MASHINASOZLIK VA UNING TARMOQLARI

MASHINASOZLIK VA UNING TARMOQLARI

Загружено в:

15.08.2023

Скачано:

0

Размер:

10264.833007812 KB

MASHINASOZLIK VA UNING
TARMOQLARI

11-dars mavzusidan mashina s о zlikning yalpi san о at
mahsul о tidagi salm о g‘ini aniqlang.

Mashinasozlik majmuasi – iqtisodiyotning barcha
sohalari uchun mashina va asboblar ishlab chiqaruvchi,
aholini televizor, muzlatkich singari xilma-xil is’temol
buyumlari bilan ta’minlovchi sanoat tarmoqlari
uyg‘unligidir.

Mashinasozlik mamlakat iqtisodiyotining ustuvor
majmuasi hisoblanadi (40-rasm). Chunki
iqtisodiyotning hech bir tarmog‘i mashinalar bilan
ta’minlanmay turib rivojlana olmaydi.

Hozirgi zamon mashinasini tayyorlash uchun ko‘p
miqdorda metall, plastmassa, bo‘yoqlar, rezina,
gazlama, yog‘och-taxta kerak bo‘ladi.

Mashinalar minglab detallardan tayyorlanadi. Bu qadar
xilma-xil detallarni bittagina zavodda yasash noqulay va
samarasizdir. Shu sababli mashinasozlikda detallar
yasashga ixtisoslashish , ya’ni tayyor mahsulotning
ayrim detallari va qismlarini yasash keng rivojlangan.

Ammo bunday ishlab chiqarishni transportsiz amalga
oshirib bo‘lmaydi. Shu sababli mashinasozlik
tarmoqlarini joylashtirishda qulay transport
magistrallarining mavjudligi, albatta, hisobga olinadi.

Binobarin, mashinalar uchun ayrim detallarni ishlab
chiqaruvchi ko‘pdan ko‘p mashinasozlik zavodlari bir-
biri bilan, shuningdek, metall, plastmassa, rezina va
hokazolarni yetkazib beruvchi (boshqa tarmoq)
korxonalari bilan ishlab chiqarish aloqalari bo‘lishini,
ya’ni kooperativlashish larini talab qiladi.

Mashinasozlik korxonalari uchun malakali ishchi va
ilmiy-texnik mutaxassislar yetarli bo‘lishi kerak. Shu
sababli mashinasozlik korxonalarini joylashtirishda
iste’molchining yaqinligi va metallurgiya bazasi ham
hisobga olinadi.

Mashinasozlik buyumlari murakkab dastgohlar
vositasida, yuqori malakali mehnat evaziga yaratiladi.
O‘rta hisobda har bir mashinaning tannarxi unga
sarflangan xomashyo – metall tannarxidan yuzlab marta
ortiq bo‘ladi (41-rasm).

Mashinasozlikning turli tarmoqlari bir xil miqdorda
metall ishlatmaydi.Agar bir dona mashinani yasash
uchun ko‘p metall (yoki boshqa material ko‘p) kerak
bo‘lsa, bunday mashinasozlikni ko‘p metall yoki ko‘p
material talab qiluvchi mashina sozlik deyiladi. Kon va
metallurgiya asbob-uskunalari, temiryo‘l vagonlarini
ishlab chiqarish bunga misol bo‘ladi.

Shunday qilib, sarf qilinadigan material va malakali
mehnat miq dori, xomashyo hamda tay yor ma shi na
larni tashish sharoiti mashinasozlik zavodlarini:
a) transport magistrallari; b) malakali kadrlar; d)
iste’molchilar; e) yirik metallurgiya korxonalari mavjud
yerlarda joylashtirish tamoyillarini belgilab beradi.

O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun an’anaviy ixtisosli
sohalar hisoblangan paxta, pilla, kanop yetishtirish va
ularni qayta ishlash qo‘l mehnatini ko‘p talab qiladi.

Shu sababli qishloq xo‘jaligining ixtisoslashgan
sohalarini mexanizatsiyalashni ta’minlovchi, ya’ni yer
haydash, ekin ekish va ishlov berish, hosilni yig‘ib olish
hamda tayyor xomashyoni qayta ishlashda
qo‘llanadigan mashina va asboblar ishlab chiqaradigan
mashinasozlik tarmoqlari vujudga keldi.

