LINGVISTIK METAFORANING INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDAGI TAVSIFI
![1LINGVISTIK METAFORANING INGLIZ
VA O‘ZBEK TILLARIDAGI TAV SIFI](/data/documents/249577ef-72e0-4e9f-b0dc-f6c7b0de1202/page_1.png)
![2KIRISH .
I BOB. METAFORA VA NOM MASALASI ILMIY TADQIQ OBYEKTI SIFATIDA
1.1 Nomina t siya nazariyasi
1.2 Antik davr metaforologiyasida metafora va ism (nom)ga doir bahslar
1.3 Metaforik nominatsiyaning o‘rganilish tarixidan: Jahon metaforologiyasida nominatsiya nazariyasi
1.4 Ya ngi davr metaforologiyasida metaforaning nominativ xususiyatlariga doir tadqiqotlar
II BOB . METAFORALARNI ANTROPOTSENTRIK YO‘NALISHDA TEKSHIRISH ZARURATI
2.1 Metafora tadqiqiga oid yondashuvlar: metaforani antropotsentrik talqinda tushuntirish zarurati
2.2 Metaforalar tasnifida antropo t sentrik talqin
2.3 Kognitiv va konseptual metafora tasnifiga doir yondashuvlarda ixtiloflar
III BOB. METAFORA – KOGNITIV AXBOROT TARAQQIYOTINING MAHSULI
3.1 Birlamchi va hosila nomina t siya
3.2 Fanda nominativ zanjir tushunchasi
3.3 Approksimasiya – noaniqlik/aniqlik kategoriyasini ifodalovchi nominatsiyada metaforik talqin
3.4 Ingliz va o‘zbek tilida metaforaning nominativ funksiyasi
UMUMIY XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
ELEKTRON MANBALAR](/data/documents/249577ef-72e0-4e9f-b0dc-f6c7b0de1202/page_2.png)
![Dissertatsiya mavzusi bo‘yicha olingan
natijalar yuzasidan 2 maqola va 1 tezis
chop qilingan
Dissertasiyaning umumiy hajmi 71
sahifani tashkil et adiMAGISTRLIK DISERTATSIYANING DOLZARBLIGI
TADQIQOT NATIJALARINING
E’LON QILINGANLIGI VA
HAJMI
3Jahon tilshunosligida metaforologiya fanlararo aloqadorlikda
o‘rganilishi talab qilinadigan soha hisoblanib, uning markazida inson
metaforogen faoliyati turadi. Metaforaning antroposentrik tabiati
metafora va u hosil qilgan nominativlarni turli yo‘nalishlarda
tekshirishga monelik tug ‘ dirmaydi. Buning oqibatida so‘nggi yillarda
metaforologiyaning asosiy: falsafiy, mantiqiy, psixologik, lingvistik
turlarini ajratish takliflari o‘rtaga tashlanmoqda. Metaforaning aniq
tasnifini esa barcha fanlarning tadqiq natijalariga tayangan holda,
antroposentrizm ilmiy paradigmasi kesimida aniqlash mumkin
bo‘ladi.
Dunyo tilshunosligi hamda antik davr metaforologiyasida
metafora ko‘ringaniga nisbatan o‘ta murakkab tadqiq obyekti
sanaladi. Biroq antik va o‘rta asr tilshunosligidan farqli, XX asr oxiri
antroposentrik lingvistikasida amalga oshirilgan tadqiqotlar
metaforaning lisoniy tizimning alohida olingan birligi emas, tafakkur
quroli ekanini tasdiqlarkan, uning alohida lug‘aviy birliklarda
namoyon bo‘lmasdan, aksincha, yaxlit tizimlarni tashkil qilgan holda
lisonning makrotizimlariga daxl qiluvchi tafakkurning
lingvomantiqiy hodisasi ekanini isbotladi. Undagi nominativ
funksiyani antroposentrik yondashuv tamoyillari asosida tekshirish
muammosi esa hanuz o‘z yechimini topganicha yo‘q.](/data/documents/249577ef-72e0-4e9f-b0dc-f6c7b0de1202/page_3.png)
![4.](/data/documents/249577ef-72e0-4e9f-b0dc-f6c7b0de1202/page_4.png)
![MUAMMONING O'RGANILGANLIK DARAJASI
5Tadqiqot olib borgan olimlar
Vatanimiz va xorijiy mamlakat olimlaridan Shuningdek:
Mavzuning umumiy
metodologik asosini antik
davrdan bugunga qadar
o‘rganilib kelayotgan olimlar: O ‘zbek lisoniy tizimida hosila
nominativlarni tashkil etuvchi
alohida birliklar formal
tilshunoslik doirasida
tekshirilgan, tegishli mavzu
doirasida nazariy asos vazifasini
o‘tovchi fundamental tadqiqotlar
mavjud. Jumladan:
•
frazeologik sathda
(Sh.Rahmatullayev,
A.Mamatov),
•
paremiologik sathda (P.Bakirov,
B.Jo‘rayeva),
•
evfemik sathda
(A.Omonturdiyev),
•
ikkilamchi nominatsiya,
•
xususan, perifrazalar
(R.Normurodov)
borasidagi tadqiqotlar
mundarijasida metaforik hosila
nomlar masalasi ilmiy
sharhlangan
S.A.Karimov B.R.Jo’rayeva Metaforalarning
nominativ funksiyasiga doir
ilmiy izlanishlar bilan:
S.A.Karimov A.P.Chudinov](/data/documents/249577ef-72e0-4e9f-b0dc-f6c7b0de1202/page_5.png)
![TADQIQOT METODLARI
▰ Mavzu bo‘yicha berilgan ilmiy adabiyotlarni tahlil qilish va bildirilgan
fikrlarni umumlashtirish;
▰ Kuzatuv, qiyoslash, interpretasiya, tavsiflash ;
▰ F alsafiy-gnoseologik, lingvokulturologik, kognitiv tahlil;
▰ S ubstansial, diskursiv tahlil .
