KO`CHIRMA VA O`ZLASHTIRMA GAPLAR
![MAVZU : KO`CHIRMA VA
O`ZLASHTIRMA GAPLAR .](/data/documents/d5c530b7-3697-40bd-a798-87992cdb85da/page_1.png)
![O`zganing gapi hech o`zgarishsiz nutqqa
olib kirilgan gap ko`chirma gap, mazmuni
saqlanib , shakli o`zgartirilgan gap
o`zlashtirma gap hisoblanadi:. Misollarni
qiyos qiling: O.Hojieva yozadi: « Xalqni
og`ir sinovlar, mashaqqatlar ulug`
o`zgarishlar jipslashtiradi , uning kuch-
qudratini imtihon qiladi». - ko`chirma
gap; O. Hojieva xalqni og`ir sinovlar,
mashaqqatlar , ulug` o`zgarishlar
jipslashtirishini, uning kuch-qudratini
imtihon qilishini yozadi. - o`zlashtirma gap.](/data/documents/d5c530b7-3697-40bd-a798-87992cdb85da/page_2.png)
![KO`CHIRMA GAPLARNI O`ZLASHTIRMA
GAPGA AYLANTIRISH .
Ko`chirma gap o`zlashtirilma gapga aylantirilganda, ko`chirma
gapli qo`shma gap sodda gap shaklini oladi. Haydarov otadan
so`radi: «Qayergacha quvib bordingiz?» - Haydarov otadan
qayergacha quvib borganligini so`radi.
Ko`chirma gap quyidagi shakliy o`zgarishlar bilan o`zlashtirma
gapga aylanadi:](/data/documents/d5c530b7-3697-40bd-a798-87992cdb85da/page_3.png)
![Darak gap shaklidagi ko`chirma gap kesimi tushum kelishigidagi sifatdosh yoki
harakat nomi bilan ifodalangan to`ldiruvchiga aylanadi: «Qo`li gullar cho`lni bo`ston
etar», - dedi bobom. – Bobom qo`li gullar cho`lni bo`ston etishini aytdi.
ko`chirma gapning egasi o`zlashtirma gapda qaratqich aniqlovchiga aylanadi: Bola
dedi: «O`zim ham boshqa mamlakatdan kelib qolganman». – Bola o`zining boshqa
mamlakatdan kelib qolganligini aytdi.
muallif gapining kesimi – dedi - o`zlashtirma gapda – aytdi – so`zi bilan
almashtiriladi: «Kitob – aqlning kaliti», - dedi o`qituvchimiz. – O`qituvchimiz
kitobning aql kaliti ekanligini aytdi .
muallif gapining egasi ko`chirma gap egasi bo`lib, gap boshida keladi: «Asli ismim
Akramjon», - dedi yigit. – Yigit asli ismi Akramjon ekanligini aytdi.
so`roq, buyruq shaklidagi ko`chirma gaplar o`zlashtirma gapda darak gapga
aylanadi: O`ktam so`radi: «Qanday yangiliklar bor?» - O`ktam qanday yangiliklar
borligini so`radi.
ko`chirma gap tarkibidagi undalma o`zlashtirma gapda chiqish kelishigi shaklidagi
to`ldiruvchiga aylantiriladi: «Nodira, bugun biznikiga kelmaysanmi?» - deb so`radi
Fotima. – Fotima Nodiradan bugun ularnikiga kelishini so`radi .
ko`chirma gap tarkibidagi undov , kirish so`zlar tushirib qoldiriladi: «Etib
keldik, shekilli», - dedi Ochil. – Ochil yetib kelishganini aytdi.](/data/documents/d5c530b7-3697-40bd-a798-87992cdb85da/page_4.png)
![Ko’chirma gap so’zlashuv, badiiy
uslubda keng qo’llanadi. Ko’chirma
gap (ko’chirilgan gap) muallif
gapidan avval , keyin, muallif
gapining ichida kelishi mumkin. O’z
navbatida muallif gapi ko’chirma
gap orasida berilishi mumkin:
Nasiba dedi: “Sovuqdan oyoqlarim
zirqirab og’riyapti”](/data/documents/d5c530b7-3697-40bd-a798-87992cdb85da/page_5.png)
![Ko’chirma gapda tinish belgilari quyidagicha ishlatiladi:
Ko’chirilgan (ko’chirma) gap qo’shtirnoq ichiga olinadi: badiiy asarlarda tire bilan
ajratib beriladi. “Darslarni yaxshi o’zlashtirishga harakat qil”, - dedilar dadam. - Ko’p
martalab mehmon bo’ldim, - dedi Qutidor , -ul vaqtda bobongiz tirik edilar.
(A.Qodiriy)
Ko’chirilgan gap darak mazmunida bo’lib, muallif gapidan oldin kelsa , undan keyin
vergul va tire qo’yiladi. Ko’chirilgan gap so’roq mazmunidagi yoki his-hayajon gap
bo’lsa, so’roq yoki undov belgisi qo’shtirnoqdan oldin qo’yiladi (keyin vergul
qo’yilmaydi). “Aytilganlarni nega olib kelmading ?”- dedilar jahl bilan oyim.
