Eksperiment va uning turlari

Загружено в:

15.08.2023

Скачано:

0

Размер:

821.677734375 KB

Скачать

Eksperiment va uning turlari
REJA:
1.Eksperiment turlari
2.Tajriba va uning turlari
3.Eksperiment natijalarini statistik qayta ishlash
4.Kvazi-eksperiment
5.Ideal eksperiment

Tajriba. Tajriba turlari
Faqat rejalar va rejalar
yanada muvaffaqiyatli
bo’ladi 1. Ideal tajriba (faqat mustaqil va bog’liq
o’zgaruvchilar o’zgaradi, unga tashqi yoki
qo’shimcha o’zgarishlarning ta’siri yo’q)
2. Cheksiz tajriba (tajriba cheksiz davom
etishi kerak, chunki ilgari noma’lum
omilning namoyon bo’lish ehtimoli doimo
mavjud)
3. To’liq yozishmalar tajribasi
(eksperimental vaziyat “haqiqatda”
qanday sodir bo’lishi bilan butunlay bir xil
bo’lishi kerak)
4. Tajribalarni rejalashtirish shartlari.
“Rejalashtirish” atamasining asosiy
ma’nolari. Rejalashtirish mazmunli va
rasmiydir. Minimal ta’sirni o’rnatish va
eksperimental gipotezani rad etmaslik
to’g’risida qaror qabul qilish.Gottsdankerning
fikricha, benuqson
tajriba uchta
mezonga javob
berishi kerak:

Tajribani rejalashtirish
Tajribani rejalashtirish(inglizcha eksperimental dizayn texnikasi) – tajribalarni samarali o’rnatishga
qaratilgan chora-tadbirlar majmui. Eksperimentni rejalashtirishning asosiy maqsadi
eksperimentlarning minimal soni bilan maksimal o’lchov aniqligiga erishish va natijalarning
statistik ishonchliligini saqlashdir.
Eksperimentni rejalashtirish optimal sharoitlarni izlashda, interpolyatsiya formulalarini qurishda,
muhim omillarni tanlashda, nazariy modellarning konstantalarini baholash va takomillashtirishda
va hokazolarda qo’llaniladi.

Tajribani rejalashtirish bosqichlari

Eksperimentni rejalashtirish usullari zaruriy sinovlar sonini minimallashtirishga, ularning turiga
va natijalarning talab qilinadigan aniqligiga qarab tadqiqot o’tkazishning oqilona tartibi va
shartlarini belgilashga imkon beradi. Agar biron sababga ko’ra testlar soni allaqachon
cheklangan bo’lsa, unda usullar bu holatda natijalar qanday aniqlik bilan olinishini taxmin
qiladi. Usullar sinovdan o’tgan ob’ektlarning xususiyatlarining tarqalishining tasodifiy tabiatini
va ishlatiladigan asbob-uskunalarning xususiyatlarini hisobga oladi. Ular ehtimollar nazariyasi
va matematik statistika usullariga asoslanadi.

Tajribani rejalashtirish bir necha
bosqichlarni o’z ichiga oladi.
1.Tajriba maqsadini belgilash(xususiyatlari, xossalari va boshqalarni
aniqlash) va uning turi (aniqlovchi, nazorat, qiyosiy, tadqiqot).
2. Tajriba uchun sharoitlarni takomillashtirish(mavjud yoki
foydalanish mumkin bo’lgan uskunalar, ish shartlari, moliyaviy
resurslar, xodimlarning soni va shtatlari va boshqalar). Sinov
turlarini tanlash (normal, tezlashtirilgan, laboratoriya sharoitida,
stendda, dalada, to’liq miqyosda yoki operatsion).
3. Kirish va chiqish parametrlarini aniqlash va tanlash dastlabki
(aprior) ma’lumotlarni to’plash va tahlil qilish asosida. Kirish
parametrlari (omillari) deterministik, ya’ni ro’yxatdan o’tgan va
boshqariladigan (kuzatuvchiga qarab) va tasodifiy, ya’ni ro’yxatga
olingan, ammo boshqarilmaydigan bo’lishi mumkin. Ular bilan bir
qatorda o’rganilayotgan ob’ektning holatiga o’lchov natijalariga
tizimli yoki tasodifiy xatolik kiritadigan ro’yxatga olinmagan va
nazoratsiz parametrlar ta’sir qilishi mumkin. Bular o’lchash
uskunasidagi xatolar, tajriba davomida o’rganilayotgan ob’ekt
xususiyatlarining o’zgarishi, masalan, materialning qarishi yoki
uning eskirishi, xodimlarning ta’siri va boshqalar.