6](/data/documents/249577ef-72e0-4e9f-b0dc-f6c7b0de1202/page_6.png)
![TADQIQOTNING VAZIFASI
▰ J ahon metaforologiyasining tadrijiy taraqqiyotini tekshirish;
▰ jahon tilshunosligida metaforik nominatsiya nazariyasining tadqiqini o‘rganish;
▰ Ingliz va o‘zbek tilshunosligida metaforani o‘rganishga bag‘ishlangan
tadqiqotlarni tanqidiy ko‘rib chiqish;
▰ fanda kognitiv va konseptual metaforalarni o‘zaro farqlashga doir ilmiy
qarashlarga munosabat bildirish;
▰ nominativ nazariya doirasida jahon ilm-fanida metaforik nom-terminlarni hosil
qilish usulining ingliz va o‘zbek tili misolidagi holatini tekshirish va tasdiqlash .
7](/data/documents/249577ef-72e0-4e9f-b0dc-f6c7b0de1202/page_7.png)
![TADQIQOTNING ILMIY YANGILIGI
▰ Ingliz va o‘zbek tilshunosligida metaforani o‘rganishga bag‘ishlangan
tadqiqotlar tanqidiy ko‘rib chiqildi hamda metaforani antroposentrik
paradigma tamoyillari asosida tekshirishning afzal jihatlari ko‘rsatib berildi;
▰ kognitiv va konseptual metaforalarni o‘zaro farqlashga doir munosabat
bildirildi;
▰ metaforaning ilmiy bilishning usuli ekani aniqlandi hamda uning ilmiy atama va
terminlarni hosil qilishdagi o‘rni ko‘rsatib berildi;
▰ metaforalarni tilning milliy korpusida berishning muammolari tanqidiy ko‘rib
chiqilib, masala doirasida tegishli tamoyillarga munosabat bildirildi .
8](/data/documents/249577ef-72e0-4e9f-b0dc-f6c7b0de1202/page_8.png)
![TADQIQOT NATIJALARINING NAZARIY
VA AMALIY AHAMIYATI
▰ M etaforaning yuzaga chiqish mexanizmiga doir nazariy qarashlar, umuman,
metaforik tafakkurni harakatlantiruvchi kognitiv qonuniyatlar, metafora
tashuvchi bilimlarni qabul qilish, qayta ishlash, saqlash va uzatish
(reprezentasiya) funksiyalarini tahlildan o‘tkazish orqali olingan ilmiy
xulosalar tilning turli sohalari uchun muhim ilmiy-nazariy ma’lumotlar
berishi, shuningdek, psixolingvistika, kognitiv tilshunoslik, korpus
lingvistikasi, umumiy tilshunoslik kabi fanlar bo‘yicha yaratiladigan darslik
va o‘quv qo‘llanmalarining mukammallashuviga xizmat qilishi asoslangan;
▰ metaforalarning lingvokognitiv sathdagi konseptual xususiyati tushuntirib
berilgan .
9](/data/documents/249577ef-72e0-4e9f-b0dc-f6c7b0de1202/page_9.png)
![10Kirish qismida mavzuning dolzarbligi asoslangan, tadqiqotning
maqsad va vazifalari, obyekti va predmeti tavsiflangan, respublika
fan va texnologiyalari rivojlanishining ustuvor yo’nalishlariga
mosligi ko’rsatilgan, ilmiy yangiligi va amaliy natijalari bayon
qilingan, olingan natijalarning ilmiy va amaliy ahamiyati ochib
berilgan, natijalarni amaliyotga joriy qilish, nashr etilgan ishlar va
dissertasiya tuzilishi bo’yicha ma’lumotlar keltirilgan.](/data/documents/249577ef-72e0-4e9f-b0dc-f6c7b0de1202/page_10.png)
![11I BОB. METAFORA VA NOM MASALASI
ILMIY TADQIQ OBYEKTI SIFATIDA
Magistrlik d issertasiyaning “Metafora va nom masalasi ilmiy
tadqiq obyekti sifatida” deb nomlangan birinchi bobida
nomina t siya nazariyasi, Antik davr metaforologiyasida metafora
va ism (nom)ga doir bahslar, metaforik nominasiyaning
o’rganilish tarixi, j ahon metaforologiyasida nomina t siya
nazariyasi, y angi davr metaforologiyasida metaforaning
nominativ xususiyatlariga doir tadqiqotlar muhokamasi
borasidagi masalalarni jamlaydi](/data/documents/249577ef-72e0-4e9f-b0dc-f6c7b0de1202/page_11.png)
![N А ZARIYALAR
▰ Nomina t siya nazariyasi va umuman, onomasiologiyaga yondashuv antik davrlarda Platon,
Aristotel, Diogen Vavilonskiy, Varron tomonidan amalga oshirilgan deb hisoblanadi.
Tilshunoslikda nom(nominasiya) masalasi uzoq tarixga ega bo’lib, ism obyektni shartli
belgilash, belgilanayotgan predmetga nisbatan munosabat qoidalari yoki inson xarakteri va
hatti-harakatlarini tushuntirish, anglatish vositasi bo’lgan.
▰ Ism, nomina t siya to’g’risida Aflotun qarashlari ham salmoqqa ega bo’lgan. U bundayin
yondashuvni to’g’ri deb topadi va har bir buyumga mos keluvchi nomda obrazlik mavjud
deb biladi. Ushbu ideal obraz o’zida shakl hosil qiluvchi tamoyilni aks ettiradi. Aflotunga
ko’ra, ism – buyumning ideal tasavvuri hamda taqlid qilishdan iborat ikkita o’zaro o’xshash
bo’lmagan jarayonning hosilasidir.
