logo

O‘ZBEK TILI MILLIY KORPUSIDA QUR’ONI KARIM MA’NOLARI TARJIMASINING LINGVISTIK TA’MINOTI

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

867.9375 KB
“ O‘ZBEK TILI MILLIY 
KORPUSIDA QUR’ONI 
KARIM MA’NOLARI 
TARJIMASINING 
LINGVISTIK TA’MINOTI  T adqiqot ning dolzarbligi
O‘zbek tilining zamonaviy axborot-
kommunikatsiya tizimida keng qo‘llanishiga 
erishish 1
davlat tilining axborot va kommunikatsiya texnologiyalari, 
xususan, Internet jahon axborot tarmog‘ida munosib o‘rin 
egallashini ta’minlash, o‘zbek tilining kompyuter dasturlarini 
yaratish3
lingvistik modellarni tuzish masalalarini 
zamonaviy ilmiy tamoyillar asosida tadqiq etish 4 Korpus lingvistikasi istiqbolli ilmiy yo‘nalishi 
sifatida o‘zbek tili kopusini yaratish2
dolzarbligi T adqiqot ning  ilmiy    y angiligi
o‘zbek  tilshunosligida korpus, uning lingvodidaktika va lingvistik  ma’lumotlarni 
markazlashtirish, qayta ishlash imkoniyati hamda korpusdan foydalanish ahamiyati ochib 
berilgan; 
Mualliflik korpusini tuzishning loyihalash, teglash hamda qidiruv tizimi 
(korpus menejeri)ni tanlash tamoyillari ishlab chiqilgan Mualliflik korpusining ilmiy, amaliy, ta’limiy maqsad va 
vazifalari, milliy,  ta’limiy, korpuslardan farqi tushuntirilgan;
  mualliflik korpusining tuzilishi, tarkibi, hosilasi, rus va o‘zbek tilida 
 mavjud mualliflik korpuslarining o‘xshash hamda farqli jihatlari 
ochib berilgan ; y angiligi Tadqiqot ning maqsadi
mualliflik korpusini 
tuzish tamoyillarini 
ishlab chiqish ; Oltinxon To‘ra korpusi 
interfeysining  dizayn, qidiruv 
tizimi, ma’lumotlar bazasi- 
oynasi kabi xususiyatlarini 
tavsiflash ;
  lingvistik 
modellashtirish 
yo‘llarini izlash;  tafsir misolida 
konkordans va 
N-grammlar tuzish O byekti 
korpus, uning 
turlari hamda 
mualliflik korpusi P redmeti 
  О ltinxon To‘ra  
korpusi interfeysi, 
korpus birliklari, 
teglash muammolari 
U sullari 
  tasniflash, tavsiflash, 
qiyoslash, statistik     D issertatsiya tarkibi
Kirish Xulosa
II bob. “Mualliflik korpusi” 
dasturi ustida bajariladigan 
amallar
2.1.Dasturiy 
majmuaning 
tuzilishi va tavsifi.
2.2.Dasturiy 
majmuadan 
foydalanish tartibi 
va ish natijalari III bob. “Al-Qur’on Al-Karim”ning 
lingvistik ta’minoti
3.1. “”Al-Qur’on Al-
Karim” ning tili va 
lug‘ati
3.2.  “Al-Qur’on Al-
Karim”dagi “Ko‘z” 
leksemasi bilan 
bog‘liq somatik 
frazemalarning 
semantik tahliliI bob. Korpus lingvistikasi 
asoslari
1.1. Tilshunoslikda 
korpus tushunchasi.
1.2. Milliy va 
mualliflklik 
korpuslarining 
zamonaviy 
tilshunoslikdagi o‘rni Dast uriy  t a’minot  haqida  2	1	3
txt. formatdagi lotin yozuviga asoslangan faylga 
mo‘ljallangan  “ Mualliflik korpusi” Nomi  
Q o‘llanilishi
Of-layn,
Windows 95, Windows 98, Windows 2000,
  Windows XP va h.k Ishlash rejimi	
2
1
3 “ Muallifl ik  k orpusi”  dast urining 
int e rf eysi “ Mualliflik koprusi” dasturining ishchi oynalari
K onkordans 
F ayldan 
ko‘rish
Klastrer/    
N-
grammlar
S o‘zlar 
ro‘yxatikorpusdagi so‘zlarning chastotasiga ishora 
qiluvchi oynaStatistik til modellari, o'z mohiyatiga ko'ra, 
so‘zlarning ketma-ketligiga ehtimolliklarni 
belgilaydigan modellarning turi o‘rganilayotgan so‘zning natijalari ekranda 
qidiruv so‘zini bosganda, fayldan ko‘rishdan 
qidiruv so‘zini asl faylda ko‘rsatish uchun 
foydalaniladiqidirilayotgan birlikning kontekstdagi leksik 
bog‘lanish holatidagi manbaga ilova qilingan 
kontektlar ro‘yxati01
02
03
04 4 oy at dan iborat , mo‘minlarga A lloh t aoloni t anishni va U Zot ga qanday  
ixlos-e’t iqod qilishni o‘rgat adigan “ I xlos” - “ xolis qilish” , “ ( imonni)  pok lash”  
surasi 
Oltinxon To‘ra tafsir va tarjima matni 
Ibtido qilinur behad mehribon,
nihoyatda rahmlik Alloh nomi ila
1. Ayt, (ey, habib:) “Ul Alloh birdur,
2.  Alloh  beniyozdur  (hamma  Undan  madad 
so‘rar),
3. U tug‘madi, (tug‘dirmadi)  va tug‘ilmadi
4. va emas Ang‘a barobar hech kim” Shayx Abdulaziz Mansur tarjima va tafsir matni 
Mehribon va Rahmli Alloh nomi bilan 
(boshlayman).
1. (Ey Muhammad!) Ayting: “U Alloh yagonadir.
2. Alloh Samad (ehtiyojsiz, hojatbaror)dir.
3. U tug‘magan va tug‘ilmagan ham.
4. Shuningdek, Uning hech bir tengi yo‘qdir” Lingvist ik  t ahlili
•
- dir   kesimni egaga moslashtiruvchi 
bog‘lama Oltinxon To‘ra tilida  –dur  
shaklida, Shayx Abdulaziz Mansurda 
–dir   shaklida qo‘llangan.  U  III shaxs 
birlikka ishora qiluvchi kishilik 
olmoshi Oltinxon To‘rada  Ul  tarzida 
va  Ang‘a  shaklida ham ishlatilgan.  Morfologik  razmet k asi
“ Oltinxon To‘ra tarjima va tafsiri
 
