Jahon energetikasi geografiyasi

Jahon energetikasi geografiyasi

Загружено в:

15.08.2023

Скачано:

0

Размер:

21819.900390625 KB

J ahon energet ik asi geografi y asi Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм

Sanoat jahon, turli mintaqa va davlatlar iqtisodiyotining yetakchi
tarmog‘I hisoblanadi. Uning tarmoqlari orasida yoqilg‘I energetika
tarmog‘i alohida o‘rin egallaydi. Elektr energetika sanoatning
muhim tarmog‘i hisoblanib, boshqa sohalarning rivoji uchun asos
yaratib beradi.

Shu sababli mazkur tarmoq so‘nggi yillarda tez sur’atlar
bilan rivojlanmoqda. Neft, ko‘mir, gaz va elektr energetika
sanoatlari yoqilg‘i-energetika majmuasining asosiy
tarmoqlaridir.

Neft sanoat i.
So‘nggi 70 yil mobaynida jahonda neft qazishning yalpi hajmi
8,5 barobar ortgan (28-rasm).

Neftga bo‘lgan talab yuqoriligi sababli dengiz sayozligidagi neft
havzalari (masalan, Shimoliy dengiz, Meksika, Gvineya, Kaliforniya
ko‘rfazlari) ham ishga tushirilmoqda. Norvegiya, Buyuk Britaniyada
aynan shu hududlar qazib olinadigan neftning 100% ini, AQSHda esa
50% ini beradi.

2020-yil jahon bo‘yicha jami 4,2 milliard tonna neft qazib
olingan bo‘lib, uning katta qismi OPEK tashkilotiga a’zo
davlatlar hissasiga to‘g‘ri kelgan (29-rasm).

OPEK – Neft eksport qiluvchi mamlakatlar tashkiloti. Tashkilotning
bosh qarorgohi Avstriya poytaxti Vena shahrida joylashgan (30-rasm).
1.01.2022-yil holatiga ko‘ra Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasining 13 ta
davlat a’zosi hisoblanadi (31-rasm).

OPEK davlatlari (Angola, Birlashgan Arab Amirliklari, Ekvatorial
Gvineya, Eron, Gabon, Jazoir, Iroq, Kongo, Kuvayt, Liviya, Nigeriya,
Saudiya Arabistoni, Venesuela) hududida jahon neft zaxiralarining
⅔ qismi to‘plangan bo‘lib, ular yillik neft qazishning ⅓ qismini
ta’minlab bermoqda.

Hozirgi kunda Janubi-g‘arbiy Osiyo, Shimoliy Amerika va
Yevropa (MDH bilan birga) mintaqalari jahonda qazib
olinadigan “qora oltin”ning deyarli ⅔ qismini bermoqda.

2020-yil yakunlariga ko‘ra, davlatlar orasida neft qazib olish
bo‘yicha AQSH (712,7 mln t), Rossiya (524,4 mln t), Saudiya
Arabistoni (519,6 mln t), Kanada (252,2 mln t) hamda Iroq (202,0
mln t) yetakchilik qilgan.

Mazkur davlatlar hissasiga jami qazib olingan neftning 53% iga
yaqin qismi to‘g‘ri kelgan. Saudiya Arabistoni, Rossiya, BAA, Kuvayt,
Iroq kabi davlatlar yirik neft eksportyorlari hisoblansa, AQSH, Xitoy,
Yaponiya, G‘arbiy Yevropa davlatlari esa asosiy neft sotib oluvchi
davlatlar guruhini tashkil etadi (30-rasm) .

Jahondagi yirik neftni qayta ishlash zavodlari yirik neft konlari
asosida yoki iste’molchilarga yaqin hududlarda joylashgan. Jahon
mintaqalari orasida Yevropa, Shimoliy Amerika, Osiyo, davlatlar
orasida esa AQSH, Xitoy, Rossiya neftni qayta ishlash bo‘yicha
peshqadamlik qiladi.

Gaz sanoat i
Tabiiy gaz yoqilg‘i sifatida boshqa yoqilg‘i turlaridan ekologik
jihatdan nisbatan bezarar energiya manbai ekani bilan ajralib turadi.
Shu bilan birga, u qazib olish tannarxining arzonligi, issiqlik berish
quvvatining yuqoriligi kabi xususiyatlarga ham ega.