12](/data/documents/249577ef-72e0-4e9f-b0dc-f6c7b0de1202/page_12.png)
![N А ZARIYALAR
▰ Antik falsafa so’z (ism)ning semantik aspektini mantiq va ontologiyaga mansub deb
biladi, so’zning faqat fonetik tomonigina uning tomonidan nutqiy hodisa deb olinadi.
Aristotel ham, ushbu an’anaga muvofiq, ism (so’z)ni poetik va ritorik turlarga bo’ladi.
Nutqiy faoliyat (so’zlarni tanlash, ularning joylashuvi, birgalikdagi uyg’unligi) ritorika
va she’riyatda mumkin bo’lgan va zaruriy mantiqqa bo’ysunadi. Boshqacha aytganda,
ushbu faoliyat intellektuallashadi.
▰ XX asrga kelib nomina t siyaning ikkilamchi, hodisaviy, jumlaga oid, anaforik, bilvosita
turlariga alohida e’tibor qaratildi. Bu davrga kelib nominativ birliklar qatoriga nafaqat
leksemalar, balki gapga teng jumlalar, turli okkazional vositalar kiritildi. Bu borada
N.D. Arutyunova, V.G. Gak, Ye.S. Kubryakova, G.V. Kolshanskiy, B.A. Serebrennikov,
Yu.S. Stepanov, V.N. Teliya, A.A. Ufimsevalarning xizmati katta bo’ldi
13](/data/documents/249577ef-72e0-4e9f-b0dc-f6c7b0de1202/page_13.png)
![N А ZARIYALAR
▰ Kognitiv tilshunoslik ham metaforik nominasiya nazariyasiga befarq emas (J. Lakoff, R.
Langakr, N. Xomskiy, L. Telmi, U. Kroft, L.G. Luzina, V.A. Maslova, Yu.G. Pankras,
V.Z. Demyankov, Ye.S. Kubryakova). Kognitivistlar bu borada nominasiyani til
formalarining ularning kognitiv muqobillariga nisbati yoki voqyelikning obyektiv tarzda
idrok etilishi bilan bog’liq jarayon va shu jarayonning natijasi sifatida tushuntiradilar.
▰ Fanda hosila nomina t siya “ikkilamchi signifika t siya” (Ye.A. Zemskaya), “semantik
deriva t siya” (D.N. Shmelev), “semantik innova t siya” (V.N. Zabotkina) degan terminlar
ostida ham o’rganiladi. Hosila nomina t siya muayyan tilda har bir g’oyani unga tegishli
bo ’ lgan nom bilan atash imkonining chegaralanganligi sababidan yuzaga chiqadi.
Vaholanki, insoniy jamiyatning bilish va kommunikativ faoliyatining dinamik taraqqiyoti
yangi realiyalar, moddiy va ma’naviy madaniyat predmetlarining vujudga kelishi til
oldidagi asosiy vazifalardan biri bo’lgan inson faoliyati sohalarini yangi nomlar bilan
ta’minlash masalasini belgilaydi
14](/data/documents/249577ef-72e0-4e9f-b0dc-f6c7b0de1202/page_14.png)
![FANDA NOMINA T SIYANING TO’RT TURI
AJRATILADI
15H osil bo’lishiga ko’ra normal yoxud tabiiy
nomina t siyalar M utasiyalar – metafora, metonimiya ta’sirida
yuzaga kelgan nomina t siyalar
O ngli ravishda (lug’at tarkibiga kiritish
maqsadiga yo’naltirilgan nutq) vujudga
kelgan sun’iy nomina t siyalar P atologik nomina t siya , lisoniy mezonlardan
og’ishish, ekstralingvistik faktorlar evaziga
hosil bo’lgan nomina t siyalar .](/data/documents/249577ef-72e0-4e9f-b0dc-f6c7b0de1202/page_15.png)
![Biroq XIX asr oxiri va XX asr avvalidagi texnokratik jamiyatning yuzaga kelish jarayoni, kognitiv
fanlarning rivoji, Amerika lingvistik maktablari va yo’nalishlarining kuchli ta’siri ostida metaforani
yangicha nigoh bilan jiddiy va chuqur tekshirish zaruratini yuzaga chiqardi. Metaforologiyaning
aynan shu davrda gullab-yashnaganligini asosiy ikki omil bilan tushuntirish mumkin :
▰ Birinchi sabab - Mantiqan tushunarsiz mohiyatlarni oson yetkazish va bu mohiyatlarga nom berishda
sermahsul qurol, biroq na mantiq va na lisoniy kategoriyalar bilan izohlash mumkin bo’lmagan metafora
fenomenini tushuntirib berishda tilshunoslik va adabiyot ojiz edi. Q olaversa, tildagi milliy-mental tabiat,
ruhiyat, madaniyatga bevosita dahldor ramz, belgi, axborot, shakl va mazmun, ma’no va tushuncha singari
hodisalarga
taalluqli belgilarning o’ziga xos indikatori, fanlararo ko’lamlarni qurshagan metaforik nomlarning
mexanizmini anglash masalasi aniq va tabiiy fanlarning ko’zga ko’ringan vakillarini bezovta qila boshladi.
Holbuki, ilmiy terminologiyaning aniqlik, leksik-semantik chegaralanganlik, bir ma’nolilik kabi mezonlariga
mutlaqo javob bera olmaydigan metaforaning shu terminlar doirasidagi mo’jizakor ishtiroki, oxir-oqibat
ma’noning torayishi, til sathlari, lisoniy shaxs, olamning modeli, emo t sional aspekt singari nomina tsiyalarni
aniq ifoda etuvchi terminlarning ijod qilinishiga olib keldi.
