КИМЁВИЙ АНАЛИЗНИНГ МЕТРОЛОГИК АСОСЛАРИ. ХАТОЛАРНИНГ ТУРЛАРИ.НАТИЖАЛАРНИ МАТЕМАТИК СТАТИСТИКА УСУЛИДА ҚАЙТА ИШЛАШ

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

428 KB

Скачать

К ИМЁВИЙ А НАЛИЗНИНГ МЕТРОЛОГ ИК К ИМЁВИЙ А НАЛИЗНИНГ МЕТРОЛОГ ИК
АСОСЛАРИ.АСОСЛАРИ.
Х АТОЛАРНИНГ Х АТОЛАРНИНГ
ТУРЛА РИТУРЛА РИ
.НАТИЖ АЛАРНИ МАТЕМАТИК .НАТИЖ АЛАРНИ МАТЕМАТИК
СТАТИСТИК А УСУЛИДА СТАТИСТИК А УСУЛИДА
Қ АЙТА ИШЛАШ.Қ АЙТА ИШЛАШ.

Дарс режаси:Дарс режаси:

1.Асосий метрологик тушунчалар.1.Асосий метрологик тушунчалар.

2.Ўлчаш усули ва воситалари.2.Ўлчаш усули ва воситалари.

3.Ўлчаш натижаларининг ишончлилиги, 3.Ўлчаш натижаларининг ишончлилиги,
уларга қўйиладиган талаблар.уларга қўйиладиган талаблар.

4.Аналитик сигнал ундаги маълумот ҳажми, 4.Аналитик сигнал ундаги маълумот ҳажми,
кўлами.кўлами.

5.Шовқинлар.5.Шовқинлар.

6.Анализ усулининг тўғрилиги уни баҳолаш ва 6.Анализ усулининг тўғрилиги уни баҳолаш ва
ошириш.ошириш.

7.Хатолар, уларнинг турлари, камайтириш 7.Хатолар, уларнинг турлари, камайтириш
усуллари.усуллари.

Дарсни нг м ақ сади :Дарсни нг м ақ сади :

Асоси й м етрологи к Асоси й м етрологи к
ту ш у нчаларни нг м оҳ и яти ва анали з у лар ту ш у нчаларни нг м оҳ и яти ва анали з у лар
ҳ ақ и да тасавву р ҳ оси л қ и ли ш ва у ларни нг ҳ ақ и да тасавву р ҳ оси л қ и ли ш ва у ларни нг
ф ан ва ам али ётда ў рни га баҳ о бери ш .ф ан ва ам али ётда ў рни га баҳ о бери ш .

Д арснинг қ исқ ача м аз м уни:Д арснинг қ исқ ача м аз м уни:

А сосий м е трол огик А сосий м е трол огик
тушунчал ар.Ўл чаш усул и ва тушунчал ар.Ўл чаш усул и ва
воситал ари.Ўл чаш натиж ал арининг воситал ари.Ўл чаш натиж ал арининг
ишончл ил иги, ул арга қ ў йил адиган ишончл ил иги, ул арга қ ў йил адиган
тал абл ар.А нал итик сигнал ундаги тал абл ар.А нал итик сигнал ундаги
м аъ л ум от ҳ аж м и, к ул ам и.м аъ л ум от ҳ аж м и, к ул ам и.

Аналитик сигналАналитик сигнал

Анали зАнали з
нати ж аси да нати ж аси да
м оддани нг тарк и би ҳ ақ и да м оддани нг тарк и би ҳ ақ и да
теги ш ли м аълу м от теги ш ли м аълу м от
оли наоли на
ди . Дем ак анали з ди . Дем ак анали з
м оддани тарк и би ва х оссалари ту ғ ри си да м оддани тарк и би ва х оссалари ту ғ ри си да
м аълу м отни оли ш ж араёни . Бу нда тў планган м аълу м отни оли ш ж араёни . Бу нда тў планган
м аълу м от ту рли асбоблар ёрдам и да оли нган, м аълу м от ту рли асбоблар ёрдам и да оли нган,
м оддани нг тарк и би га м ос к елу вчи , теги ш ли м оддани нг тарк и би га м ос к елу вчи , теги ш ли
си гналлардан и борат бў лади . Анали ти к к и м ё си гналлардан и борат бў лади . Анали ти к к и м ё
бў й и ча ту зи лган м ах су с Илм и й м етоди к бў й и ча ту зи лган м ах су с Илм и й м етоди к
К енгаш ни нг тавси яси га к ў ра (Ж А Х ,1975.т.30, К енгаш ни нг тавси яси га к ў ра (Ж А Х ,1975.т.30,
N :10, 1059 б.) анали ти к си гнал ани қ ланади ган N :10, 1059 б.) анали ти к си гнал ани қ ланади ган
м оддани би рор х оссаси га м ос к елу вчи ва м оддани би рор х оссаси га м ос к елу вчи ва
анали зни нг ох и рги босқ и чи да ў лчанади ган анали зни нг ох и рги босқ и чи да ў лчанади ган
к аттали к ди р. Одатда бу си гнал м оддани нг к аттали к ди р. Одатда бу си гнал м оддани нг
м асса ёк и к оцентрацияси га м ос бў лади .м асса ёк и к оцентрацияси га м ос бў лади .

Аралаш м а тарк и би даги м одда м и қ дори (с) Аралаш м а тарк и би даги м одда м и қ дори (с)
би лан у нга м ос к елу вчи анали ти к си гнал (у ) би лан у нга м ос к елу вчи анали ти к си гнал (у )
орасида қ ў й и даги м атем ати к боғ лани ш м авж у д:орасида қ ў й и даги м атем ати к боғ лани ш м авж у д:
у =f(с) у =f(с)
Бу нда f –граду и ровк а к оэф ф и ци енти дей и лади . Бу нда f –граду и ровк а к оэф ф и ци енти дей и лади .
Таж рибада м одда м иқ дори ни ани қ лаш сх ем аси : Таж рибада м одда м иқ дори ни ани қ лаш сх ем аси :
f-ни қ и й м ати ни ани қ лаш , ани қ ланади ган f-ни қ и й м ати ни ани қ лаш , ани қ ланади ган
м оддага теги ш ли анали ти к си гнални (у ) ў лчаш ва м оддага теги ш ли анали ти к си гнални (у ) ў лчаш ва
(у ) ва (f)дан ф ой далани б аниқ ланади ган м одда (у ) ва (f)дан ф ой далани б аниқ ланади ган м одда
м и қ дори ни топи ш дан и борат. м и қ дори ни топи ш дан и борат.