Ma’lumotlarga ko‘ra, gazning jahon bo‘yicha umumiy isbotlangan
zahirasi 188,1 trillion m3 ni tashkil etadi. So‘nggi vaqtlarda gaz qazib
olish hajmi yildan-yilga oshib bormoqda. Agar 1950-yil u 200 milliard
m3, 2000-yil esa 2420 milliard m3 ni tashkil etgan bo‘lsa, 2020-yilga
kelib, 3854 milliard m3 ga yetdi

Gaz qazib olish bo‘yicha Osiyo, Shimoliy Amerika, Yevropa
mintaqalari yetakchi bo‘lsa, davlatlar orasida AQSH (914,6 milliard
m3), Rossiya (638,5 milliard m3), Eron (250,8 milliard m3), Xitoy
(194,0 milliard m3), Qatar (171,3 milliard m3) peshqadam.

Suyult irilgan gaz
Tashish va saqlashda qulay bo‘lishi uchun sun’iy ravishda
− 160 °C haroratgacha sovutilgan tabiiy gaz.

Tabiiy gaz suyuq holatga o‘ tkazilishi jarayonida o‘rtacha hisobda 600
marotabagacha siqiladi. Bu maxsus gaz tashuvchi tankerlar
yordamida uni qit’alararo eksport qilish imkonini beradi (31-rasm).

Jahonning 30 taga yaqin davlatlarida suyultirilgan gaz ishlab
chiqariladi. Qatar, Avstraliya, Malayziya kabi davlatlar ular orasida
yetakchilik qiladi. Yaponiya, Xitoy, Koreya Respublikasi suyultirilgan
gazning asosiy iste’molchilaridir.

Ko‘mir sanoat i
Qo‘ng‘ir va toshko‘mir asosan elektr stansiyalarida yoqilg‘i sifatida,
qora metallurgiya va kimyo sanoatlarida foydalaniladi.

E’tiborlisi shundaki, qazib chiqarilayotgan ko‘mir asosan
o‘sha davlatlarning o‘zida iste’mol qilinadi, eksportga esa
ancha kam qismi chiqariladi.

Ishlab chiqarishda neft va tabiiy gazdan keng miqyosda
foydalanish ko‘mirga bo‘lgan talabning kamayishiga sabab bo‘ldi.
Ko‘mirning aniqlangan zaxiralari 1074,0 milliard tonnani tashkil
etgan holda, jahon bo‘yicha yillik qazib olish miqdori 7,7 milliard
tonnaga teng (2020-y.).

Qazib olingan ko‘mirning 50%i Xitoy (3,9 milliard t) hissasiga to‘g‘ri
keladi. Hindiston (756,5 mln t), Indoneziya (562,5 mln t), AQSH (484,7
mln t), Avstraliya (476,7 mln t) kabi davlatlar ham shu soha
peshqadamlari hisoblanadi. Jahon mintaqalari orasida ko‘mir qazib olish
hajmi Osiyo, Shimoliy Amerika va Avstraliyada yuqori.

Elek t r energet ik a sanoat i
Jahonda 2020-yil taxminan 27 trln kW ・ h elektr energiyasi ishlab
chiqarilgan.

Xitoy (7,8 trln kW ・ h), AQSH (4,3 trln kW ・ h), Hindiston (1,6 trln
kW ・ h), Rossiya (1,1 trln kW ・ h), Yaponiya (1,0 trln kW ・ h) kabi
davlatlar eng ko‘p elektr energiyasini ishlab chiqaradi.

Elektr energiyasini ishlab chiqarishda an’anaviy (issiqlik, gidro va
atom elektr stansiyalari) yo‘nalishlar ulushi deyarli 99% ni
tashkil etadi. Muqobil energiya manbalarining (quyosh, shamol,
suv qalqishi, geyzerlardan olinadigan energiya) salmog‘i esa ancha
past.

I ssiqlik e le k t r e ne rge t ik asi
Elektr energetika
sanoatining yetakchi
tarmog‘i hisoblanib,
ko‘mir, gaz
va neft hamda
ularning qoldiqlari
asosida issiq bug‘ va
elektr energiyasi
ishlab chiqaradi.

