni mahdiy sifatida qabul qilgan bo‘lsalar-da, keyinchalik uning qarashlarini tanqid qilganlar. Diniy qarashlardagi ixtiloflar sababli iudaizm va xristianlar bilan ajralish yuz bergan. Muhammad o‘z tarafdorlarini barcha diniy marosimlarni arablarning siyosiy va diniy markazi – Makka shahriga qarab bajarishga da’vat etgan.

Muhammadning da’vatkorlik faoliyati dastlab katta qiyinchiliklarga duch kelgan. Hatto eng yaqin qarindoshlari ham dastlab uning g‘oyasini qabul qilmaganlar. Muhammadning Makka shahridagi 12 yillik da’vatchilik faoliyati muvaffaqiyatsizlik bilan yakunlangan. Makka zodagonlari uning da’vatlaridagi ijtimoiy adolat, din ahlining birodarligi, boylarning kambag‘allar foydasiga xayriya qilishlari, sudxo‘rlikning qoralanishi, axloq normalariga amal qilish kabi g‘oyalarini qabul qilmagan. Bundan tashqari, shaharda shu davrgacha nufuzi baland bo‘lmagan hoshimiylar urug‘i vakilini payg‘ambar sifatida hukmron ummaviy zodagonlari qabul qila olmas edilar. Muhammadning da’vatchilik faoliyati bilan shug‘ullanishiga qarshi turli to‘siqlar mavjud bo‘lgan. 617 yilda unga da’vatchilik bilan faqat o‘z mahallasida shug‘ullanishiga ruxsat berilgan, ammo mahalladan tashqariga chiqishi qat’iyan man qilingan. 620 yilda Hadicha (xotini) va undan keyin Abu Tolib (amakisi) vafot etgan. Yaqin kishilarining madadidan mahrum bo‘lgan Muhammadning hayoti xavf ostida qolgan va u shahardan chiqib ketishga qaror qilgan. U 622 yilda (taxminan 22 yoki 24 sentabrda) to‘siqlardan muvaffaqiyatli o‘tib, Yasribga (Madina) ko‘chgan. Muhammadning Yasribga ko‘chgan vaqti halifa Umar davrida musulmon hijriy taqvimining hisobiga asos sifatida qabul qilingan.

Shunday qilib, birinchi teokratik (grekcha teos – xudo, kratos – hokimiyat degan ma’noni anglatadi) davlat vujudga kelgan. Davlat boshida yakka hokim dindor kishi bo‘lgan. Bu davlatni Ollohning yerdagi vakili – Muhammad payg‘ambar hamda uning ikki yordamchisi Abu Bakr va Umar boshqarganlar. Ular o‘z qo‘llariga nafaqat siyosiy va harbiy hokimiyatni, balki diniy ishlar, kishilarning tarbiyasi, yangi dinni tarqatish bilan bog‘liq vazifalarni ham olganlar. Shu tariqa payg‘ambarning hayoti va aytgan so‘zlari sekin-asta qonundek mavqeiga ega bo‘lib borgan. Tez orada islom dinining ta’siri Janubiy va G‘arbiy Arabistonning deyarli barcha qabilalarini qamrab olgan. Muhammad payg‘ambar tarafdorlari islom diniga e’tiqodni goh targ‘ibot, gohida esa kuch ishlatish yo‘li bilan qaror toptirganlar. Yirik savdo-sotiq markazi Makka shahri aholisi islom diniga hammadan ko‘p qarshilik ko‘rsatgan. 623 yildanboshlab musulmonlar makkaliklarning karvonlariga hujum qila boshlagan. Ular katta qo‘shin bilan musulmonlarga qarshi chiqqan. 624 yilda Badr shahri yonidagi jangda Muhammad rahbarligidagi qo‘shin makkaliklarni tor-mor qilgan. 625 yilda makkaliklar qo‘shini Uxud tog‘i yaqinida musulmon qismlariga katta talafot yetkazgan. Lekin makkaliklar Yasribdan chekinganlar. 628 yilda Muhammad katta qo‘shin bilan Makka shahriga yaqin kelgan. Musulmonlar qo‘shinlari Makka shahri yaqinidagi al-Xudoaybiya qishlog‘iga kelib to‘xtagan. Shaharliklar bilan olib borilgan muzokaralar natijasida tinchlik shartnomasi tuzilgan. Nihoyat, Muhammad 630 yilda Makka shahrini qo‘lga oldi, ilgari unga qarshi bo‘lgan quraysh zodagonlari esa uning ittifoqchisiga aylanganlar. Muhammad garchi o‘z ona shahrida muvaffaqiyat qozongan bo‘lsa-da, Madina shahriga qaytishni ma’qul ko‘rgan. O‘limidan bir necha oy avval, u Makkaga haj qilgan. Shu davrdan e’tiboran Makka shahri islom dinining muqaddas poytaxti deb e’lon qilingan