Toshkentdagi «Toshqishloqmash», «O‘zbek-
qishloqmash» va Chirchiqdagi «Chirchiqqishloqmash»
kabi zavodlar qishloq xo‘jaligi mashinasozligining
asosiy korxonalaridir.
Chirchiqqishloqmash
Toshqishloqmash

Bu zavodlar paxtachilik uchun traktor seyalkalari,
kultivatorlar, g‘o‘zapoya yuladigan, ko‘rak teradigan va
chuviydigan, o‘g‘it aralashtiradigan, qishloq xo‘jaligi
zararkunandalarini yo‘qotishda zaharli moddalarni
purkaydigan mashinalar ishlab chiqaradi.

1994-yilda O‘zbek–Isroil qo‘shma korxonasida paxta
teradigan mashinaning yangi modeli yaratildi (37-rasm).

Suv omborlari, kanallar qurilishi va ularni loyqadan
tozalashda, suvni yuqoriga ko‘tarishda, umuman, irri
gatsiyada qo‘llaniladigan mashinalar ishlab chiqaruvchi
irrigatsiya mashinasozligi ham agrosanoat majmuasi
ehtiyojiga ko‘ra vujudga keldi. Irrigatsiya mashina-
sozligining markazi Andijon viloyati hisoblanadi.

Paxtachilik rivojlangani sayin traktorlarga, paxta
tashiydigan mashina va mexanizmlarga ehtiyoj orta
bordi. Shuning uchun Toshkent traktor zavodi – TTZda
universal traktorlar, paxtani qop-qanorsiz tashishga
mo‘ljallangan ag‘darma tirkamalar ishlab chiqarila
boshlandi.

Toshkent, Andijon, Samarqand va Kattaqo‘rg‘onda
paxta tozalash hamda yog‘ sanoati uchun mashina va
uskunalar ishlab chiqaruvchi mashinasozlik zavodlari
joylashgan.

Milliy iqtisodiyotda, ayniqsa, qishloq xo‘jaligida
mashina va mexanizmlar ko‘plab qo‘llanilayotganidan
ularga ehtiyot qismlar yetkazib beradigan hamda
sozlaydigan korxonalar deyarli barcha viloyatlarda
barpo etilgan.

Samarqanddagi «Paxtamash» zavodi ehtiyot qismlar
ishlab chiqaradigan korxonalarning eng yirigidir.
Bog‘dorchilik, uzumchilik va polizchilikda qo‘llanila-
digan mashina va moslamalar «O‘rta Osiyoqishloq-
mash» birlashmasida ishlab chiqarilmoqda.

O‘tgan asrning o‘rtalaridan boshlab elektrotexnika
sanoati alohida tarmoq tarzida shakllandi. O‘ndan ortiq
elektrotexnika zavodlari ishladi. EHM ishlab
chiqaradigan «Algoritm» zavodiga asos solindi.

EHM uchun mikroelektronika elementlari, mikro
sxemalar, masofadan turib boshqarish sistemalari va
boshqa mahsulotlar ishlab chiqaradigan «Zenit» zavodi
ishga tushirildi.

1990-yilda konsern «O‘zeltexsanoat» uyushmasiga
aylantirildi. Uyushma tarkibida 50 dan ortiq korxona
faoliyat ko‘rsatmoqda.

Uyushma korxonalari bilan Rossiya, Turkiya, Janubiy
Koreya, AQSH, Singapur va boshqa mamlakatlar
firmalari hamkorligida 20 dan ortiq qo‘shma korxonalar
tashkil etildi.

Radioelektronika va elektrotexnika Respublika
mashinasozlik majmuasining jadal rivojlanuvchi,
istiqbolli tarmog‘i (38-rasm).

Mamlakatimizda oltin, kumush, mis, rux, kremniy,
volfram, kaolin, kvars qumi, uran xomashyosi kabi
nodir ruda konlari hamda yetarlicha ishchi kuchi
mavjudligi tarmoqning barqaror rivojlanishini
ta’minlaydi.