4. O’lchov natijalarining kerakli aniqligini o’rnatish(chiqish parametrlari),
kirish parametrlarining mumkin bo’lgan o’zgarishi sohalari, ta’sir turlarini
aniqlashtirish. O’rganilayotgan namunalar yoki ob’ektlarning turi ularning
holati, qurilmasi, shakli, o’lchami va boshqa xususiyatlari bo’yicha haqiqiy
mahsulotga muvofiqlik darajasini hisobga olgan holda tanlanadi.Aniqlik
darajasining maqsadiga ob’ektni ishlab chiqarish va ishlatish shartlari ta’sir
qiladi, uni yaratishda ushbu eksperimental ma’lumotlardan foydalaniladi.
Ishlab chiqarish sharoitlari, ya’ni ishlab chiqarish imkoniyatlari, real erishish
mumkin bo’lgan eng yuqori aniqlikni cheklaydi. Ish sharoitlari, ya’ni
ob’ektning normal ishlashini ta’minlash shartlari aniqlik uchun minimal
talablarni belgilaydi.Eksperimental ma’lumotlarning to’g’riligi ham sezilarli
darajada testlar hajmiga (soniga) bog’liq – testlar qanchalik ko’p bo’lsa,
natijalarning ishonchliligi shunchalik yuqori bo’ladi (bir xil sharoitlarda).Bir
qator holatlar uchun (kam sonli omillar va ularni taqsimlashning ma’lum
qonuni bilan) kerakli aniqlik bilan natijalarni olish imkonini beradigan
minimal talab qilinadigan testlar sonini oldindan hisoblash mumkin

5. Reja tuzish va tajriba o’tkazish
Reja tuzish va tajriba o’tkazish- testlarning soni va tartibi, ma’lumotlarni yig’ish, saqlash va
hujjatlashtirish usuli.Agar bitta eksperiment davomida bitta ob’ektni o’rganishda kirish
parametrlari (omillari) har xil qiymatlarni qabul qilsa, sinov tartibi muhim ahamiyatga ega.
Masalan, yuk darajasining bosqichma-bosqich o’zgarishi bilan charchoqni sinovdan o’tkazishda,
chidamlilik chegarasi yuklanish ketma-ketligiga bog’liq, chunki zararning to’planishi turli yo’llar
bilan sodir bo’ladi va shuning uchun chidamlilikning boshqa qiymati bo’ladi. Chegara.Ba’zi
hollarda, tizimli parametrlarni hisobga olish va nazorat qilish qiyin bo’lsa, ular tasodifiy
bo’lganlarga aylantiriladi, xususan, sinovning tasodifiy tartibini ta’minlaydi (tajribani
tasodifiylashtirish). Bu natijalarni tahlil qilishda statistikaning matematik nazariyasi usullarini
qo’llash imkonini beradi.Tekshirish tadqiqoti jarayonida sinov tartibi ham muhim ahamiyatga ega:
ob’ekt yoki ba’zi bir jarayon parametrlarining optimal nisbati uchun eksperimental qidiruvda
tanlangan harakatlar ketma-ketligiga qarab, ko’proq yoki kamroq tajribalar talab qilinishi
mumkin. Ushbu eksperimental masalalar raqamli qidiruvning matematik muammolariga o’xshaydi
optimal echimlar. Eng yaxshi ishlab chiqilgan usullar bir o’lchovli qidiruvlar (bir faktorli bir
mezonli muammolar), masalan, Fibonachchi usuli, oltin qism usuli.