Ko’chirilgan gap muallif gapidan keyin kelsa , muallif gapidan so’ng ikki nuqta
qo’yiladi.](/data/documents/d5c530b7-3697-40bd-a798-87992cdb85da/page_6.png)
![So‘zlovchi hamma vaqt o‘z fikrinigina
bayon etib qolmaydi , u ba’zan o‘zganing
gapini ham o‘z nutqi ichida ishlatadi.
So‘zlovchining o‘zgalar gapidan
foydalanishi ko‘chirma gapli qo‘shma
gapni hosil qiladi. Bunda, qo‘shma gap
ikki qism: muallif gapi va o‘zganing
gapidan tashkil topadi.](/data/documents/d5c530b7-3697-40bd-a798-87992cdb85da/page_7.png)
![Ko‘chirma gap muallif gapidan keyin keladi. Bunda,
muallif gapidan keyin ikki nuqta qo‘yiladi va ko‘chirma
gap qo‘shtirnoqqa olinadi.
Ko‘chirma gap muallif gapidan oldin keladi. Bunda,
qo‘shtirnoqqa olingan ko‘chirma gapdan keyin tire
qo‘yiladi.
Ko‘chirma gap qismlarga bo‘linib, o‘rtada muallif gapi
keldi. Bunda, muallif gapining ikki tomonidan tire
qo‘yiladi, butun gap qo‘shtirnoqqa olinadi.
Muallif gap qismlarga bo‘linib, o‘rtada ko‘chirma gap
keldi. Bunda, muallif gapining birinchi qismidan keyin
ikki nuqta , qo‘shtirnoqqa olingan ko‘chirma gapdan keyin
tire qo‘yiladi, so‘ng muallif gapining davomi keladi.](/data/documents/d5c530b7-3697-40bd-a798-87992cdb85da/page_8.png)
![E’tiboringiz uchun
rahmat !!! .](/data/documents/d5c530b7-3697-40bd-a798-87992cdb85da/page_9.png)
MAVZU : KO`CHIRMA VA O`ZLASHTIRMA GAPLAR .
O`zganing gapi hech o`zgarishsiz nutqqa olib kirilgan gap ko`chirma gap, mazmuni saqlanib , shakli o`zgartirilgan gap o`zlashtirma gap hisoblanadi:. Misollarni qiyos qiling: O.Hojieva yozadi: « Xalqni og`ir sinovlar, mashaqqatlar ulug` o`zgarishlar jipslashtiradi , uning kuch- qudratini imtihon qiladi». - ko`chirma gap; O. Hojieva xalqni og`ir sinovlar, mashaqqatlar , ulug` o`zgarishlar jipslashtirishini, uning kuch-qudratini imtihon qilishini yozadi. - o`zlashtirma gap.
KO`CHIRMA GAPLARNI O`ZLASHTIRMA GAPGA AYLANTIRISH . Ko`chirma gap o`zlashtirilma gapga aylantirilganda, ko`chirma gapli qo`shma gap sodda gap shaklini oladi. Haydarov otadan so`radi: «Qayergacha quvib bordingiz?» - Haydarov otadan qayergacha quvib borganligini so`radi. Ko`chirma gap quyidagi shakliy o`zgarishlar bilan o`zlashtirma gapga aylanadi:
Darak gap shaklidagi ko`chirma gap kesimi tushum kelishigidagi sifatdosh yoki harakat nomi bilan ifodalangan to`ldiruvchiga aylanadi: «Qo`li gullar cho`lni bo`ston etar», - dedi bobom. – Bobom qo`li gullar cho`lni bo`ston etishini aytdi. ko`chirma gapning egasi o`zlashtirma gapda qaratqich aniqlovchiga aylanadi: Bola dedi: «O`zim ham boshqa mamlakatdan kelib qolganman». – Bola o`zining boshqa mamlakatdan kelib qolganligini aytdi. muallif gapining kesimi – dedi - o`zlashtirma gapda – aytdi – so`zi bilan almashtiriladi: «Kitob – aqlning kaliti», - dedi o`qituvchimiz. – O`qituvchimiz kitobning aql kaliti ekanligini aytdi . muallif gapining egasi ko`chirma gap egasi bo`lib, gap boshida keladi: «Asli ismim Akramjon», - dedi yigit. – Yigit asli ismi Akramjon ekanligini aytdi. so`roq, buyruq shaklidagi ko`chirma gaplar o`zlashtirma gapda darak gapga aylanadi: O`ktam so`radi: «Qanday yangiliklar bor?» - O`ktam qanday yangiliklar borligini so`radi. ko`chirma gap tarkibidagi undalma o`zlashtirma gapda chiqish kelishigi shaklidagi to`ldiruvchiga aylantiriladi: «Nodira, bugun biznikiga kelmaysanmi?» - deb so`radi Fotima. – Fotima Nodiradan bugun ularnikiga kelishini so`radi . ko`chirma gap tarkibidagi undov , kirish so`zlar tushirib qoldiriladi: «Etib keldik, shekilli», - dedi Ochil. – Ochil yetib kelishganini aytdi.
Ko’chirma gap so’zlashuv, badiiy uslubda keng qo’llanadi. Ko’chirma gap (ko’chirilgan gap) muallif gapidan avval , keyin, muallif gapining ichida kelishi mumkin. O’z navbatida muallif gapi ko’chirma gap orasida berilishi mumkin: Nasiba dedi: “Sovuqdan oyoqlarim zirqirab og’riyapti”