logo

Model va uning turlari

Загружено в:

15.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1710.94140625 KB
       Model va 
uning turlari Oby ek t  ( l ot .  obj ect um —  
nar sa, anj om)   haqi qat da 
mavj ud bo' l gan, kuzat uv
( o' r gani sh)  j ar ayoni  va 
subyekt  ( kuzat uvchi ) ni ng 
e’t i bor i  qar at i l gan nar sa 
( pr edmet ) , j ar ayon ( voqea) , 
hodi sa.  Har bi r obyekt ni ng uni  boshqa obyek t l ar dan 
aj r at i b t ur adi gan  nomi  mavj ud.  
Noml ar i k k i ga bo‘ l i nadi :
umumiy nom  – 
ko‘p obyektlarni 
belgilash uchun xususiy nom
–  ma’lum bir 
to‘plamdagi ba’zi 
bir obyektni 
belgilash uchun
Bi r t ur dagi  o‘ r ga ni l ayot gan obyek t l a r o‘ zi ni ng 
xususi yat l ar i  –   t av sifi ga ega bo‘ l adi .
Har bi r al ohi da  ol i nga n obyekt  esa boshqa si dan 
shu t avsi f ga mos  t av sif qiy mat i  bi l an f ar ql anadi .      Modellasht iri sh  –  bi l i sh obyek t l ar i  
( fi zi k hodi sa va j ar ayonl ar ) ni  
ul ar ni ng model l ar i  yor dami da 
t adqi q qi l i sh, mavj ud pr edmet  va 
hodi sal a r model l ar i ni  yasash va 
o‘ r ga ni shdan i bor at  j ar ayon. Model   ( l ot .  modul us –  o‘ l chov, me’yor )  –  bi r or 
haqi qi y obyek t  yoki  obyekt l ar t i zi mi ni ng obr azi  
yok i  nusxasi  bo' l i b, u i zl ani sh ol i b bor i l ayot gan 
sohani ng ma' l um t a l abl ar i ga j avob ber i shi  za r ur.
Hayot da obyek t l ar ni ng model l ar i ga  j uda ko‘ p 
mi sol l a r kel t i r i sh mumk i n.   Masalan, y erning 
model i — gl obus y ok i xarit a.    Modellarning ayrim turlari bilan 
tanishib chiqamiz
Foy dalanish sohasi bo‘y icha: 
о‘ quv model l ar i
    t aj r i ba model l ar i
       о‘ yi n model l ar i
           i mi t at si on model l ar
              i l mi y-t adqi qot  model l ar i         Foydalanish sohasi bo‘yicha modellar 
О‘ quv  model lari   о‘ qi t i sh 
j a r ayoni da  i shl at i l a di .
Bul a r ga k о‘ r ga zma l i  
q о‘ l l a nmal a r, t r ena j yor l a r, 
о‘ qi t i sh dast ur l a r i  ki r a di . Tajriba modellari  obyekt ni  t adqi q 
qi l i sh hamda uni ng b о‘ l aj ak 
t avsi fl ar i ni  prognozl a sht i r i sh 
( bashor at  qi l i sh)  uchun q о‘ l l ani l adi .
Mi sol uchun, samol yot  qanot i ni ng 
model i  uni ng havo oqi ml ar i ga  
qar shi l i gi ni   о‘ r gani sh uchun 
aer odi nami k quvur da “ pufl anadi ” .
Ilmi y -t ex nik  modellar  j ar ayon va 
hodi sal ar ni  t adqi q qi l i sh uchun 
yar at i l adi .  
Bunday model l ar ga 
momaqal di r oq el ekt r r azr yadi ni  
ol i sh uchun qur i l ma, Quyosh t i zi mi  
sayyor al ar i ni ng har akat l ani sh 
model i , i chki  yoni sh dvi gat el i ni ng 
model l ar i ni  ki r i t i sh mumki n.О‘ y in modellari bu  –  har x i l 
о‘ yi nl ar :  r i voj l ant i r uvchi , i qt i sodi y, 
har bi y.
Bunday model l ar yor dami da 
zi ddi yat l i  vazi yat l ar ni  hal  qi l i sh, 
psi xol ogi k yor dam k о‘ r sat i sh, 
t ur l i  vazi yat l ar da obyekt ni ng 
har akat  qi l i shi ni  bashor at  qi l i sh 
mumki n. Im it at sion model lar 
voqel i kni  naf aqat  
t ur l i  dar aj adagi  
ani ql i kda aks et t i r adi , 
bal ki  uni  i mi t at si ya 
( t aql i d)  qi l adi .       Vaqt omili (dinamikasi) bо‘yicha:
St at ik  modell ar  obyek t ni  
ma’l um vaqt  i chi da u bi l an 
sodi r b о‘ l ayot gan 
о‘ zgar i shl ar ni  hi sobga 
ol masdan aks et t i r adi .  Bu 
model l ar da vaqt  omi l i  y о‘ q.
Dinami k  modellar  obyek t ni ng 
vaqt  mobayni da  о‘ zga r i sh 
j ar ayoni ni  aks et t i r adi . Taqdim etish usuli b о‘ yicha:
Moddiy  modell ar  model l asht i r i sh 
obyekt l ar i ni ng moddi y nusxal ar i di r.
 