ЎлчашЎлчаш

Аналитик кимёда тегишли аналитик Аналитик кимёда тегишли аналитик
сигнални олишнинг кенг тарқалган усули сигнални олишнинг кенг тарқалган усули
ўлчашдир. Анализ давомида махсус ўлчов ўлчашдир. Анализ давомида махсус ўлчов
воситалари ёрдамида текшириладиган воситалари ёрдамида текшириладиган
модданинг айрим кўрсатгичлари ўлчанади. модданинг айрим кўрсатгичлари ўлчанади.
Бунга мисол қилиб модданинг массасини, Бунга мисол қилиб модданинг массасини,
эритмани ҳажмини, оптик зичлигини, эритмани ҳажмини, оптик зичлигини,
потенциали, электр ўтказувчанлиги, рН потенциали, электр ўтказувчанлиги, рН
қиймати, аниқлашни кўрсатиш мумкин. қиймати, аниқлашни кўрсатиш мумкин.
Шунинг учун ҳам метрология ўлчашлар Шунинг учун ҳам метрология ўлчашлар
ҳақидаги фан сифатида аналитик кимё ҳақидаги фан сифатида аналитик кимё
билан узвий алоқада. билан узвий алоқада.

Метрологи яМетрологи я


Метрологиянинг аналитик кимё Метрологиянинг аналитик кимё
соҳасидаги асосий вазифаларига турли соҳасидаги асосий вазифаларига турли
моддаларнинг физик-кимёвий моддаларнинг физик-кимёвий
хоссаларини аниқлаш, ўлчов хоссаларини аниқлаш, ўлчов
асбобларини текшириш, уларни давлат асбобларини текшириш, уларни давлат
синовини ўтказиш ва бошқалар киради. синовини ўтказиш ва бошқалар киради.
Метрология нуқтаи-назарида кимёвий Метрология нуқтаи-назарида кимёвий
анализ, бу модданинг кимёвий анализ, бу модданинг кимёвий
таркибини ўлчаш жараёнидир. таркибини ўлчаш жараёнидир.

Ўлчов у су ли ва воси талариЎлчов у су ли ва воси талари

Ўлчов у су ллариЎлчов у су ллари
ўлчанаётган ўлчанаётган
катталикнинг қандай миқдори аниқланишига катталикнинг қандай миқдори аниқланишига
қараб иккига бўлинади: қараб иккига бўлинади:
бевоситабевосита
( (
абсольютабсольют
) )
ўлчаш усуллари; ўлчаш усуллари;
билвоситабилвосита
( (
нисбийнисбий
) ўлчаш ) ўлчаш
усуллари.усуллари.

Бевосита ўлчаш усуллари у=f(с) тенгламадаги f Бевосита ўлчаш усуллари у=f(с) тенгламадаги f
нинг қийматини аниқлаш талаб этилмайдиган нинг қийматини аниқлаш талаб этилмайдиган
усуллар киради. Градуировка функция усуллар киради. Градуировка функция
аниқланмайдиган бундай усуллар аниқланмайдиган бундай усуллар
абсолютабсолют
усул усул
дейилади. Аммо кимёвий анализда бундай дейилади. Аммо кимёвий анализда бундай
усуллар жуда кам. усуллар жуда кам.


Анализда градуировка функция қиймати Анализда градуировка функция қиймати
назарий аниқ бўлмаган анализ усуллари назарий аниқ бўлмаган анализ усуллари
кўпчиликни ташкил этади. Бундай ҳолларда f-кўпчиликни ташкил этади. Бундай ҳолларда f-
ни қиймати тажрибада аниқланади ва бундай ни қиймати тажрибада аниқланади ва бундай
усул усул
нисбийнисбий
усул дейилади. Шундай қилиб усул дейилади. Шундай қилиб
градуировкалаш талаб этилмайдиган усул градуировкалаш талаб этилмайдиган усул
абсольют, градуировкалаш талаб этиладиган абсольют, градуировкалаш талаб этиладиган
усул нисбий усулларга киради.усул нисбий усулларга киради.


Модда миқдорини аниқлаш ва ўлчов Модда миқдорини аниқлаш ва ўлчов
асбобларини градуировкалашда таркиби аниқ асбобларини градуировкалашда таркиби аниқ
стандарт (эталон) намуналардан стандарт (эталон) намуналардан
фойдаланилади. фойдаланилади.

Градуировкалашда ишлатилган усулларнинг энг Градуировкалашда ишлатилган усулларнинг энг
кўп тарқалганларидан бири “ташқи кўп тарқалганларидан бири “ташқи
стандартлар”усулидир. Бу усул “градуировка стандартлар”усулидир. Бу усул “градуировка
графиги” усули хам деб аталади. Бу усулда графиги” усули хам деб аталади. Бу усулда
таркиби с1, с2, с3....сn миқдорли аниқланадиган таркиби с1, с2, с3....сn миқдорли аниқланадиган
модда тутган стандарт намуналарга мос келувчи модда тутган стандарт намуналарга мос келувчи
у1, у2, у3...уn аналитик сигнал қиймати топилади у1, у2, у3...уn аналитик сигнал қиймати топилади
ва тегишли сi - уi жуфтларидан фойдаланиб у ва ва тегишли сi - уi жуфтларидан фойдаланиб у ва
с орасидаги боғланиш графиги тузилади. с орасидаги боғланиш графиги тузилади.


Олинган боғланишдан фойдаланиб f-Олинган боғланишдан фойдаланиб f-
нинг қиймати алгебраик ёки график нинг қиймати алгебраик ёки график
усулда аниқланади. f-ни қиймати тўғри усулда аниқланади. f-ни қиймати тўғри
чизиқли характерга эга бўлган холда, чизиқли характерга эга бўлган холда,
яъни у= fс+b бўлганда с ни қиймати яъни у= fс+b бўлганда с ни қиймати
қўйидаги cx=yx-b/k тенглама билан қўйидаги cx=yx-b/k тенглама билан
аниқланади. Тенгламадаги b- аниқланади. Тенгламадаги b-
аниқланадиган модда концентрацияси аниқланадиган модда концентрацияси
нолга тенг бўлгандаги аналитик сигнал нолга тенг бўлгандаги аналитик сигнал
бўлиб бу сигнални фон қиймати бўлиб бу сигнални фон қиймати
дейилади. дейилади.

Ўлчов воси таси Ўлчов воси таси

Ўлчов воситасиЎлчов воситаси
деб аниқланаётган катталик деб аниқланаётган катталик
миқдорига мос сигнал берувчи ва шу сигнални миқдорига мос сигнал берувчи ва шу сигнални
тегишли бошқа манбаларга узатувчи асбоб(техник тегишли бошқа манбаларга узатувчи асбоб(техник
қурилма) га айтилади.(Масалан торози, бюретка, қурилма) га айтилади.(Масалан торози, бюретка,
термометр, потенциометр). Анализда ўлчов термометр, потенциометр). Анализда ўлчов
асбоблари ёрдамида сигнални аналитик учун асбоблари ёрдамида сигнални аналитик учун
кўлай формаси хосил қилинади. Асбобнинг асосий кўлай формаси хосил қилинади. Асбобнинг асосий
қисми бўлиб ўнинг шкаласи(ўлчаш натижаси қисми бўлиб ўнинг шкаласи(ўлчаш натижаси
кузатиладиган саноқ қисми) хисобланади. кузатиладиган саноқ қисми) хисобланади.

Шкаланинг икки қўшни кўрсаткичлари оралиғи - Шкаланинг икки қўшни кўрсаткичлари оралиғи -
шкала бўлаги, шкала бўлаги,
шкаланинг охирги ва бошланғич шкаланинг охирги ва бошланғич
қийматлари билан чегараланган соҳаси асбобнинг қийматлари билан чегараланган соҳаси асбобнинг
кўрсатишлар диапазоникўрсатишлар диапазони
деб аталади. деб аталади.