6. Eksperiment natijalarini statistik qayta ishlash
Eksperiment natijalarini statistik qayta ishlash; o’rganilayotgan xususiyatlarning xatti-harakatlarining matematik
modelini qurish.Qayta ishlash zarurati, qolgan natijalardan qat’i nazar, individual ma’lumotlarni tanlab tahlil qilish
yoki ularni noto’g’ri qayta ishlash nafaqat qiymatni kamaytirishi mumkinligi bilan bog’liq. Amaliy maslahat balki
noto’g’ri xulosalar chiqarishga ham olib keladi. Natijalarni qayta ishlash quyidagilarni o’z ichiga oladi:§ berilgan
statistik ishonchlilik uchun o’rtacha qiymatning ishonch oralig’ini va chiqish parametrlari (eksperimental ma’lumotlar)
qiymatlarining dispersiyasini (yoki standart og’ishini) aniqlash;§ keyingi tahlildan shubhali natijalarni istisno qilish
uchun noto’g’ri qiymatlar (chetdan tashqari) yo’qligini tekshirish. U maxsus mezonlardan biriga muvofiqligi uchun
amalga oshiriladi, uni tanlash tasodifiy o’zgaruvchining taqsimlanish qonuniga va chetga chiqish turiga bog’liq;§
eksperimental ma’lumotlarning ilgari kiritilgan tarqatish qonuniga muvofiqligini tekshirish. Bunga qarab tanlangan
tajriba rejasi va natijalarni qayta ishlash usullari tasdiqlanadi va matematik modelni tanlash ko’rsatiladi.Matematik
modelni qurish o’rganilayotgan o’zaro bog’liq bo’lgan kirish va chiqish parametrlarining miqdoriy tavsiflarini olish
kerak bo’lgan hollarda amalga oshiriladi. Bular yaqinlashtirish, ya’ni tajriba ma’lumotlariga eng mos keladigan
matematik bog’liqlikni tanlash masalalari. Ushbu maqsadlar uchun bir (chiziqli bog’liqlik, regressiya chizig’i) yoki bir
nechta (chiziqli bo’lmagan bog’liqliklar) kengayish a’zolari (Fourier, Teylor seriyalari) saqlanishi bilan kerakli
funktsiyani ketma-ketlikda kengaytirishga asoslangan regressiya modellari qo’llaniladi. . Regressiya chizig’ini o’rnatish
usullaridan biri keng qo’llaniladigan eng kichik kvadratlar usulidir.Omillar yoki chiqish parametrlarining o’zaro
bog’liqlik darajasini baholash uchun test natijalarining korrelyatsiya tahlili o’tkaziladi. O’zaro bog’liqlik o’lchovi
sifatida korrelyatsiya koeffitsienti qo’llaniladi: mustaqil yoki chiziqli bo’lmagan bog’liq tasodifiy o’zgaruvchilar uchun
u nolga teng yoki yaqin, va uning birlikka yaqinligi o’zgaruvchilarning to’liq o’zaro bog’liqligini va chiziqli
munosabatlarning mavjudligini ko’rsatadi. Ular orasida.Jadval shaklida taqdim etilgan eksperimental ma’lumotlarni
qayta ishlash yoki ishlatishda oraliq qiymatlarni olish zarurati tug’iladi. Buning uchun chiziqli va chiziqli bo’lmagan
(ko’p nomli) interpolyatsiya (oraliq qiymatlarni aniqlash) va ekstrapolyatsiya (ma’lumotlar o’zgarishi oralig’idan
tashqarida bo’lgan qiymatlarni aniqlash) usullari qo’llaniladi.

7. Natijalarni tushuntirish
Natijalarni tushuntirish va ulardan foydalanish bo’yicha tavsiyalarni
shakllantirish, eksperimentni o’tkazish metodologiyasini
aniqlashtirish.Mehnat zichligini kamaytirish va sinov vaqtini qisqartirish
avtomatlashtirilgan eksperimental komplekslarni qo’llash orqali amalga
oshiriladi. Bunday kompleks rejimlarni avtomatlashtirilgan sozlash (haqiqiy
ish rejimlarini taqlid qilish imkonini beradi), natijalarni avtomatik ravishda
qayta ishlash, statistik tahlillarni o’tkazish va tadqiqotni hujjatlashtirishga
imkon beradigan sinov stendlarini o’z ichiga oladi. Ammo bu tadqiqotlarda
muhandisning mas’uliyati ham katta: aniq belgilangan sinov maqsadlari va
to’g’ri qabul qilingan qaror sizga mahsulotning zaif nuqtasini aniq
topishga, nozik sozlash xarajatlarini va dizayn jarayonining takrorlanishini
kamaytirishga imkon beradi.
5. Haqiqiy tajriba turlari; ularning tasnifiga yondashuvlar .Haqiqiy
eksperiment har doim proyektiv, aqliy eksperiment odatda retrospektiv
bo’lib, o’tmishga yo’naltirilgan – tadqiqotchi o’tmishdagi voqealar
haqidagi ma’lumotlarni tahlil qiladi, mavjud ta’sirlarni keltirib chiqargan
sabablar haqidagi farazlarni sinab ko’rishga harakat qiladi. Fikrlash
tajribalari, agar ular kelajakdagi voqealarni bashorat qilish uchun ishlatilsa
va ularning xulosalari haqiqiy tajribalar va boshqa tadqiqot usullari bilan
tasdiqlansa, proyektiv bo’lishi mumkin. Bir omilli eksperimentda bitta
mustaqil o’zgaruvchining ta’sirining oqibatlari haqida gipoteza, ko’p omilli
eksperimentda ularning o’zaro ta’siridagi o’zgaruvchilarning butun
majmuasi tekshiriladi. Haqiqiy multifaktorli ijtimoiy. Ularning murakkabligi
tufayli tajribalar juda kam uchraydi.Haqiqiy tajribalar – ayniqsa, yuqorida
aytib o’tilganidek, ijtimoiy fanlar bo’yicha tajribalar – mukammal va
benuqson ishonchli emas va bo’lishi ham mumkin emas. Shuning uchun
tadqiqotchi oldida doimo olingan natijalarning ahamiyatini statistik
baholash vazifasi turadi.