Sura  tarjimasida  jami    23  ta  so‘zshakl  bor.  Shundan 
“Alloh”  hamda “Va” so‘zlari ikki marta qo‘llangan, 
qolgan so‘zshakllar esa bir martadan keltirilgan .
Leksema  So‘z turkumi O‘zak Lemma 
Ayt (1) fe’l ayt aytmoq
ey (1) undov so‘z ey ey
habib (1) ot habib habib
Ul (1) olmosh ul ul
Alloh (2) ot Alloh Alloh
birdur (1) son bir bir
beniyozdur (1) sifat beniyoz beniyoz
hamma (1) olmosh hamma hamma
Undan (1) olmosh u u
madad (1) ot madad madad
so‘rar (1) fe’l so‘ra so‘ramoq
U (1) olmosh u u
tug‘madi (1) fe’l tug‘ tug‘moq
tug‘dirmadi (1) fe’l tug‘ tug‘moq
va (2) bog‘lovchi va va
tug‘ilmadi (1) fe’l tug‘ tug‘moq
emas (1) fe’l emas emas
Ang‘a (1) olmosh u u
barobar (1) sifat barobar barobar
hech (1) olmosh hech hech
kim (1) olmosh kim kim Abdulaziz Mansur tarjima va tafsiri
21 ta so‘zshakldan iborat. Shundan “Alloh” 
hamda “U” so‘zlari ikki marta qo‘llangan, 
qolgan so‘zshakllar esa bir martadan 
keltirilgan .
Leksema So‘z turkumi O‘zak Lemma 
Ey (1) Undov  ey ey
Muhammad (1) ot Muhammad Muhammad 
Ayting (1) fe’l ayt aytmoq
U (2)  olmosh u u
Alloh(2) ot Alloh Alloh
yagonadir (1) sifat yagona yagona
Samad  (1) ot Samad Samad
ehtijojsiz (1) sifat ehtiyojsiz ehtiyojsiz
hojatbarordir (1) sifat hojatbaror hojatbaror
tug‘magan (1) fe’l tug‘ tug‘moq
va(1) bog‘lovchi va va
tug‘ilmagan  (1) fe’l tug‘ tug‘moq
ham (1) yuklama ham ham
Shuningdek (1) modal shuningdek shuningdek
Uning  (1) olmosh u u
hech (1) olmosh hech hech
bir (1) son bir bir
tengi (1) sifat teng teng
yo‘qdir (1) modal yo‘q yo‘q  v a  so‘zshak li bilan aniqlangan N-
grammlar
•
Aniqlangan so‘zshakllar haqida 
to‘liqroq ma’lumot olish uchun  
“Mualliflik korpusi” dasturida 
“Klasterlar/N-grammlar” 
oynasiga o‘tib, yuqorida 
keltirilgan so‘zshakllar qaysi 
so‘zshakllar bilan birgalikda 
qo‘llanganligini aniqlaymiz. 
Namuna sifatida min qismiga 2, 
max qismiga 3 sonini kiritib, N-
grammlarni   hosil qilamiz. bu  so‘zshak li bilan aniqlangan N-
grammlar
•
Aniqlangan so‘zshakllar haqida 
to‘liqroq ma’lumot olish uchun  
“Mualliflik korpusi” dasturida 
“Klasterlar/N-grammlar” 
oynasiga o‘tib, yuqorida 
keltirilgan so‘zshakllar qaysi 
so‘zshakllar bilan birgalikda 
qo‘llanganligini aniqlaymiz. 
Namuna sifatida min qismiga 2, 
max qismiga 3 sonini kiritib, N-
grammlarni   hosil qilamiz. so‘zshakllar eng 
ko‘p ishlatilgan 
shakldan eng kam 
ishlatilgan 
shaklgacha 
yuqoridan quyiga 
tomon 
joylashtiriladi; so‘z turlari  
sonini tezda 
avtomatik 
hisoblab chiqadi;Dastur ning  afzallik tomonlari
So‘zlar ro‘yxatida 
asarning kirish 
qismidan to 
mundarijasigacha 
raqamlardan tortib 
belgilargacha 
bo‘lgan har qanday 
shaklning 
chastotasini beradi;  yuqorida birinchi 10 
talikdagi yuqori 
chastotali so‘z turlari 
ajratilib, ularning         
   N-grammlarini  
yaratmoqchi 
bo‘lganimizda va, ul, 