Ўлчов асбобининг сезги рлди ги Ўлчов асбобининг сезги рлди ги
ва ў лчаш ани қ лигива ў лчаш ани қ лиги

Анализда ўлчов асбобларининг сезгирлиги (S) Анализда ўлчов асбобларининг сезгирлиги (S)
мухим аҳамиятга эга. мухим аҳамиятга эга.
Ўлчов асбоби ни нг Ўлчов асбоби ни нг
сезги рли ги дебсезги рли ги деб
ўлчов асбоби кўрсатадиган ўлчов асбоби кўрсатадиган
ўлчанаётган катталикнинг, энг кичик миқдорига ўлчанаётган катталикнинг, энг кичик миқдорига
айтилади. Сезгирлиги юкори бўлган асбоблар айтилади. Сезгирлиги юкори бўлган асбоблар
асосан аниқ ўлчашлар учун ишлатилади. Ўлчаш асосан аниқ ўлчашлар учун ишлатилади. Ўлчаш
натижалари билан ўлчанаётган катталикнинг натижалари билан ўлчанаётган катталикнинг
ҳақиқий миқдорини қанчалик яқинлигини ҳақиқий миқдорини қанчалик яқинлигини
кўрсатувчи катталик кўрсатувчи катталик
ў лчаш ани қ ли гиў лчаш ани қ ли ги
дейилади. дейилади.
Ўлчов воситасини танлашда унинг сезгирлиги, Ўлчов воситасини танлашда унинг сезгирлиги,
аниқлиги, шкаласининг қиймати, ўлчаш аниқлиги, шкаласининг қиймати, ўлчаш
диапазони ва б. кўрсаткичлари хисобгга олинади. диапазони ва б. кўрсаткичлари хисобгга олинади.

Ўлчов асбоблари ту рлариЎлчов асбоблари ту рлари


Ўлчов асбоблари кўрсатувчи, қайд этувчи, Ўлчов асбоблари кўрсатувчи, қайд этувчи,
комбинацияланган ва бошқа асбобларга бўлинади.комбинацияланган ва бошқа асбобларга бўлинади.

КўрсатувчиКўрсатувчи
ўлчов асбобларида олинган ўлчов асбобларида олинган
натижалар шкаладан ёки ракамли таблодан натижалар шкаладан ёки ракамли таблодан
ўқилади.ўқилади.

Ўлчов натижаларини Ўлчов натижаларини
қайд этувчиқайд этувчи
асбобларда асбобларда
олинган натижалар диаграмма коғозида чизиб олинган натижалар диаграмма коғозида чизиб
олинади ёки ракамли тарзда чоп этилади. олинади ёки ракамли тарзда чоп этилади.

КомбинацияланганКомбинацияланган
асбоблари ўлчанаётган асбоблари ўлчанаётган
катталик қийматларини бир вактнинг ўзида катталик қийматларини бир вактнинг ўзида
кўрсатади хамда қайд этади.кўрсатади хамда қайд этади.

Датчик лар(сенсорлар)Датчик лар(сенсорлар)



Аналитик кимёда ўлчашга доир Аналитик кимёда ўлчашга доир
сигнални ишлаб чикарувчи, ўлчаш сигнални ишлаб чикарувчи, ўлчаш
воситаларига воситаларига
датчик лар(сенсорлар)датчик лар(сенсорлар)

дейилади.дейилади.

Датчиклар турли хил ўлчов, назорат Датчиклар турли хил ўлчов, назорат
ва бошқариш системаларининг таркибий ва бошқариш системаларининг таркибий
кисми ҳисобланади. Уларнинг кисми ҳисобланади. Уларнинг
(термопара, сенсор ва б.) сезгир (термопара, сенсор ва б.) сезгир
элементлари бевосита ўлчанаётган элементлари бевосита ўлчанаётган
катталик таъсири остида бўлади. катталик таъсири остида бўлади.

Ўлчов воси таси ани қ ли ги Ўлчов воси таси ани қ ли ги

Ўлчов воситалари аниқликларига кўра Ўлчов воситалари аниқликларига кўра
бир биридан фарқ қилади. Масалан бир биридан фарқ қилади. Масалан
тарозилар ўз аниқликларига кўра бир тарозилар ўз аниқликларига кўра бир
неча турга бўлинади. Таҳлилий кимёда неча турга бўлинади. Таҳлилий кимёда
ўлчаш учун асосан аналитик тарозилар, ўлчаш учун асосан аналитик тарозилар,
ёрдамчи восита сифатида эса техник ёрдамчи восита сифатида эса техник
тарозилар ишлатилади.тарозилар ишлатилади.

Техник тарозилар Техник тарозилар
0,01 г0,01 г
аниқликкача, аниқликкача,
аналитик тарозилар эса аналитик тарозилар эса
0,0001 г0,0001 г

аниқликкача ўлчаш имконини беради.аниқликкача ўлчаш имконини беради.

Ўлчаш воси талари ни нг х атоли гиЎлчаш воси талари ни нг х атоли ги

Ўлчаш воси талари ни нг х атоли гиЎлчаш воси талари ни нг х атоли ги

асоси йасоси й
ва ва
қ ў ш и м чақ ў ш и м ча
хатоликларга бўлинади. хатоликларга бўлинади.

Асосий хатолик дебАсосий хатолик деб
ўлчаш воситасининг нормал ўлчаш воситасининг нормал
(ме(ме
ЪЪ
ёрий) шароитда юзага келувчи хатолиги, ёрий) шароитда юзага келувчи хатолиги,
қўшимча хатолик дебқўшимча хатолик деб
нормал шароитдан нормал шароитдан
четлашишлар натижасида келиб чиқадиган четлашишлар натижасида келиб чиқадиган
хатоликга айтилади.хатоликга айтилади.

Хар бир ўлчов воситаси учун фойдаланишда Хар бир ўлчов воситаси учун фойдаланишда
рухсат этилган хатоликлар чегараси белгилаб рухсат этилган хатоликлар чегараси белгилаб
қўйилади. қўйилади.

Ўлчаш воситасининг рухсат этилган хатолик Ўлчаш воситасининг рухсат этилган хатолик
чегараси - ўлчаш воситаси яроқли ҳисобланиб, чегараси - ўлчаш воситаси яроқли ҳисобланиб,
ишлатишга рухсат берилган энг катта хатолик ишлатишга рухсат берилган энг катта хатолик
қийматига тўғри келади. қийматига тўғри келади.


Ўлчов асбоблари учун мутлоқ ва келтирилган хатолик Ўлчов асбоблари учун мутлоқ ва келтирилган хатолик
тушунчалари мавжуд. Асбобнинг тушунчалари мавжуд. Асбобнинг
м у тлоқ (Абсолю т) м у тлоқ (Абсолю т)
х атоли кх атоли к
қиймати(Ахат) қўйидагича топилади: қиймати(Ахат) қўйидагича топилади:


АА
хатхат
= =
mm
кк - m - m
хх . .