▰ Ikkinchi sabab - Gustav Bergman tomonidan taklif etilgan va Richard Rorti qarashlarida tasdig’ini topgan
“lingvistik burilish” termini bilan bog’liq izlanishlar tufayli til, uning ichki va tashqi xususiyatlariga fanlararo
ko’lamdagi qiziqishlar kuchaydi.
16](/data/documents/249577ef-72e0-4e9f-b0dc-f6c7b0de1202/page_16.png)
![17II BОB. METAFORALARNI ANTROPOTSENTRIK
YO‘NALISHDA TEKSHIRISH ZARURATI
“ Metaforalarni antroposentrik yo’nalishda tekshirish zarurati”
deb nomlangan ikkinchi bobda ingliz va o’zbek tilshunosligida
metaforani antroposentrik talqinda tushuntirish zarurati va
metaforalar tasnifida antroposentrik talqin, kognitiv va konseptual
metafora tasnifiga doir yondashuvlarda ixtiloflar singari masalalar
muhokama etiladi.](/data/documents/249577ef-72e0-4e9f-b0dc-f6c7b0de1202/page_17.png)
![N А ZARIYALAR
▰ O’zbek tilida metaforalarni o’rganishning tarixi asosan Sharq mumtoz adabiyoti va falsafa
maktablariga taqaladi (Ibn Xaldun, Umar Rodiyoniy, Rashididdin Vatvot, Qays Roziy, Atoulloh
Husayniy, Shayx ibn Xudoydod Taroziy, keyinchalik Fitrat). Tilshunos O.Ya. Karimov
keltirilgan dalillarni davr nuqtayi nazaridan tahlil qila turib, metafora borasidagi qarashlarning
asrdan-asrga taraqqiy eta borganini qayd etadi.
▰ Rus tilshunosligida metaforalarni semasiologiyadan farqli, uslubiyat doirasida o’rganish, bu
hodisani, o’z navbatida, frazeologik birliklardan ayro holda tushuntirishga intilishlar bor bo’lib ,
r us tili frazeologiyasi tabiatini semantik belgilaridagi milliy aloqadorlik orqali sharhlashga
harakat qilgan V.Vinogradovning ta’limoti o’zbek frazeologiyasining keyingi istiqbolida
deyarli asos nazariya vazifasini o’tadi.
18](/data/documents/249577ef-72e0-4e9f-b0dc-f6c7b0de1202/page_18.png)
![N А ZARIYALAR
▰ XX asrning 70-80 yillari o’zbek tilshunosligida tilning ifoda vositalarini tekshirish doirasida
metaforaga ham nisbatan teran, antik davr qarashlaridan yiroq bo’lmagan tavsiflar berildi
(M.Mukarramov, S.A.Karimov va b.) Tahlillarimiz XX ikkinchi yarmi va XIX asr dastlabki
o’n yilliklari o’zbek tilshunosligida metaforik jarayonlarning asosiy 3 (an’anaviy, sistem-
struktur va antroposentrik) yo’nalishda hamda 8 ta aspektda o’rganilganini ko’rsatdi. Bular:
semasiologik; leksikologik; stilistik (xususan, lingvopoetik aspektda), sistem -struktur,
antroposentrik yo’nalishda (xususan, kognitiv, lingvokulturologik, pragmatik yondashuv
asosida), leksikografik aspektda
19](/data/documents/249577ef-72e0-4e9f-b0dc-f6c7b0de1202/page_19.png)
![N А ZARIYALAR
▰ XX asrning 80-yillari AQSh tilshunoslik maktabi va kognitivizmdagi “portlash” rus
tilshunosligiga o’z ta’sirini o’tkaza boshlagach (shunda ham bir necha o’n yilliklardan so’ng),
o’zbek tilshunosligida ham tafakkurning ushbu fenomen mo’jizasiga e’tibor qayta jonlandi, uni
noan’anaviy yo’nalishlarda tekshirishga ishtiyoq kuchaydi.
▰ O’zbek leksikologiyasi, semasiologiyasining yirik va ko’zga ko’ringan atoqli namoyandasi,
professor M.Mirtojiyevning bu boradagi xizmatlari beqiyos. Xususan, nominativ va hosila
ma’nolar, figural ma’nolarni ajratish, leksik ma’no asosidagi referentlararo aloqadorlikning
namoyon bo’lishi singari nozik jihatlar M.Mirtojiyev tomonidan yuksak sinchkovlik bilan,
mavjud nazariy qarashlar misolida yuqori tanqidiy ruhda sharhlangan.
20](/data/documents/249577ef-72e0-4e9f-b0dc-f6c7b0de1202/page_20.png)
![N А ZARIYALAR
▰ Antroposentrik g’oyalarni o’zbek tilshunosligiga ilmiy jihatdan tom ma’noda to’g’ri,
mohiyatini teran anglatgan holda olib kirgan tilshunos olima D.S.Xudayberganovaning
metaforadagi antroposentrik tabiatga tegishli ilmiy qarashlari hyech bir e’tirozsiz qabul
qilinadi. Jumladan, olimaning kognitiv metaforani bilish, tushunchani kategoriyalashtirish,
konseptuallashtirish, baholash va olamni tushuntirishning samarali usullaridan biri sifatida
baholab, uni shaxs kognitiv faoliyatiga tegishli, bir tushuncha yoki hukm haqidagi bilim
tuzilmalari asosida ikkinchi tushuncha yoki hukmni konseptuallashtirish hodisasi sifatida
ta’riflashi tom ma’nodagi zamonaviy metaforologiyaning g’oyalariga hamohangdir.