bir, ham kabi shakllar 
yolg‘iz so‘z shakl 
holida emas, so‘z 
tarkibidagi qism 
bo‘lganlarini  
(masalan, bu ning N-
grammlarida bundan, 
Abu Bakr, qabul kabi) 
ham belgilab berdi ;  nozil bo‘lmoq, qabul 
qilmoq  kabi 
qo‘shma so‘zlar 
alohida so‘z kabi 
ajratib berildi ;
asar kirill alifbosidan 
dastur tadqiqotiga 
moslashtirilgan lotin 
yozuviga o‘tkazilganda  қ, 
ҳ, ғ, ў ,  е, ё, ю, я   harflari   
almashinuvida  
chalkashliklar yuz berdi;Dasturning kamchiliklari 3  Fayl nomiga 
Oltinxon To‘raning 
“Al-Qur’on Al-Karim” 
asari kiritiladi. Konkordans 
oynasiga o‘tiladi. Qidirilayotgan so‘z 
qatoriga “ ko‘z”  so‘zi  
kiritiladi. Konkordands 
kombinatsiyasi  ko‘z 
komponenti mavjud 
bo‘lgan kontekstlarni 
aniqlab,  ko‘z  
leksemasini ko‘k 
rangda ajratib beradi . Start beriladi“ K o‘z”  le k se mali somat ik  
f raze malarning t ahlili
4
51
2 “ Al-Qur ’on Al-Karim”dagi “ Ko‘z”  lek sem asi bilan bog‘liq k ombinat siy alarning k onk ordans ishchi oy nasida 
k o‘rinishi “ K o‘z”  le k se mali somat ik  
f raze malarning t ahlili
Dasturning ish natijasida 
“ko‘z” komponenti bilan 
bog‘liq  224 ta kombinatsiya 
aniqlandi.
Qidirilayotgan so‘z qatoriga  ko‘z  
so‘zi  kiritilib, Start berilgach, 
dastur tadqiqotchiga shu asardagi 
ko‘z  komponentli birliklarni ko‘k 
rangda ajratib beradi.  S omatik frazemalar 
“Al-Qur’on Al-Karim” 
ning qaysi surasi va 
nechanchi oyatida 
borligini bilish uchun 
“Mualliflik korpusi” 
dasturining Fayldan 
ko‘rish oynasiga 
o‘tiladi .01
03 02    “ Al-Qur’on Al-Karim”dagi “Ko‘z” leksemasi bilan bog‘liq 
natijalarning Fayldan ko‘rish oynasida ko‘rinishi X ulosa v a t ak lifl ar
•
O ‘zbek tilining milliy korpusini yaratish – bugungi kunda amaliy tilshunosligimiz 
oldida turgan eng muhim masalalardan biri . Milliy korpus bilan birga mualliflik 
korpuslarini ham yaratish bugungi o‘zbek tilshunosligining muhim vazifalaridan 
biri bo‘lib, jahon tajribalari asosida yaratish ishlari bormoqda. Mualliflik 
korpuslaridagi ma’lumotlar ilmiy manbalar asosida tahrir qilinganligi, 
ma’lumotlarning aniqligliligi va ishonchliligi bilan xarakterlanadi. 
•
K ompyuter lingvistikasiga oid, xususan, korpuslar va ularni tuzishga oid 
adabiyotlar o‘rganildi; o‘zbek tilining kompyuter yordamida statistik tahlili, 
konkordans tuzish,    n-grammlar tuzish, chastotali lug‘at kabi ishlar bajarilishining 
zamonaviy darajasi tahlil qilindi;  o‘zbek tili mualliflik korpusini yaratishning 
dasturiy majmuasi loyihalandi;  mualliflik korpusini yaratish algoritmlari ishlab 
chiqildi;  dasturlar majmuasi kodlashtirildi, sozlandi va sinovdan o‘tkazildi.
•
Keyingi ilmiy ishlanishlarda dasturiy ta’minotning kuzatilgan kamchiliklarini 
tuzatish, ish jarayonini optimallashtirish  va tuziladigan lug‘atlarni 
takomillashtirishni o‘z oldimizga maqsad qilib qo‘ydik.