Бунда mк –модда миқдорини асбоб кўрсатган Бунда mк –модда миқдорини асбоб кўрсатган
қиймати, mх-модда миқдорини хақиқий қиймати.қиймати, mх-модда миқдорини хақиқий қиймати.

Ўлчов асбобининг хатолиги кўрсаткич шкала Ўлчов асбобининг хатолиги кўрсаткич шкала
диапазони N-га (0 - мах) нисбатан фоизларда диапазони N-га (0 - мах) нисбатан фоизларда
ифодаланади ва бу хатолик ифодаланади ва бу хатолик
к елти ри лган х атоли кк елти ри лган х атоли к


(j) дейилади(j) дейилади


j = (Ахат/ N)* 100 %.j = (Ахат/ N)* 100 %.

Мисол: ўлчов тарозисининг юқори кўрсаткичи Мисол: ўлчов тарозисининг юқори кўрсаткичи
N = 1000 гр. Ўлчанаётган махсулотнинг ҳаҚиҚий N = 1000 гр. Ўлчанаётган махсулотнинг ҳаҚиҚий
массаси mх = 600 гр., унинг ўлчанган киймати mк = массаси mх = 600 гр., унинг ўлчанган киймати mк =
605 гр. бўлса ўлчаш хатоликларини аникланг. 605 гр. бўлса ўлчаш хатоликларини аникланг.
Ўлчашни абсолют хатолиги: Ўлчашни абсолют хатолиги:


АА
хатхат =mк-mх=605-600=5 гр.=mк-mх=605-600=5 гр.

Келтирилган хатолик: Келтирилган хатолик:


j= (Ахат/N)*100 % =(5/1000 )*100 = 0,5 % .j= (Ахат/N)*100 % =(5/1000 )*100 = 0,5 % .

Стати к ва ди нам и к х атоларСтати к ва ди нам и к х атолар

Ўлчаш асбобларининг хатоликлари Ўлчаш асбобларининг хатоликлари
статик ва динамик хатоликларга статик ва динамик хатоликларга
бўлинади. бўлинади.

Стати к х атоли к ларСтати к х атоли к лар
ўзгармас ўзгармас
катталикни ўлчаш жараёнидаги катталикни ўлчаш жараёнидаги
хатоликдир. хатоликдир.

Ди нам и к х атоли кДи нам и к х атоли к
ўлчанаётган ўлчанаётган
катталик вактнинг функцияси бўлган катталик вактнинг функцияси бўлган

(ва(ва
ҚҚ
т бўйича ўзгариб турса) Ҳолдаги т бўйича ўзгариб турса) Ҳолдаги
ўлчашнинг хатолиги.ўлчашнинг хатолиги.

Таҳ ли ли й к и м ёда х атоларТаҳ ли ли й к и м ёда х атолар

Ҳозирги даврда хатоларнинг турли хил Ҳозирги даврда хатоларнинг турли хил
таснифлари мавжуд, бўлиб қўйида уларнинг таснифлари мавжуд, бўлиб қўйида уларнинг
энг кўп тарқалган кўринишларини келтирамиз:энг кўп тарқалган кўринишларини келтирамиз:



1. Ифодалаш (ҳисоблаш) усули бўйича 1. Ифодалаш (ҳисоблаш) усули бўйича
хатолар абсолют ва нисбий хатоларга хатолар абсолют ва нисбий хатоларга
бўлинади. бўлинади.


2. Юзага келиш манбаларига кўра хатолар: 2. Юзага келиш манбаларига кўра хатолар:
индивидуал ва методик (асбоб, реактив, услуб, индивидуал ва методик (асбоб, реактив, услуб,
намуна олиш) хатолар.намуна олиш) хатолар.


3. Юзага келиш сабабларига кўра хатолар 3. Юзага келиш сабабларига кўра хатолар
тасодифий, систематик ва қўпол хатоларга тасодифий, систематик ва қўпол хатоларга
бўлинади.бўлинади.

Абсолют ва нисби й х атоларАбсолют ва нисби й х атолар

Абсолют хато ААбсолют хато А
абсабс олинган қийматнинг (Х олинган қийматнинг (Х
тажртажр ) ҳақиқий ) ҳақиқий
қийматдан (Хқийматдан (Х
назназ ) фарқи шаклида қаралади, ) фарқи шаклида қаралади,

АА
абсабс =Х =Х
тажртажр -Х-Х
назназ

Масалан BaClМасалан BaCl
22 *2H *2H
22 O таркибидаги сувнинг миқдори O таркибидаги сувнинг миқдори
назарий жихатдан аниқланганда 14,75% бўлиб, уни назарий жихатдан аниқланганда 14,75% бўлиб, уни
тажрибада топилган қиймати 14,70% бўлса абсолют хато тажрибада топилган қиймати 14,70% бўлса абсолют хато
қиймати тегишлича 0,05% га тенг бўлади.қиймати тегишлича 0,05% га тенг бўлади.

Нисбий хато АНисбий хато А
ниснис деб, абсолют хатонинг аниқланаётган деб, абсолют хатонинг аниқланаётган
катталикка нисбатининг процент ифодасига айтилади.катталикка нисбатининг процент ифодасига айтилади.

АА
ниснис =А=А
абсабс *100/Х*100/Х
назназ =0,05*100/14,75=0,34% .=0,05*100/14,75=0,34% .

Хатоларнинг у ёки бу даражада олдини олиш мумкин, Хатоларнинг у ёки бу даражада олдини олиш мумкин,
айниқса, қўпол хатонинг олдини олиш осон. Бунинг учун айниқса, қўпол хатонинг олдини олиш осон. Бунинг учун
таҳлилни диққат билан, астойдил, батафсил бажариш, таҳлилни диққат билан, астойдил, батафсил бажариш,
эритмалар ёки моддаларни тўкиб юбормаслик, тегишли эритмалар ёки моддаларни тўкиб юбормаслик, тегишли
қийматларни тўғри ёзиб олиш лозим.қийматларни тўғри ёзиб олиш лозим.

Си стем ати к х атоли кСи стем ати к х атоли к

Систе м атик хатол арСисте м атик хатол ар

деб, катталиги деб, катталиги
доимий бўлган ва маълум қонуният доимий бўлган ва маълум қонуният
бўйича ўзгарадиган хатоларга бўйича ўзгарадиган хатоларга
айтилади. Систематик хатоларга айтилади. Систематик хатоларга
қўйидагиларни киритиш мумкин:қўйидагиларни киритиш мумкин:


И ндивидуал хатол арга И ндивидуал хатол арга
тажрибанинг тажрибанинг
ўтказувчининг табиати билан боғлиқ ўтказувчининг табиати билан боғлиқ
бўлган хатоларни киритиш мумкин. бўлган хатоларни киритиш мумкин.
Масалан аналитикни кўзи ғилай ёки Масалан аналитикни кўзи ғилай ёки
қисман далтоник.қисман далтоник.