▰ Mazkur bobda, shuningdek, M.N.Kojina, P. Nyumark, V.P. Moskvin, N.D.Arutyunova,
M.A.Jurinskaya, T.G. Skrebsova singari tilshunoslarning metafora borasidagi tasniflari o’zbek
tili materiallari asosida tushuntirildi hamda kognitiv metafora, konseptual metafora,
antroposentrik metafora terminlariga sharh berildi.
21](/data/documents/249577ef-72e0-4e9f-b0dc-f6c7b0de1202/page_21.png)
![▰
derivat semantik
tarkibidagi “tashqi
belgi” - implisit yoxud
eksplisit semalarining
arxisema bilan
almashinuvi va
fo a llashuvi; ▰
“ ichki belgi”ni
bildiruvchi bir yoki
bir necha
semalarning
arxisema bilan
almashinuvi va
faollashuvi; ▰
“ tegishlilik”ni
anglatuvchi
fuksional sema
hosila ma’nosining
arxisema bilan
almashinuvi va
faollashuvi
22ANTROPOSENTRIK METAFORANING SEMANTIK GENEZISI
SEMANTIK TO’PLAMNING 4 XIL USULDAGI
TRANSPOZISI T YASINI NAMOYISH ETADI :
▰
arxisemaning
almashinuvi va yadroviy
(markaziy) semaning
yashirin periferiya
semasiga yoxud
periferiya semasining
(denotat, konnotat)
yadroviy semaga o’tishi.](/data/documents/249577ef-72e0-4e9f-b0dc-f6c7b0de1202/page_22.png)
![23Metaforaning ifoda va mazmun ko ’ lamida antroposentrik talqinUMUMIY HOLDA METAFORANI ANTROPOSENTRIK
TUSHUNISH UNING NEGIZIDA QAMRALGAN QUYIDAGI
MOHIYATLARNI TERAN ANGLASH IMKONINI BERADI](/data/documents/249577ef-72e0-4e9f-b0dc-f6c7b0de1202/page_23.png)
![N А ZARIYALAR
▰ Bugungi kunda metaforalarni asosiy ikkita: kodlash lingvometaforologiyasi (neyrolingvistika, ontolingvistika,
kognitivistika, nutqiy aktlar, pragmatika, semiotika yo’nalishidagi tadqiqotlar) va dekodlash
lingvometaforologiyasi (lingvostilistika, matn lingvopoetikasi, interpretasion lingvistika, zamonaviy germenevtika,
leksikografiya, lingvokulturologiya, sosiolingvistika singari yo’nalishdagi tadqiqotlar) yo’nalishida tekshirishga
urg’u berilmoqda.
▰ Umumiy holda esa, metaforaning xossalari fanlararo kesimda quyidagi tadqiq obyektini tashkil qiladi: 1)
metaforaning tabiati va mohiyati – essen t ial yo’nalish (falsafiy va mantiqiy metaforologiya, kognitiv fanlar) ; 2)
atributiv xususiyatlari (lingvistika, kognitiv fanlar, germenevtika) ; 3)kauzal xususiyatlari (til tarixi, madaniyat
tarixi, etologiya tarixi) ; 4) strukturaviy jihatlari (kognitiv fanlar va interpretasion semantika) ; 5) vazifaviy xossalari
(germenevtika va nutqiy kommunikasiya nazariyasi) .
▰ “ Kognitiv metafora” hamda “konseptual metafora” terminlari J.Lakoffning kognitiv paradigma borasidagi
qarashlari negizida XX asrning 80-yillaridan boshlab keng ilmiy iste’molga kirdi.
▰ J.Lakoff konseptual va kognitiv metafora turlarini farqlashda ularning bosh miya faoliyatidagi neyron yoxud
konseptual sathga talluqli («a reality at either the neural or conceptual level») xususiyatini namoyon etuvchi
belgilariga tayanadi
24](/data/documents/249577ef-72e0-4e9f-b0dc-f6c7b0de1202/page_24.png)
![25Metafora
turi Belgilari Xususiyati
Lokusi
Konseptual
metafora manba va nishon
konseptual sohalari
o’rtasidagi mental
proyeksiyalarni namoyon
etadi inson tafakkurining
tushunchalar,
mulohaza va
xulosalash bilan
kechuvchi jarayonini
ifoda etadi aqliy faoliyat,
tafakkurdagi
tushunchaviy
jarayon
Kognitiv
metafora neyrofiziologik faollikning
neyronlar faollashuvi
darajasidagi jarayonlar
bilan bog’liq mexanizm
sifatida talqin etiladi bosh miyaning
neyrofiziologik
substratini ifoda
etadi, yangi
ma’nolarni kashf
etadi bosh miyaning
neyrofiziologik
substratiKONSEPTUAL VA KOGNITIV METAFORANING O ’ ZARO FARQLI
JIHATLARI (J.LAKOFF, AQSH HAMDA RUS TILSHUNOSLARINING
QARASHLARI BO ’ YICHA)](/data/documents/249577ef-72e0-4e9f-b0dc-f6c7b0de1202/page_25.png)
![III BОB. METAFORA – KOGNITIV AXBOROT
TARAQQIYOTINING MAHSULI
26T adqiqotning “ Metafora -kognitiv axborot taraqqiyotining mahsuli ” deb
nomlangan uchinchi bobi metaforaning kognitiv axborot taraqqiyotining mahsuli
sifatidagi sharhi, birlamchi va hosila nominasiya, fanda nominativ zanjir
tushunchasi, nominasiyaning approksimasion turida metaforaning o’rni, o’zbek
tilida metaforaning nominativ funksiyasi, o’zbek siyosiy-ijtimoiy, publisistik
diskursida metaforalar, metaforik modellar va nomina t siyalar, metafora va ezoterik
talqinli nomina t siyalar borasida bahs yuritiladi.](/data/documents/249577ef-72e0-4e9f-b0dc-f6c7b0de1202/page_26.png)
![N А ZARIYALAR
▰ N.D.Arutyunova “Metafora narsaning o‘zi” va “Metaforani sinchkovlik bilan tanlash, uni to‘g‘ri tanlash
haqidagi bahs-munozara predmetning asl mohiyati to‘g‘risidagi bahsdir” deydi. F.Ankersmit o‘zining
“Hisoblash mantig‘i” nomli asarida voqelikni tasvirlashda metaforadan foydalanish haqiqatni ifodalashning
eng kuchli usuli ekanligini ta’kidlab, bayon bayonini metaforik bayon bilan tenglashtiradi
▰ S. D. Kasnelson leksik ma’nolar orqali beriladigan bilimlar lingvistik bilim ekanligini va uni olam haqidagi
bilimlar bilan aralashtirib yubormaslik kerakligini ta’kidlaydi. Chunki olam haqidagi bilim doirasi har bir
shaxsning dunyoqarashi, qiziqish va qiziqish doirasi, bilim darajasi bilan belgilanadi . Demak, semantikada
har bir leksik ma’noni shu bilimning minimal darajasi deb h isoblash to‘g‘ri bo‘ladi.