Mi sol  uchun:  gl obus –  yer shar i  shakl i ni ng 
model i , q о‘ g‘ i r choq –  i nson t ashqi  
k о‘ r i ni shi ni ng model i , r obot  –  zar ar l i  i shl ab 
chi qar i shda i nson har akat l ar i ni ng model i .
Axborot  m odel i bu  –  obyekt , j ar ayon yoki  
hodi sa xususi yat l ar i  va hol at i ni  t avsi fl ovchi  
ma’l umot l ar yi g‘ i ndi si .
Belgil i 
ax borot  
modellari    Verbal  
modellar
t ur l i  t i l l ar da n f oyda l a ngan 
hol da qur i l a di .  Bel gi l i  ax bor ot  
model i  t abi i y t i l da  ma t n yoki  
dast ur l ash t i l i da dast ur, 
f or mul a shakl i da i f oda l a ni shi  
mumki n. og‘ zaki  yoki  fi kr shakl i dagi  
axbor ot  model i  hi sobl ana di .  
Ul a r bi r or t a ax bor ot  
t ashuvchi si da aks et t i r i l ga n 
obyekt l ar ni ng vi sua l  
sha kl l ar i dan i bor a t .      Obyektlarni ifodalash vositalari bo‘yicha
Abst rak t  modellar,  o‘ z 
navbat i da, i kk i  gur uhga 
bo‘ l i nadi :  
•
mat emat ik   
modellar;
•
iqt isodiy  mat emat ik  
modellar.
Mat emat ik  modellar  obyekt ni ng 
t uzi l i shi  va o‘ zar o bog‘ l ani sh 
qonuni yat l ar i ni ng mat emat i k 
munosabat l ar i , f or mul al ar i  va 
mat emat i k-mant i qi y t avsi fi dan 
i bor at .
Iqt isodi y  mat emat ik  modellar 
yor dami da i qt i sodi y 
t ar aqqi yot ni ng eng umumi y 
qonuni yat l ar i  t ekshi r i l adi . Fizik  model larda  obyek t ni ng 
t a bi at i  va t uzi l i shi  asl nusxasi  ka bi  
bo‘ l adi , l eki n undan mi qdor 
(o‘ l cha mi , t ezl i gi  va  hokazo)  
j i hat i dan f ar q qi l adi .   Masal an , 
sa mol yot , kema, avt omobi l , poyezd 
va boshqal ar ni ng model l ar i  bo‘ l i shi  
mumk i n.
Biologik  model  t ur l i  j onl i  obyek t l a r
va ul a r ni ng qi sml a r i  ( huj ayr a, 
or ga ni zm va hokazo) ga xos 
bi ol ogi k  t uzi l i sh, f unksi ya va 
j ar ayonl ar ni  model l a sht i r i shda  
qo‘ l l ani l adi .
Bi ol ogi k  model  oda m va 
hayvonl ar da
uchr aydi gan ma’l um bi r hol at  yok i
kasa l l i k l ar ni  l abor at or i ya 
hayvonl ar i da si nab ko‘ r i sh i mkoni ni  
ber a di .

Model va uning turlari

Oby ek t ( l ot . obj ect um — nar sa, anj om) haqi qat da mavj ud bo' l gan, kuzat uv ( o' r gani sh) j ar ayoni va subyekt ( kuzat uvchi ) ni ng e’t i bor i qar at i l gan nar sa ( pr edmet ) , j ar ayon ( voqea) , hodi sa.

Har bi r obyekt ni ng uni boshqa obyek t l ar dan aj r at i b t ur adi gan nomi mavj ud. Noml ar i k k i ga bo‘ l i nadi : umumiy nom – ko‘p obyektlarni belgilash uchun xususiy nom – ma’lum bir to‘plamdagi ba’zi bir obyektni belgilash uchun Bi r t ur dagi o‘ r ga ni l ayot gan obyek t l a r o‘ zi ni ng xususi yat l ar i – t av sifi ga ega bo‘ l adi . Har bi r al ohi da ol i nga n obyekt esa boshqa si dan shu t avsi f ga mos t av sif qiy mat i bi l an f ar ql anadi .

Modellasht iri sh – bi l i sh obyek t l ar i ( fi zi k hodi sa va j ar ayonl ar ) ni ul ar ni ng model l ar i yor dami da t adqi q qi l i sh, mavj ud pr edmet va hodi sal a r model l ar i ni yasash va o‘ r ga ni shdan i bor at j ar ayon. Model ( l ot . modul us – o‘ l chov, me’yor ) – bi r or haqi qi y obyek t yoki obyekt l ar t i zi mi ni ng obr azi yok i nusxasi bo' l i b, u i zl ani sh ol i b bor i l ayot gan sohani ng ma' l um t a l abl ar i ga j avob ber i shi za r ur. Hayot da obyek t l ar ni ng model l ar i ga j uda ko‘ p mi sol l a r kel t i r i sh mumk i n. Masalan, y erning model i — gl obus y ok i xarit a.

Modellarning ayrim turlari bilan tanishib chiqamiz Foy dalanish sohasi bo‘y icha: о‘ quv model l ar i t aj r i ba model l ar i о‘ yi n model l ar i i mi t at si on model l ar i l mi y-t adqi qot model l ar i