Методи к ва тасоди ф и й х атоларМетоди к ва тасоди ф и й х атолар

Ме тодик хатол арга Ме тодик хатол арга
аниқлаш асосланган реакциянинг аниқлаш асосланган реакциянинг
миқдорий жиҳатдан тўла бормаслиги, чўкманинг қисман миқдорий жиҳатдан тўла бормаслиги, чўкманинг қисман
эриши, чўкма билан бирга ҳар хил бегона эриши, чўкма билан бирга ҳар хил бегона
қўшимчаларнинг бирга чўкиши, қиздирилганда чўкманинг қўшимчаларнинг бирга чўкиши, қиздирилганда чўкманинг
қисман парчаланиши ёки учиб кетиши, гигроскопиклик ва қисман парчаланиши ёки учиб кетиши, гигроскопиклик ва
бошқалар хисобига юзага келувчи хатолар киради. бошқалар хисобига юзага келувчи хатолар киради.

Ишлатиладиган асбоб ва реактивларга боғлиқ бўлган Ишлатиладиган асбоб ва реактивларга боғлиқ бўлган
хатоларни хам методик хатоларга киритиш мумкин хатоларни хам методик хатоларга киритиш мумкин
ишлатиладиган асбобнинг нол нуқтасининг нотўғрилиги, ишлатиладиган асбобнинг нол нуқтасининг нотўғрилиги,
торози тошлар массаларининг номиналдан фарқи ва торози тошлар массаларининг номиналдан фарқи ва
ҳоказолар асосида асбобий хатолар, реактив ҳоказолар асосида асбобий хатолар, реактив
концентрациясининг ҳақиқий қийматининг этикеткадаги концентрациясининг ҳақиқий қийматининг этикеткадаги
ёзувдан фарқ қилиши натижасида реактив хатоси юзага ёзувдан фарқ қилиши натижасида реактив хатоси юзага
келади.келади.

Тасодиф ий хатол арТасодиф ий хатол ар
деб, катталиги ва ишораси доимий деб, катталиги ва ишораси доимий
бўлмасдан ўзгариши маълум бир қонуниятларга бўлмасдан ўзгариши маълум бир қонуниятларга
бўйсунмайдиган хатоларга айтилади. Тасодифий хатолар бўйсунмайдиган хатоларга айтилади. Тасодифий хатолар
аналитикнинг ўзига боғлиқ бўлмаган ташқи факторлар аналитикнинг ўзига боғлиқ бўлмаган ташқи факторлар
(ҳарорат, намлик, вибрацияси) таъсирида ва аналитикнинг (ҳарорат, намлик, вибрацияси) таъсирида ва аналитикнинг
эҳтиёт бўлмасдан ишлаши натижасида рўй беради. эҳтиёт бўлмасдан ишлаши натижасида рўй беради.

Таҳ лилнинг тў ғ рилиги, Таҳ лилнинг тў ғ рилиги,
так рорлану вчанли ги ва аниқ лигитак рорлану вчанли ги ва аниқ лиги

Таҳлилнинг тўғрилиги (Т) деб, олинган Таҳлилнинг тўғрилиги (Т) деб, олинган
қийматнинг(Хтажр) қийматнинг(Хтажр)
ҳақиқийга(Хҳақ )яқинлиги ёки у билан ҳақиқийга(Хҳақ )яқинлиги ёки у билан
фарқига айтилади. Т=Хҳақ-Хтажр. фарқига айтилади. Т=Хҳақ-Хтажр.

Систематик хато билан тўғрилик тўшунчаси Систематик хато билан тўғрилик тўшунчаси
яқиндан боғлиқ. Тўғрилик бу яқиндан боғлиқ. Тўғрилик бу
аниқлашлардаги систематик хато қиймати аниқлашлардаги систематик хато қиймати
жуда кичик (яъни нолга яқин) бўлган ҳолат. жуда кичик (яъни нолга яқин) бўлган ҳолат.

Ўлчаш давомида олинадиган Ўлчаш давомида олинадиган
натижаларининг тўғрилигини таьминлаш натижаларининг тўғрилигини таьминлаш
учун тегишли талабларга риоя қилинади. учун тегишли талабларга риоя қилинади.

Аналитик к им ёнинг қ и сқ ача тарих и ва Аналитик к им ёнинг қ и сқ ача тарих и ва
ривож ланиш ининг асосий босқ и члариривож ланиш ининг асосий босқ и члари

Масалан, тортиш натижаларининг Масалан, тортиш натижаларининг
аниқлиги ва ишончлилигини таьминлаш аниқлиги ва ишончлилигини таьминлаш
учун тортиш қоидаларига тўлиқ риоя учун тортиш қоидаларига тўлиқ риоя
қилиш, тортишни муайян ҳароратда қилиш, тортишни муайян ҳароратда
ўтказиш ёки ҳарорат ўзгаришини ҳисобга ўтказиш ёки ҳарорат ўзгаришини ҳисобга
оладиган тузатиш киритиш ва ҳ.к зарур. оладиган тузатиш киритиш ва ҳ.к зарур.

Такрорланувчанлик олинган натижаларни Такрорланувчанлик олинган натижаларни
ўртача қийматга нисбатан тарқалишини ўртача қийматга нисбатан тарқалишини
ифодалайди. Тасодифий хато билан ифодалайди. Тасодифий хато билан
такрорланувчанлик тўшунчаси яқиндан такрорланувчанлик тўшунчаси яқиндан
боғлиқ. Такрорланувчанликни энг юқори боғлиқ. Такрорланувчанликни энг юқори
ҳолати, анализдаги тасодифий хато ҳолати, анализдаги тасодифий хато
қийматини нолга яқин бўлган холатига қийматини нолга яқин бўлган холатига
мос келади.мос келади.


Д е м ак анал из да Д е м ак анал из да
тў ғ рил иктў ғ рил ик
бу бу
ол инган натиж ани хақ иқ ий ол инган натиж ани хақ иқ ий
қ ийм атга яқ ин хол ати, қ ийм атга яқ ин хол ати,
так рорл ану вчанл иктак рорл ану вчанл ик
эса ол инган эса ол инган
натиж ани барқ арор ҳ ол ати.натиж ани барқ арор ҳ ол ати.


Анализдаги систематик ва Анализдаги систематик ва
тасодифий хатолар қийматини тасодифий хатолар қийматини
кичиклигини умумлаштириб кичиклигини умумлаштириб
ифодаловчи тушунча “аниқлик” ифодаловчи тушунча “аниқлик”
деб аталади. Демак тўғрилик ва деб аталади. Демак тўғрилик ва
такрорланувчанлик аниқликни такрорланувчанлик аниқликни
иккита ташкил этувчи қисми.иккита ташкил этувчи қисми.

А нали з нати ж аси ни нг тў ғ ри ли гиА нали з нати ж аси ни нг тў ғ ри ли ги

Бажарилган анализнинг такрорланувчанлиги Бажарилган анализнинг такрорланувчанлиги
ўтказилган бир неча параллел тажрибалар ўтказилган бир неча параллел тажрибалар
натижасидан аниқланади. Анализ натижасидан аниқланади. Анализ
натижасини тўғрилигини баҳолаш уни натижасини тўғрилигини баҳолаш уни
такрорланувчанлигини бахолашга нисбатан такрорланувчанлигини бахолашга нисбатан
қийин. Чунки тўғриликни баҳолаш учун қийин. Чунки тўғриликни баҳолаш учун
олинган натижани хақиқий қиймат билан олинган натижани хақиқий қиймат билан
солиштириш керак. Аммо солиштириш учун солиштириш керак. Аммо солиштириш учун
керак бўладиган бундай хақиқий қиймат керак бўладиган бундай хақиқий қиймат
умуман мавжуд бўлмаслиги мумкин. умуман мавжуд бўлмаслиги мумкин.