Sotsiologiyadagi ko’p o’lchovli tajribalar ko’pincha haqiqiy
dunyoning murakkab munosabatlarini modellashtiradigan dala
tajribalaridir. Dala multifaktorial tajribalarining afzalligi ularning
“hayotga o’xshashligi”, ya’ni tashqi, yuzning haqiqiyligidadir. Ammo
bu erda bunday tajribalarning asosiy kamchiliklari – past ishonchlilik
va ichki haqiqiylik. Ko’p o’lchovli dala tajribalarining tanqidchilari
ko’pincha tajribani haqiqiy dunyoga yaqinlashtirishga ko’pincha bu
erda eksperimental nazoratni sof statistik nazorat bilan almashtirish
orqali erishiladi, deb ta’kidlashadi. Ikkinchi holda, o’lchov
modelining noto’g’ri spetsifikatsiyasi, mustaqil o’zgaruvchilarning
individual darajalarining nazoratsiz tashqi o’zgaruvchilar bilan
“korrelyatsiyasi” bilan bog’liq bo’lgan haqiqiylikka tahdidlar
kuchayadi (5, 6-boblarga qarang). Bundan tashqari, ko’p o’lchovli
tajribalarda ma’lumotlarni yig’ish muammosi individual va
guruhlararo eksperimentlarga qaraganda keskinroq – umumiy guruh
ma’lumotlarini tahlil qilishda aniqlangan munosabatlar biron bir
alohida mavzu uchun aniq kuzatilmasligi ehtimoli deyarli har doim
mavjud (xuddi shunday). Ba’zi bir namunaning o’rtacha qiymati har
qanday maxsus namunaviy kuzatishga taalluqli bo’lmasligi mumkin),
Faktorial tajribalarning inkor etilmaydigan afzalliklari ancha katta
imkoniyatlarni o’z ichiga oladi. Statistik tahlil, shu jumladan
o’zgaruvchilarning o’zaro ta’sirining turli ta’sirini tahlil qilish –
“omillar”.6. Nazoratning cheklangan shakllariga ega eksperiment
sifatida va “passiv-kuzatuvchi” tadqiqot misolida kvazi-
eksperiment.