▰ V.V.Gak ta’biriga ko‘ra, odamlarning tildan qay taxlit foydalanishlarini, so‘zlovchilarining lisoniy ichki
sezgilarini bilish, lisonning faoliyatiga baho berish uchun bevosita tilning in’ikos jarayonini tekshirish lozim.
Holbuki, bunda “til – tafakkur – ekstralingvistik vaziyat” semantik uchburchagi asosida ish ko‘rish maqsadga
muvofiq
27](/data/documents/249577ef-72e0-4e9f-b0dc-f6c7b0de1202/page_27.png)
![N А ZARIYALAR
▰ Approksimasiya (lot. approximare – «yaqinlashmoq») matematika fanining ta’sirida yaqin yillarda
kashf etilgan lingvistik tushuncha hisoblanadi. Tilshunoslikdagi noaniqlik (aniqlik/noaniqlik)
kategoriyasiga aloqador mazkur termin o‘zaro yaqin semantik lokusga aloqador terminologik lakunani
to‘ldirish maqsadida fanga kiritilgan.
▰ Approksimasion nominatsiya yuqorida tilga olingan til hosilasidan tashqari, voqelikning o‘ziga xos
tasviri va tasavvuri ham uning kuchayishiga hissa qo‘shadigan harakatlar orqali hosil bo‘ladi. Bunda
umumiy o`xshashlik (metafora), butun/qism (sinekdoxa), umumiy bog`lanish (metonimiya)ni aks
ettiruvchi talqinga havola kuchayadi. Demak, izohlashda (tushuntirish, tavsiflash, sharhlash) joy
o‘zgartirishlarning ishtiroki noaniqlik darajasiga qarab ortadi. Bunday holda: a) tegishli vaziyat bilan
bog'liq tajriba va ko‘nikmalarning zarari / yo‘qligi, b) ushbu vaziyat bilan bevosita bog'liq bo‘lgan
nutq ishtirokchilarining tegishli bilimlarining etishmasligi / mavjud emasligi tomoshabinlarning
ishtirok etishiga to‘sqinlik qiladi. yuqori darajadagi taxminiy nominatsiya kafolatlangan.
28](/data/documents/249577ef-72e0-4e9f-b0dc-f6c7b0de1202/page_28.png)
![O‘ZBEK ADABIYO TLARIDA
QUYIDAGIDEK KELTIRILADI:
▰ Seni ilk marta uchratganimda, aytdim-k i , ichimda yuz bergan... to‘fonmi, ofatmi... nima uchun qiyosi
yo‘q mana shunday nurli tuyg‘uni ofatga o‘xshatishim kerak?! (H.Do‘stmuhammad, Hijronim mingdir
mening). – inson kechinmalari tafsiloti (ichki omil: metaforik nominatsiya mavjud. Ko‘chimni qiyosi
yo‘q o‘lchov belgisi yuzaga chiqarib, shunday aniqlovchisi botindagi tuyg‘uning kuchiga doir to‘fon,
ofat, nurli tuyg‘u metaforalari orqali noaniqlikni aniqlik sari yaqinlashtirmoqda).
▰ Qizning soch tolalari Tirkashning yuziga tegib turar, allanechuk notanish , ammo totli his anqir, uning
butun vujudi tarang tortilib, oyoqlari titrar, qizning yelkalari ham bilinar-bilinmas silkinayotganini his
qilib turardi. (O‘.Hoshimov, Muhabbat) – inson kechinmalari tafsiloti (ichki omil: metaforik
nominatsiya mavjud ( notanish, totli his )).
29](/data/documents/249577ef-72e0-4e9f-b0dc-f6c7b0de1202/page_29.png)
![INGLIZ ADABIYO TLARIDA
QUYIDAGIDEK KELTIRILADI:
▰ Why, I know things, good and bad, big and little, about men and women and life that sometimes I
almost doubt myself that they're true. But I know them. (London 1916:11)
▰ He rode through what was almost a village, save that there were neither shops nor hotels. (London
1916:9)
From these examples it becomes clear that the meaning of the approximator “almost” in both cases is the
same-“not quite”, while the position of the adverbs is different. “Almost” is used with adjectives, time
expressions and periods of time or quantities of things but before pronouns like any, anybody, anything, etc.
▰ On the right is the garden of Madame Olivier's villa, on the left the garden of another villa – and from
that garden, mark you, the tree fell – so nearly on us. (Christie 1927:95)
Our analysis shows that “almost” is used much more frequently than “nearly” and is therefore likely to be less
specialized than the latter; “nearly” is used to indicate that something is not quite the case, or not completely
the case. They are both used to express ideas connected with progress, measurement or counting.