“ O‘ZBEK TILI MILLIY KORPUSIDA QUR’ONI KARIM MA’NOLARI TARJIMASINING LINGVISTIK TA’MINOTI

T adqiqot ning dolzarbligi O‘zbek tilining zamonaviy axborot- kommunikatsiya tizimida keng qo‘llanishiga erishish 1 davlat tilining axborot va kommunikatsiya texnologiyalari, xususan, Internet jahon axborot tarmog‘ida munosib o‘rin egallashini ta’minlash, o‘zbek tilining kompyuter dasturlarini yaratish3 lingvistik modellarni tuzish masalalarini zamonaviy ilmiy tamoyillar asosida tadqiq etish 4 Korpus lingvistikasi istiqbolli ilmiy yo‘nalishi sifatida o‘zbek tili kopusini yaratish2 dolzarbligi

T adqiqot ning ilmiy y angiligi o‘zbek tilshunosligida korpus, uning lingvodidaktika va lingvistik ma’lumotlarni markazlashtirish, qayta ishlash imkoniyati hamda korpusdan foydalanish ahamiyati ochib berilgan; Mualliflik korpusini tuzishning loyihalash, teglash hamda qidiruv tizimi (korpus menejeri)ni tanlash tamoyillari ishlab chiqilgan Mualliflik korpusining ilmiy, amaliy, ta’limiy maqsad va vazifalari, milliy, ta’limiy, korpuslardan farqi tushuntirilgan; mualliflik korpusining tuzilishi, tarkibi, hosilasi, rus va o‘zbek tilida mavjud mualliflik korpuslarining o‘xshash hamda farqli jihatlari ochib berilgan ; y angiligi

Tadqiqot ning maqsadi mualliflik korpusini tuzish tamoyillarini ishlab chiqish ; Oltinxon To‘ra korpusi interfeysining dizayn, qidiruv tizimi, ma’lumotlar bazasi- oynasi kabi xususiyatlarini tavsiflash ; lingvistik modellashtirish yo‘llarini izlash; tafsir misolida konkordans va N-grammlar tuzish

O byekti korpus, uning turlari hamda mualliflik korpusi P redmeti О ltinxon To‘ra korpusi interfeysi, korpus birliklari, teglash muammolari U sullari tasniflash, tavsiflash, qiyoslash, statistik