Kvazi-eksperiment
Kvazi-eksperiment- eksperimentator ishtirokchilarga yoki eksperiment shartlariga bevosita ta’sir qilmasa, balki
o’zini qiziqtirgan jarayonlarni o’rganish uchun allaqachon mavjud guruhlardan foydalanadigan tajriba turi. Agar
tadqiqotchini o’qishni o’rgatishning ikki xil usuli natijalari qiziqtirsa boshlang’ich maktab, u bolalarni ikki guruhga
bo’lib, o’rganishni nazorat qilishi (haqiqiy tajriba) yoki o’qishni o’rganadigan allaqachon mavjud guruhlarni
o’rganishi mumkin. Turli usullar(kvazi-eksperiment). Ikkala usul ham tadqiqotchiga ma’lum xulosalarga kelish
imkonini beradi, ammo kvazi-eksperiment natijasida olingan xulosalar vaziyat ustidan zaif nazorat va mumkin
bo’lgan ta’sir omillari tufayli ko’proq spekulyativdir.Ijtimoiy fanlarda kvazi-eksperiment yoki kvazi-eksperimental
tadqiqot rejasi tushunchasi ham tez-tez ishlatiladi. Biz namunaviy so’rovlar uchun panel, trend va boshqalar
rejalari haqida gapiramiz (5-bob). Namunaviy so’rovlar, ayniqsa, o’z vaqtida ma’lum, mahalliylashtirilgan ta’sir
ko’rsatgan yoki ko’rmagan kichik namunalar bo’yicha qiyosiy “kesimli” tadqiqotlar sifatida o’tkaziladigan so’rovlar
(masalan, ijtimoiy inqilob, ta’lim islohoti yoki fond bozorining qulashi) , qiziqtirgan mustaqil tadqiqotchilar va
bog’liq o’zgaruvchilar o’rtasidagi munosabatlar haqida xulosa chiqarishga imkon bering va shu tariqa taxminiy
sabab-oqibat munosabatlari haqidagi farazlarni sinab ko’ring, ammo tegishli boblarda ko’rsatilganidek, namuna
olish tadqiqotlaridagi eksperimental randomizatsiya va nazorat bu erda almashtiriladi. Tasodifiy namunalar va
statistik ma’lumotlarni tahlil qilishning maxsus usullarini qo’llash orqali.
7. Psixologik-pedagogik va shakllantiruvchi eksperimentlar.Eksperimental usulning mohiyati shundan iboratki,
eksperimentator o’rganilayotgan sub’ektning ishlash sharoitlarini ataylab yaratadi va boshqariladigan tarzda
o’zgartiradi, uning oldiga ma’lum vazifalar qo’yadi va ularni hal qilish yo’li bilan jarayonlar va hodisalarni
baholaydi. Bu jarayonda yuzaga keladigan narsalar.

Tajriba
Tajriba(lot. Eksperimentum – sinov, tajriba) – tadqiqot strategiyasi, u jarayonni uning oqimi uchun sharoitlarning
individual xususiyatlarining tartibga solingan o’zgarishi sharoitida maqsadli kuzatishni amalga oshirishi bilan tavsiflanadi.
Bu erda gipoteza sinovdan o’tkaziladi.Amaliy muammolarni hal qilishda, bir xil sharoitda turli xil sub’ektlar bilan
tadqiqot o’tkazish orqali eksperimentatorning yoshi va darajasini belgilashi muhimdir. Individual xususiyatlar ularning har
birida ruhiy jarayonlarning borishi.Psixologiyada eksperimentning ikkita asosiy turi mavjud:- laboratoriya tajribasi, bu
odatda maxsus jihozlangan xonalarda va tajribada ongli ravishda ishtirok etuvchi sub’ektlarda amalga oshiriladi, garchi
ular eksperimentning asl maqsadini bilmasalar ham;- tabiiy tajriba, ularning ishtirokchilari sub’ektlar sifatidagi rolini
bilishmaydi.Tabiiy tajriba birlashtiradi ijobiy tomonlari kuzatish va laboratoriya tajribasi usuli. Bu yerda kuzatish
sharoitining tabiiyligi saqlanib qoladi va nazorat ostidagi tajribaning aniqligi kiritiladi. Subyektlarning psixologik
tadqiqotga duchor bo‘layotganidan bexabarligi ularning xulq-atvorining tabiiyligini ta’minlaydi.Shu bilan birga, tabiiy
tajribani to’g’ri va muvaffaqiyatli o’tkazish uchun laboratoriya tajribasiga qo’llaniladigan barcha talablarga rioya qilish
kerak.Tadqiqot vazifasiga muvofiq, eksperimentator aqliy faoliyatning uni qiziqtirgan tomonlarini eng yorqin namoyon
bo’lishini ta’minlaydigan shartlarni tanlaydi.Tabiiy tajriba uchun variantlardan biri psixologik-pedagogik eksperiment,
yoki eksperimental mashg’ulot, bunda shakllantiriladigan o’quvchining ruhiy xususiyatlarini o’rganish ta’lim va tarbiya
jarayonida amalga oshiriladi.Psixologik-pedagogik eksperiment bolalar va pedagogik psixologiyada ishlab chiqilgan. Bu
o’ziga xos tabiiy eksperimentdir, chunki u bolalar hayoti va faoliyatining tabiiy sharoitida amalga oshiriladi.Psixologik-
pedagogik eksperimentning muhim xususiyati shundaki, u nafaqat o’zini o’rganish, balki u yoki bu psixik faoliyatni,
shaxsning psixologik fazilatlarini faol, maqsadli ravishda o’zgartirish, o’zgartirish, shakllantirishga qaratilgan. Shunga
ko’ra, ikkita tur mavjud:Psixologik-pedagogik eksperiment,Pedagogik psixologik-pedagogik eksperiment.Shu bilan birga,
aqliy rivojlanishning turli nazariyalarini qurishda alohida rol o’ynaydi o’rganish tajribasi. Bu tabiiy eksperimentning bir
shakli bo’lib, u birinchi navbatda kognitiv soha bilan bog’liq bo’lgan ma’lum psixik jarayonlarni o’rganish ularning
maqsadga muvofiqligi bilan sodir bo’lishi bilan tavsiflanadi.