30](/data/documents/249577ef-72e0-4e9f-b0dc-f6c7b0de1202/page_30.png)
![31Demak, aproxsimatsiya, asosan, badiiy nutq uchun qo‘llaniladi va
muallifning individual nutqi va shunga mos ravishda dunyoni idrok
etish xususiyatlarini ko‘rsatadi. Aniqlik/noaniqlik kategoriyasiga
asoslanib, u o‘quvchiga o‘z qarashlari, fikrlari va mulohazalarini
yetkazishda qo‘llaniladigan asosiy belgilarga ishora qiladi va
muallifning kontseptual dunyosining qismlarini ifodalaydi. Matn va
dunyo o rtasidagi til shaxsining o ziga xos xususiyatini ko rsatadi. ʻ ʻ ʻ
Shunga qaramay, alohida tanlab olingan yaqinlashuvchilar vaziyatga
ko‘ra lug‘atda mavjud bo‘lmagan leksik-semantik bo‘shliqni ma’lum
darajada metafora orqali to‘ldirishga muvaffaq bo‘ladilar,
yaqinlashtiruvchilarni keltirib chiqargan analitiklar esa ma’lum
noaniqliklarni oydinlashtirishga xizmat qiladi .](/data/documents/249577ef-72e0-4e9f-b0dc-f6c7b0de1202/page_31.png)
![UMUMIY XULOSA
Mumtoz ritorika metaforani me’yordan chetlashish – predmet nomining boshqa predmetga ko’chishi tarzida
izohlaydi va ko’chimning vazifasi o’rnida leksik lakunani to’ldirish (nominativ funksiya) yoxud nutqni boyitish va
ritorikaning bosh maqsadi bo’lmish “ishontirish”ga xizmat qilish tushunilgan. Antik metaforologiyada metafora
nom ko’chishining har qanday turi (Aristotel); metonimiyaning zidi (Kvintilian) sifatida qaralib, uning: nominativ,
baholovchi, dekorativ vazifasi tavsiflangan hamda nomukammal metaforalarga ham baho berib o’tilgan.
Metafora olam to’g’risidagi haqqoniy axborotni tashuvchi konseptual hodisa sifatida olamni kategoriyalashda
so’zsiz ishtirok etadi. O’z navbatida, kategoriya ham o’z-o’zidan vujudga kelmaydi: u insonning borliq haqidagi
bilimlarni tushunchalar barobarida saqlash shaklidir. Binobarin, metaforik nominasiyada antroposentrik sababiyat
ilgari suriladi: konseptual metafora manba va nishon konseptual sohalari o’rtasidagi mental proyeksiyalarni
namoyon etadi.
XX ikkinchi yarmi va XIX asr dastlabki o’n yilliklari o’zbek tilshunosligida metaforik jarayonlarning asosiy 3
(an’anaviy, sistem-struktur va antroposentrik) yo’nalishda hamda 8 ta aspektda o’rganilganini ko’rsatdi. Bular:
semasiologik; leksikologik; stilistik (xususan, lingvopoetik aspektda), sistem-struktur, antroposentrik yo’nalishda
(xususan, kognitiv, lingvokulturologik, sosiopsixolingvistik, pragmatik yondashuv asosida), leksikografik aspektda. 0101
0202
0303
0404 O’zbek antroposentrik tilshunosligi ta’limotining asoschisi D.S.Xudayberganovaning kognitiv metaforani bilish,
tushunchani kategoriyalashtirish, konseptuallashtirish, baholash va olamni tushuntirishning samarali usullaridan
biri sifatida baholab, uni shaxs kognitiv faoliyatiga tegishli, bir tushuncha yoki hukm haqidagi bilim tuzilmalari
asosida ikkinchi tushuncha yoki hukmni konseptuallashtirish hodisasi sifatida ta’riflashi tom ma’nodagi zamonaviy
metaforologiyaning g’oyalariga hamohangdir.
32](/data/documents/249577ef-72e0-4e9f-b0dc-f6c7b0de1202/page_32.png)
![UMUMIY XULOSA
Konseptual metafora manba va nishon konseptual sohalari o’rtasidagi mental proyeksiyalarni namoyon etsa,
kognitiv metaforani neyrofiziologik faollikning neyronlar faollashuvi darajasidagi jarayonlar bilan bog’liq mexanizm
sifatida talqin etish maqsadga muvofiq. Metafora o’z-o’zidan antroposentrikdir va u, tabiiyki, lisonning
antroposentrikligiga yorqin dalil.
Nominativ zanjirda ishtirok etuvchi metafora, qahramonning hissiyoti, kayfiyatini aniq-tiniq yetkazib berish
omilidir. Metafora o’zidagi nominativ funksiya orqali tilda omonimlarni hosil qiladi. Metaforada asosiy ikki jihatni
bir-biridan farqlamoq lozim bo’ladi: 1)metafora – bilishning asosiy uch mexanizmlaridan biri (bilish: rasional,
empirik va metaforik turlarga bo’linadi); 2)metaforik tafakkur bilishning ma’lum bosqichi. Metaforaning xossalari fanlararo kesimda quyidagi tadqiq obyektini tashkil qiladi: 1) metaforaning tabiati va
mohiyati – essensial yo’nalish (falsafiy va mantiqiy metaforologiya, kognitiv fanlar); 2) atributiv xususiyatlari
(lingvistika, kognitiv fanlar, germenevtika); 3)kauzal xususiyatlari (til tarixi, madaniyat tarixi, etologiya tarixi); 4)
strukturaviy jihatlari (kognitiv fanlar va interpretasion semantika); 5) vazifaviy xossalari (germenevtika va nutqiy
kommunikasiya nazariyasi).