Таж рибада тў ғ ри лик ни баҳ олаш у чу н Таж рибада тў ғ ри лик ни баҳ олаш у чу н
қ у й идаги у су ллардан ф ойдаланилади:қ у й идаги у су ллардан ф ойдаланилади:

1.Ўзаро боғлиқ бўлмаган анализ натижаларни солиштирилади. 1.Ўзаро боғлиқ бўлмаган анализ натижаларни солиштирилади.
Буни учун текшириладиган намуна бошқа усулди иложи бўлса Буни учун текшириладиган намуна бошқа усулди иложи бўлса
бошқа аккредитация қилинган лабораторияда текширилади.бошқа аккредитация қилинган лабораторияда текширилади.

2. Анализда “киритиш-топиш” усулидан фойдаланилади. Бунинг 2. Анализда “киритиш-топиш” усулидан фойдаланилади. Бунинг
учун аналитик торкибида аниқланадиган модда миқдори аниқ учун аналитик торкибида аниқланадиган модда миқдори аниқ
бўлган аралашмани тайёрлайди. Яъни аралашма таркибига бўлган аралашмани тайёрлайди. Яъни аралашма таркибига
маълум миқдордаги аниқланадиган моддани ўзи киритади ва маълум миқдордаги аниқланадиган моддани ўзи киритади ва
анализ натижасида олинган натижани модданинг киритилган анализ натижасида олинган натижани модданинг киритилган
миқдори билан солиштиради. миқдори билан солиштиради.

3 Стандарт намуналар ишлатиш асосида баҳоланади. 3 Стандарт намуналар ишлатиш асосида баҳоланади.

4.Қўшимчалар усулидан фойдаланганда бир неча параллел 4.Қўшимчалар усулидан фойдаланганда бир неча параллел
тажрибалар ўтказилади, бунда намуналарга ҳар гал тажрибалар ўтказилади, бунда намуналарга ҳар гал
текшириладиган модданинг аниқ миқдорлари қўшилади ва текшириладиган модданинг аниқ миқдорлари қўшилади ва
қўшимчаларнинг миқдорлари фарқлар асосида баҳоланади. қўшимчаларнинг миқдорлари фарқлар асосида баҳоланади.

5. Тўғриликни баҳолашнинг яна бир усули таҳлил учун олинган 5. Тўғриликни баҳолашнинг яна бир усули таҳлил учун олинган
намуналарнинг миқдорларини ўзгартириб текширишдир. намуналарнинг миқдорларини ўзгартириб текширишдир.
Масалан, берилган модда эритмасидан турли хил намуналар (5, Масалан, берилган модда эритмасидан турли хил намуналар (5,
10, 15, ... мл) олиб текширганда, олинган натижалар эквивалент 10, 15, ... мл) олиб текширганда, олинган натижалар эквивалент
миқдорда бўлса, усул ва натижалар тўғридир.миқдорда бўлса, усул ва натижалар тўғридир.

Мате м атик статистик а у сул и. Ре гре ссион ва Мате м атик статистик а у сул и. Ре гре ссион ва
к орре л яцион анал из усу л л ари.к орре л яцион анал из усу л л ари.


Математик статистика усулларида қўйидаги Математик статистика усулларида қўйидаги
тушунча ва атамалар мавжуд. Математик тушунча ва атамалар мавжуд. Математик
статистикада ҳар бир олинган қиймат статистикада ҳар бир олинган қиймат
вариантаварианта
(х) деб юритилади. Ўлчанган (х) деб юритилади. Ўлчанган
(ҳисобланган, аниқланган) параллел (ҳисобланган, аниқланган) параллел
қийматлар асосида арифметик қийматлар асосида арифметик
ўртача ўртача
қийматқиймат
қуйидаги формула ёрдамида қуйидаги формула ёрдамида
ҳисобланади:ҳисобланади:


бу ерда бу ерда
х1, х2х1, х2
, ва ҳ.к. - варианталар., ва ҳ.к. - варианталар.n
x x x
x
n   

... 2 1

Ди сперси я. Стандарт четлаш и шДи сперси я. Стандарт четлаш и ш


Нати ж аларни ў ртачага ни сбатан тарқ али ш и Нати ж аларни ў ртачага ни сбатан тарқ али ш и
(так рорлану вчанли ги ) дисперци я (S2) (так рорлану вчанли ги ) дисперци я (S2)

ss 22
==

((
xx
ii --
xx
ўў )2/()2/(
nn
-1)-1)

ёк и у ни нг х оси ласи бў лган стандарт(S) ёк и у ни нг х оси ласи бў лган стандарт(S)

четлани ш орқ али и ф одаланади. Мах раж даги n-1 четлани ш орқ али и ф одаланади. Мах раж даги n-1
қ и й м ат қ и й м ат
эрк инл ик дараж аси эрк инл ик дараж аси
сони (сони (
ff
) дей и лади . ) дей и лади .
Стандарт четлаш и ш қ и йм ати дан ни сби й Стандарт четлаш и ш қ и йм ати дан ни сби й
стандарт четлаш и ш (Sr)ҳ и собланади . стандарт четлаш и ш (Sr)ҳ и собланади . 1
) (
2

 

n
x x
s
i
x
s
s r 


Амалда такрорланувчанликни ифодалаш учун Амалда такрорланувчанликни ифодалаш учун
дисперцияга нисбатан стандарт четланиш ва дисперцияга нисбатан стандарт четланиш ва
нисбий стандарт четланиш (Sr) нисбий стандарт четланиш (Sr)
қийматларидан кенг фойдаланилади. қийматларидан кенг фойдаланилади.

Чунки Х билан S ни улчовЧунки Х билан S ни улчов
бирликлари бир хил бирликлари бир хил
шу сабабли S ни қийматини анализ натижаси шу сабабли S ни қийматини анализ натижаси
билан туғридан туғри солиштириш мумнин. билан туғридан туғри солиштириш мумнин.

Sr ни қиймати умуман улчов бирликга эга Sr ни қиймати умуман улчов бирликга эга
эмаслиги сабабли на фақат конкрет анализ эмаслиги сабабли на фақат конкрет анализ
натижаларини балки турли усулларда олинган натижаларини балки турли усулларда олинган
натижаларни такрорланувчанлигини натижаларни такрорланувчанлигини
солиштириш мумкин. солиштириш мумкин.

S ни қиймат қанча кичик бўлса, ишончлилик S ни қиймат қанча кичик бўлса, ишончлилик
оралиғи тор ва аниқлик юқори бўлади. оралиғи тор ва аниқлик юқори бўлади.