Hozirgi vaqtda mashinasozlik tarmoqlarida 100 mingga
yaqin kishi mehnat qilmoqda. To‘qimachilik
sanoatining yuksalishi xomashyogagina bog‘liq
bo‘lmay uni zamonaviy to‘quv dastgohlar, asbob-
uskunalar bilan ta’minlashga ham bog‘liqdir.

Bunday jihozlarni «O‘zbek to‘qimachilikmash»
birlashmasida ishlab chiqariladi. Birlashma korxonalari
Toshkent, Qo‘qon, Jizzax shaharlarida joylashgan.

Kimyo va neft-kimyo mashinasozligi 1941-yilda tashkil
topgan. Uning yirik korxonasi Chirchiq shahridagi
«O‘zbek kimyomash» zavodi dastavval kimyo,
mikrobiologiya, selluloza-qog‘oz sanoati korxonalari
uchun uskuna-jihoz ishlab chiqarar edi.

Hozirda kimyo uskunalari, turbokompressorlar,
ventilatorlar, nasoslar ishlab chiqarmoqda.

Toshkent «Kompressor» zavodida qo‘shma kompressor
stansiyalar ishlab chiqariladi. Namanganda esa neft va
gaz quduqlari uchun jihozlar ishlab chiqariladi.

Kommunal xo‘jaligi mashinasozlig i tarmog‘ida
Samarqand liftsozlik zavodi ishlamoqda. Zavodda
yo‘lovchi va yuk liftlari, yog‘ochga ishlov beradigan
stanoklar ishlab chiqariladi.

Mashinasozlik korxonalarining istiqboli va hududiy
joylashuvini inson omili belgilaydi. Qishloq aholisini
ish bilan ta’minlash maqsadida mashina qismlarini
ishlashga ixtisoslashgan kichik korxonalar qishloqlarda
barpo etilmoqda.

O‘tgan asrning o‘rtalarigacha O‘zbekiston
mashinasozligi qishloq xo‘jaligi mashinalari ishlab
chiqargan va ularni ta’minlash hamda paxtani qayta
ishlovchi korxonalarga mashina va uskunalar yetkazib
bergan edi .

Endilikda esa mashinasozlik majmuyining yarmigina
agrosanoat majmuasi bilan bog‘liq. Keyingi davrlarda
O‘zbekiston mashina-sozligida an’anaviy tarmoqlarni
rivojlantirish bilan bir qatorda oz metall va ko‘p
mehnattalab tarmoqlar jadal rivojlandi . Natijada ko‘p
tarmoqli mashinasozlik tarkib topdi.

Foydalanilgan adabiyotlar:
•
P. Musayev, J. Musayev – Geogragfiya (O‘zbekiston
ijtimoiy-iqtisodiy geografiyasi) – umumiy o‘rta ta’lim
maktablarining 8-sinfi uchun darslik – “Sharq”
nashriyoti – Toshkent – 2014,2019 /
www.eduportal.uz

MASHINASOZLIK VA UNING TARMOQLARI

11-dars mavzusidan mashina s о zlikning yalpi san о at mahsul о tidagi salm о g‘ini aniqlang.

Mashinasozlik majmuasi – iqtisodiyotning barcha sohalari uchun mashina va asboblar ishlab chiqaruvchi, aholini televizor, muzlatkich singari xilma-xil is’temol buyumlari bilan ta’minlovchi sanoat tarmoqlari uyg‘unligidir.

Mashinasozlik mamlakat iqtisodiyotining ustuvor majmuasi hisoblanadi (40-rasm). Chunki iqtisodiyotning hech bir tarmog‘i mashinalar bilan ta’minlanmay turib rivojlana olmaydi.

Hozirgi zamon mashinasini tayyorlash uchun ko‘p miqdorda metall, plastmassa, bo‘yoqlar, rezina, gazlama, yog‘och-taxta kerak bo‘ladi.

Похожие

Jahon mashinasozlik va yengil sanoati geografiyasi

Psixologiya tarmoqlari

Komputer tarmoqlari. Axborotlashgan tizimlar. Komunikatsion vositalar va tarmoqlar. Komputer tarmog’ining asosiy tushunchalari

Shar va uning kesimlari

Xotira va uning xususiyatlari