0606
0707
330505](/data/documents/249577ef-72e0-4e9f-b0dc-f6c7b0de1202/page_33.png)
![ILMIY MAQOLALAR
Almuratova A. The Need To Check Metaphors In An Anthropocentric Direction , International
scientific journal “Interpretation and researches” Volume 1 I ssue 6 , 46-53, 2023.0101
0202
0303
34Khayrullayev Kh., Kuldoshov U., Almuratova A. The Role Of Metaphors In Naming Objects And
Concepts: An Analysis Based On The Theory Of Nomination In Metaphor , International scientific
journal “Science shine”, Issue 4, 96-101, 2023.
Khayrullayev Kh., Kuldoshov U., Almuratova A. The Importance Of Cognitive Metaphor In The
Language , Respublika ilmiy-amaliy anjumani, “Zamonaviy tilshunoslik va derivatsion qonuniyatlar”
Samarqand, 18-may, 58-61, 2023.](/data/documents/249577ef-72e0-4e9f-b0dc-f6c7b0de1202/page_34.png)
![35](/data/documents/249577ef-72e0-4e9f-b0dc-f6c7b0de1202/page_35.png)
1LINGVISTIK METAFORANING INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDAGI TAV SIFI
2KIRISH . I BOB. METAFORA VA NOM MASALASI ILMIY TADQIQ OBYEKTI SIFATIDA 1.1 Nomina t siya nazariyasi 1.2 Antik davr metaforologiyasida metafora va ism (nom)ga doir bahslar 1.3 Metaforik nominatsiyaning o‘rganilish tarixidan: Jahon metaforologiyasida nominatsiya nazariyasi 1.4 Ya ngi davr metaforologiyasida metaforaning nominativ xususiyatlariga doir tadqiqotlar II BOB . METAFORALARNI ANTROPOTSENTRIK YO‘NALISHDA TEKSHIRISH ZARURATI 2.1 Metafora tadqiqiga oid yondashuvlar: metaforani antropotsentrik talqinda tushuntirish zarurati 2.2 Metaforalar tasnifida antropo t sentrik talqin 2.3 Kognitiv va konseptual metafora tasnifiga doir yondashuvlarda ixtiloflar III BOB. METAFORA – KOGNITIV AXBOROT TARAQQIYOTINING MAHSULI 3.1 Birlamchi va hosila nomina t siya 3.2 Fanda nominativ zanjir tushunchasi 3.3 Approksimasiya – noaniqlik/aniqlik kategoriyasini ifodalovchi nominatsiyada metaforik talqin 3.4 Ingliz va o‘zbek tilida metaforaning nominativ funksiyasi UMUMIY XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ELEKTRON MANBALAR
Dissertatsiya mavzusi bo‘yicha olingan natijalar yuzasidan 2 maqola va 1 tezis chop qilingan Dissertasiyaning umumiy hajmi 71 sahifani tashkil et adiMAGISTRLIK DISERTATSIYANING DOLZARBLIGI TADQIQOT NATIJALARINING E’LON QILINGANLIGI VA HAJMI 3Jahon tilshunosligida metaforologiya fanlararo aloqadorlikda o‘rganilishi talab qilinadigan soha hisoblanib, uning markazida inson metaforogen faoliyati turadi. Metaforaning antroposentrik tabiati metafora va u hosil qilgan nominativlarni turli yo‘nalishlarda tekshirishga monelik tug ‘ dirmaydi. Buning oqibatida so‘nggi yillarda metaforologiyaning asosiy: falsafiy, mantiqiy, psixologik, lingvistik turlarini ajratish takliflari o‘rtaga tashlanmoqda. Metaforaning aniq tasnifini esa barcha fanlarning tadqiq natijalariga tayangan holda, antroposentrizm ilmiy paradigmasi kesimida aniqlash mumkin bo‘ladi. Dunyo tilshunosligi hamda antik davr metaforologiyasida metafora ko‘ringaniga nisbatan o‘ta murakkab tadqiq obyekti sanaladi. Biroq antik va o‘rta asr tilshunosligidan farqli, XX asr oxiri antroposentrik lingvistikasida amalga oshirilgan tadqiqotlar metaforaning lisoniy tizimning alohida olingan birligi emas, tafakkur quroli ekanini tasdiqlarkan, uning alohida lug‘aviy birliklarda namoyon bo‘lmasdan, aksincha, yaxlit tizimlarni tashkil qilgan holda lisonning makrotizimlariga daxl qiluvchi tafakkurning lingvomantiqiy hodisasi ekanini isbotladi. Undagi nominativ funksiyani antroposentrik yondashuv tamoyillari asosida tekshirish muammosi esa hanuz o‘z yechimini topganicha yo‘q.
4.
MUAMMONING O'RGANILGANLIK DARAJASI 5Tadqiqot olib borgan olimlar Vatanimiz va xorijiy mamlakat olimlaridan Shuningdek: Mavzuning umumiy metodologik asosini antik davrdan bugunga qadar o‘rganilib kelayotgan olimlar: O ‘zbek lisoniy tizimida hosila nominativlarni tashkil etuvchi alohida birliklar formal tilshunoslik doirasida tekshirilgan, tegishli mavzu doirasida nazariy asos vazifasini o‘tovchi fundamental tadqiqotlar mavjud. Jumladan: • frazeologik sathda (Sh.Rahmatullayev, A.Mamatov), • paremiologik sathda (P.Bakirov, B.Jo‘rayeva), • evfemik sathda (A.Omonturdiyev), • ikkilamchi nominatsiya, • xususan, perifrazalar (R.Normurodov) borasidagi tadqiqotlar mundarijasida metaforik hosila nomlar masalasi ilmiy sharhlangan S.A.Karimov B.R.Jo’rayeva Metaforalarning nominativ funksiyasiga doir ilmiy izlanishlar bilan: S.A.Karimov A.P.Chudinov