Niderlandiya (97%), JAR (91%), Polsha (87%), Ruminiya (83%),
Meksika (82%) kabi davlatlarida ishlab chiqarilayotgan
elektr energiyasining asosiy qismi IESlarga to‘g‘ri keladi.

Tuoketuo, Tayjun (Xitoy), Surgut GRES-2 (Rossiya) jahondagi eng
yirik IESlar hisoblanadi (32-rasm).
31
2

S uv oqimining
energiyasini gidravlik
turbinalar yordamida
elektr energiyasiga
aylantirishga tayanadi.
GESlar suvi ko‘p bo‘lgan
tog‘ daryo-lariga,
vodiylarining toraygan
joylariga quriladi. Gidroe le k t r e ne rge t ik a

Norvegiya (99%), Braziliya (92%), Albaniya (90%),
Kolumbiya (70%) kabi davlatlarda elektr energiyasining
asosiy qismi GESlarda ishlab chiqariladi.
Eng katta GES - «Uch dara» GESi

A t om e le k t r e ne rge t ik asi
Elektr energetikaning fan-texnika inqilobi davrida rivojlanishni
boshlagan, murakkab texnologik jarayonlarni o‘zida
mujassamlashtirgan tarmog‘i.

Hozirgi kunda jahonning 30 tadan ortiq davlatida AESlar
faoliyat ko‘rsatmoqda.
Obninsk AES 1954-yil
ishga tushgan.

Eng yirik AESlar Yaponiya, AQSH, Fransiya, Germaniya,
Rossiya kabi davlatlar hududida joylashgan. Fransiya (72%), Belgiya
(61%), Koreya Respublikasi (54%) AESlar asosida olinuvchi elektr
energiyasi ulushi eng yuqori bo‘lgan davlatlar hisoblanadi.
Eng katta AES - Kasivadzaki-Kariva AESi

Noan’anaviy e ne rgiya manbalari
So‘nggi yillarda jahon
mamlakatlarida
ekologik jihatdan
xavfsiz muqobil
energiya manbalariga
(quyosh, shamol, suv
qalqishi, geotermal
energiya) bo‘lgan talab
ortib bormoqda.

Ular asosida ishlovchi elektr stansiyalari atrof-muhitga deyarli
salbiy ta’sir ko‘rsatmaydi.

Geotermal energiyadan foydalanish AQSH, Rossiya,
Filippin, Italiya, Islandiya kabi davlatlarda yo‘lga qo‘yilgan
bo‘lsa,

Fransiya, Kanada, Rossiya, Xitoyda dengiz qalqishidan,

Yevropaning bir qator davlatlari (masalan, Niderlandiya,
Germaniya), AQSHda shamoldan,

AQSH va Fransiyada esa quyoshdan elektr energiyasini
olish faol rivojlanmoqda.

Biomassa asosida islaydigan elektr stansiya

© Foydalanilgan adabiyotlar:
•
V. N. Fedorko, N. I. Safarova, J. A. Ismatov, E. Y. Nazaraliyeva – Geografiya
(Jahon iqtisodiy-ijtimoiy geografiyasi), umumiy o‘rta ta’lim maktablarining
10- sinf o‘quvchilari uchun darslik, Respublika ta’lim markazi, 2022
•
@ edurtm_uz

J ahon energet ik asi geografi y asi Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм

Sanoat jahon, turli mintaqa va davlatlar iqtisodiyotining yetakchi tarmog‘I hisoblanadi. Uning tarmoqlari orasida yoqilg‘I energetika tarmog‘i alohida o‘rin egallaydi. Elektr energetika sanoatning muhim tarmog‘i hisoblanib, boshqa sohalarning rivoji uchun asos yaratib beradi.

Shu sababli mazkur tarmoq so‘nggi yillarda tez sur’atlar bilan rivojlanmoqda. Neft, ko‘mir, gaz va elektr energetika sanoatlari yoqilg‘i-energetika majmuasining asosiy tarmoqlaridir.

Neft sanoat i. So‘nggi 70 yil mobaynida jahonda neft qazishning yalpi hajmi 8,5 barobar ortgan (28-rasm).

Похожие

Jahon transporti geografiyasi

Jahon dehqonchiligi geografiyasi

Jahon dehqonchiligi geografiyasi

Jahon transporti geografiyasi

Jahon iqtisodiy geografiyasi kursining metodikasi