Олинган натижаларни ўртачага Олинган натижаларни ўртачага
нисбатан тақсимланишини бахолашда нисбатан тақсимланишини бахолашда
Стюдент коэффициенти Стюдент коэффициенти
tt
дан дан
фойдаланилади. Ишончлилик оралиғи фойдаланилади. Ишончлилик оралиғи
қанча кенг бўлса, натижалар шунча қанча кенг бўлса, натижалар шунча
сочилган ҳисобланади ва уларнинг сочилган ҳисобланади ва уларнинг
қайта такрорланувчанлиги етарли қайта такрорланувчанлиги етарли
эмас деб саналади. Ўртача қийматга эмас деб саналади. Ўртача қийматга
нисбатан четланиш( Х) қуйидаги ∆нисбатан четланиш( Х) қуйидаги ∆
тенглама билан аниқланади: тенглама билан аниқланади:


∆ ∆
Х=S*tPf / n √Х=S*tPf / n√

Регресси он ва к орреляцион анали з Регресси он ва к орреляцион анали з
у су ллариу су ллари

Турли тўғри чизиқли чизмалар асосидаги Турли тўғри чизиқли чизмалар асосидаги
аниқлашларда олинган нуқталарнинг ўзаро аниқлашларда олинган нуқталарнинг ўзаро
боғлиқлигини текшириш учун регрессион ва боғлиқлигини текшириш учун регрессион ва
корреляцион анализ усулларидан корреляцион анализ усулларидан
фойдаланадилар. фойдаланадилар.

Регрессион анализ энг кичик квадратлар Регрессион анализ энг кичик квадратлар
усулига асосланган бўлиб, усулига асосланган бўлиб,
у=а+bху=а+bх
туридаги туридаги
nn

та тенгламанинг та тенгламанинг
аа
ва ва
bb
константаларини константаларини
аниқлашга ва олинган нуқталарнинг аниқлашга ва олинган нуқталарнинг
чизиқлилигини баҳолашга ёрдам беради. чизиқлилигини баҳолашга ёрдам беради.

Корреляцион анализ чизмада тажрибавий Корреляцион анализ чизмада тажрибавий
нуқталарнинг ўзаро қандай боғланганлигини нуқталарнинг ўзаро қандай боғланганлигини
баҳолашга ёрдам беради.баҳолашга ёрдам беради.

Мавзу ни м у стаҳ к ам лаш у чу н саволларМавзу ни м у стаҳ к ам лаш у чу н саволлар

Метрологиянинг предмети нимадан иборат? Метрологиянинг предмети нимадан иборат?

Метрологиянинг асосий тушунчаси деганда нималарни тушунасиз?Метрологиянинг асосий тушунчаси деганда нималарни тушунасиз?

Метрологиянинг аналитик кимё соҳасидаги асосий вазифалари Метрологиянинг аналитик кимё соҳасидаги асосий вазифалари
нимадан иборат?нимадан иборат?

Ўлчов воситалари нималар?Ўлчов воситалари нималар?

Ўлчов асбоблари нималар? Ўлчов асбоблари нималар?

Қандай ўлчаш услублари мавжуд. Қандай ўлчаш услублари мавжуд.

Ўлчаш воситаларининг метрологик кўрсаткичлари нималар?Ўлчаш воситаларининг метрологик кўрсаткичлари нималар?

Ўлчов асбобларининг қандай турлари ни биласиз?Ўлчов асбобларининг қандай турлари ни биласиз?

Датчиклар нима ? Датчиклар нима ?

Асбобни текшириш ва даражалаш қандай амалга оширилади.Асбобни текшириш ва даражалаш қандай амалга оширилади.


Модданинг эталон намунаси нима?Модданинг эталон намунаси нима?

Ўлчов асбобининг мутлок хатолик киймати деганда нимани Ўлчов асбобининг мутлок хатолик киймати деганда нимани
тушунасиз?тушунасиз?


Улчов асбобининг келтирилган хатолик қиймати деганда нимани Улчов асбобининг келтирилган хатолик қиймати деганда нимани
тушунасиз?тушунасиз?

Ўлчаш асбобларининг хатоликлари статик ва динамик Ўлчаш асбобларининг хатоликлари статик ва динамик
хатоликларни тушунтирингхатоликларни тушунтиринг

Ўлчов асбобининг сезгирлик чегараси деганда нимани тушунасиз.Ўлчов асбобининг сезгирлик чегараси деганда нимани тушунасиз.


Ўлчаш аниқлиги қандай бохоланади.Ўлчаш аниқлиги қандай бохоланади.

А дабиётлар:А дабиётлар:

1. О.Файзуллаев. Аналитик кимё асослари. Т.: А.Қодирий номидаги 1. О.Файзуллаев. Аналитик кимё асослари. Т.: А.Қодирий номидаги
халқ мероси нашриёти, 2003.халқ мероси нашриёти, 2003.

2. 2.
OO
..
FayzullayevFayzullayev
. .
Analitik kimyoAnalitik kimyo
. .
DarslikDarslik
. .
TT
.: «.: «
Yangi asr avlodiYangi asr avlodi
», 2006.», 2006.

3. 3.
OO
..
FayzullayevFayzullayev
, ,
NN
..
TurobovTurobov
, ,
EE
..
RoRo
‘‘
ziyevziyev
, ,
AA
..
QuvatovQuvatov
, ,
NN
..
Muhammadiyev Muhammadiyev
Analitik kimyoAnalitik kimyo
. .
O‘quv qo‘llanma. T.: «Yangi asr avlodi», 2006.O‘quv qo‘llanma. T.: «Yangi asr avlodi», 2006.

4. В.Н.Алексеев. Яриммикрометод билан қилинадиган химиявий сифат 4. В.Н.Алексеев. Яриммикрометод билан қилинадиган химиявий сифат
анализи курси. Т.: Ўқитувчи, 1975.анализи курси. Т.: Ўқитувчи, 1975.

5. В.Н.Алексеев. Миқдорий анализ. Т.: Олий ва ўрта мактаб, 1963.5. В.Н.Алексеев. Миқдорий анализ. Т.: Олий ва ўрта мактаб, 1963.

6. М.Миркомилова. Аналитик кимё Т.: Ўзбекистон, 2001., 6. М.Миркомилова. Аналитик кимё Т.: Ўзбекистон, 2001.,

7. В.П.Васильев. Аналитик кимё. Русчадан А.Тошхўжаев таржимаси. Т.: 7. В.П.Васильев. Аналитик кимё. Русчадан А.Тошхўжаев таржимаси. Т.:
Ўзбекистон, 1999.Ўзбекистон, 1999.

8. Э.Абдураҳмонов, Л.Н.Мирзаева, З.Бозоров ва бошқалар. Сифат 8. Э.Абдураҳмонов, Л.Н.Мирзаева, З.Бозоров ва бошқалар. Сифат
анализидан услубий тавсиялар. Самарқанд, СамДУ, 1992.анализидан услубий тавсиялар. Самарқанд, СамДУ, 1992.

9. Ш.Т.Толипов, Х.Ш.Хусаинов. Аналитик химиядан масалалар тўплами. 9. Ш.Т.Толипов, Х.Ш.Хусаинов. Аналитик химиядан масалалар тўплами.
Т.:Ўқитувчи, 1984.Т.:Ўқитувчи, 1984.

10. Основы аналитической химии. Под ред. Ю.А.Золотова. М.: 10. Основы аналитической химии. Под ред. Ю.А.Золотова. М.:
Высш.шк., 1999, 2001-2002.Высш.шк., 1999, 2001-2002.

11. Д.Скуг, Д.Уэст. Основы аналитической химии. В 2 кн. М.: Мир, 1979.11. Д.Скуг, Д.Уэст. Основы аналитической химии. В 2 кн. М.: Мир, 1979.

Маъру за ту гади .Маъру за ту гади .
Эъти бори нги з у ч у н раҳ м ат!Эъти бори нги з у ч у н раҳ м ат!

К ИМЁВИЙ А НАЛИЗНИНГ МЕТРОЛОГ ИК К ИМЁВИЙ А НАЛИЗНИНГ МЕТРОЛОГ ИК АСОСЛАРИ.АСОСЛАРИ. Х АТОЛАРНИНГ Х АТОЛАРНИНГ ТУРЛА РИТУРЛА РИ .НАТИЖ АЛАРНИ МАТЕМАТИК .НАТИЖ АЛАРНИ МАТЕМАТИК СТАТИСТИК А УСУЛИДА СТАТИСТИК А УСУЛИДА Қ АЙТА ИШЛАШ.Қ АЙТА ИШЛАШ.

Дарс режаси:Дарс режаси:  1.Асосий метрологик тушунчалар.1.Асосий метрологик тушунчалар.  2.Ўлчаш усули ва воситалари.2.Ўлчаш усули ва воситалари.  3.Ўлчаш натижаларининг ишончлилиги, 3.Ўлчаш натижаларининг ишончлилиги, уларга қўйиладиган талаблар.уларга қўйиладиган талаблар.  4.Аналитик сигнал ундаги маълумот ҳажми, 4.Аналитик сигнал ундаги маълумот ҳажми, кўлами.кўлами.  5.Шовқинлар.5.Шовқинлар.  6.Анализ усулининг тўғрилиги уни баҳолаш ва 6.Анализ усулининг тўғрилиги уни баҳолаш ва ошириш.ошириш.  7.Хатолар, уларнинг турлари, камайтириш 7.Хатолар, уларнинг турлари, камайтириш усуллари.усуллари.

Дарсни нг м ақ сади :Дарсни нг м ақ сади : Асоси й м етрологи к Асоси й м етрологи к ту ш у нчаларни нг м оҳ и яти ва анали з у лар ту ш у нчаларни нг м оҳ и яти ва анали з у лар ҳ ақ и да тасавву р ҳ оси л қ и ли ш ва у ларни нг ҳ ақ и да тасавву р ҳ оси л қ и ли ш ва у ларни нг ф ан ва ам али ётда ў рни га баҳ о бери ш .ф ан ва ам али ётда ў рни га баҳ о бери ш .  Д арснинг қ исқ ача м аз м уни:Д арснинг қ исқ ача м аз м уни:  А сосий м е трол огик А сосий м е трол огик тушунчал ар.Ўл чаш усул и ва тушунчал ар.Ўл чаш усул и ва воситал ари.Ўл чаш натиж ал арининг воситал ари.Ўл чаш натиж ал арининг ишончл ил иги, ул арга қ ў йил адиган ишончл ил иги, ул арга қ ў йил адиган тал абл ар.А нал итик сигнал ундаги тал абл ар.А нал итик сигнал ундаги м аъ л ум от ҳ аж м и, к ул ам и.м аъ л ум от ҳ аж м и, к ул ам и.

Аналитик сигналАналитик сигнал  Анали зАнали з нати ж аси да нати ж аси да м оддани нг тарк и би ҳ ақ и да м оддани нг тарк и би ҳ ақ и да теги ш ли м аълу м от теги ш ли м аълу м от оли наоли на ди . Дем ак анали з ди . Дем ак анали з м оддани тарк и би ва х оссалари ту ғ ри си да м оддани тарк и би ва х оссалари ту ғ ри си да м аълу м отни оли ш ж араёни . Бу нда тў планган м аълу м отни оли ш ж араёни . Бу нда тў планган м аълу м от ту рли асбоблар ёрдам и да оли нган, м аълу м от ту рли асбоблар ёрдам и да оли нган, м оддани нг тарк и би га м ос к елу вчи , теги ш ли м оддани нг тарк и би га м ос к елу вчи , теги ш ли си гналлардан и борат бў лади . Анали ти к к и м ё си гналлардан и борат бў лади . Анали ти к к и м ё бў й и ча ту зи лган м ах су с Илм и й м етоди к бў й и ча ту зи лган м ах су с Илм и й м етоди к К енгаш ни нг тавси яси га к ў ра (Ж А Х ,1975.т.30, К енгаш ни нг тавси яси га к ў ра (Ж А Х ,1975.т.30, N :10, 1059 б.) анали ти к си гнал ани қ ланади ган N :10, 1059 б.) анали ти к си гнал ани қ ланади ган м оддани би рор х оссаси га м ос к елу вчи ва м оддани би рор х оссаси га м ос к елу вчи ва анали зни нг ох и рги босқ и чи да ў лчанади ган анали зни нг ох и рги босқ и чи да ў лчанади ган к аттали к ди р. Одатда бу си гнал м оддани нг к аттали к ди р. Одатда бу си гнал м оддани нг м асса ёк и к оцентрацияси га м ос бў лади .м асса ёк и к оцентрацияси га м ос бў лади .

Аралаш м а тарк и би даги м одда м и қ дори (с) Аралаш м а тарк и би даги м одда м и қ дори (с) би лан у нга м ос к елу вчи анали ти к си гнал (у ) би лан у нга м ос к елу вчи анали ти к си гнал (у ) орасида қ ў й и даги м атем ати к боғ лани ш м авж у д:орасида қ ў й и даги м атем ати к боғ лани ш м авж у д: у =f(с) у =f(с) Бу нда f –граду и ровк а к оэф ф и ци енти дей и лади . Бу нда f –граду и ровк а к оэф ф и ци енти дей и лади . Таж рибада м одда м иқ дори ни ани қ лаш сх ем аси : Таж рибада м одда м иқ дори ни ани қ лаш сх ем аси : f-ни қ и й м ати ни ани қ лаш , ани қ ланади ган f-ни қ и й м ати ни ани қ лаш , ани қ ланади ган м оддага теги ш ли анали ти к си гнални (у ) ў лчаш ва м оддага теги ш ли анали ти к си гнални (у ) ў лчаш ва (у ) ва (f)дан ф ой далани б аниқ ланади ган м одда (у ) ва (f)дан ф ой далани б аниқ ланади ган м одда м и қ дори ни топи ш дан и борат. м и қ дори ни топи ш дан и борат.

КИМЁВИЙ АНАЛИЗНИНГ МЕТРОЛОГИК АСОСЛАРИ. ХАТОЛАРНИНГ ТУРЛАРИ.НАТИЖАЛАРНИ МАТЕМАТИК СТАТИСТИКА УСУЛИДА ҚАЙТА ИШЛАШ

10.08.2023

0

428 KB

Похожие