Psixologik-pedagogik eksperiment jarayonida
odatda ikkita guruh ishtirok etadi:
Eksperimental va nazorat.
Eksperimental guruh ishtirokchilariga
(eksperimentchilarning fikriga ko’ra) ma’lum bir
sifatni shakllantirishga yordam beradigan muayyan
vazifa taklif etiladi.
Subyektlarning nazorat guruhiga bu vazifa
berilmagan. Tajriba oxirida natijalarni baholash
uchun ikkala guruh bir-biri bilan taqqoslanadi.
Formativ eksperiment davomida faol harakatlar
sub’ektlar tomonidan ham, eksperimentator
tomonidan ham amalga oshiriladi. Tajribachi
tomonidan asosiy o’zgaruvchilar ustidan yuqori
darajadagi aralashuv va nazorat talab qilinadi. Bu
tajribani kuzatish yoki tekshirishdan ajratib turadi.
Shakllantiruvchi eksperiment usul sifatida faoliyat
nazariyasi (A.N. Leontiev, D.B. Elkonin va boshqalar)
tufayli paydo bo’ldi, bu aqliy rivojlanishga nisbatan
faoliyatning ustuvorligi g’oyasini tasdiqlaydi.

Rivojlanayotganda psixologik testlar korrelyatsiya tadqiqoti o’zgaruvchilar o’rtasidagi munosabatlar haqidagi
gipotezalarni empirik tekshirishning o’xshash funktsiyasida ishlaydi. Shu bilan birga, korrelyatsiya yondashuvi
vositalari eksperimental tadqiqotlarga qaraganda ushbu munosabatlarni talqin qilish uchun boshqa standartlarga
kiritilgan. Psixodiagnostikaning tegishli bo’limlari bilan tanishishdan oldin, korrelyatsiya bog’liqliklarini
muhokama qilish uchun ushbu standartlar erta bo’ladi. Shuning uchun biz quyida asosan korrelyatsion
tadqiqotlar va eksperimental tadqiqotlar o’rtasidagi farqlarni hisobga olgan holda psixologik gipotezalarni
tekshirishda korrelyatsion yondashuv vositalaridan foydalanishga to’xtalamiz.
Eksperimental usul mustaqil o’zgaruvchini nazorat qilish rejasini ishlab chiqishni o’z ichiga oladi, ya’ni. Turli,
lekin tenglashtirilgan (yoki ekvivalent) guruhlarga yoki bir xil mavzuga ma’lum bir ketma-ketlikda taqdim
etilishi bilan farq qiluvchi uning darajalarini belgilash sxemalari. Ushbu eksperimental reja bir vaqtning o’zida
o’rganilayotgan asosiy jarayondagi o’zgarishlarning ko’rsatkichi sifatida qaram o’zgaruvchini o’lchash rejasi
bo’lib, u go’yoki eksperimental ta’sirlar ta’sirida bo’ladi. Korrelyatsiya sxemalari shuningdek, ma’lumotlarni
olish tartibini belgilashni o’z ichiga oladi, lekin faqat o’zgaruvchilarni o’lchash rejasi sifatida. Bunday holda,
olingan natijalarni qayta ishlash rejalari eksperimental ma’lumotlarni tahlil qilish uchun ishlatiladigan rejalarga
o’xshash bo’lishi mumkin.
Haqiqiy eksperimental xulosa statistik echimlarning o’ziga asoslanmagan. Ikkinchisi faqat erishilgan
eksperimental samarani miqdoriy baholash maqsadiga xizmat qiladi. Odatda bu eksperimental va nazorat
sharoitlari (yoki mustaqil o’zgaruvchining turli darajalari o’rtasidagi) o’rtasidagi bog’liq o’zgaruvchining
qiymatlaridagi farqlarning ahamiyatini aniqlashdir. Korrelyatsiya yondashuvi bilan, ma’lum statistik qarorlar
bilan oqlangan mazmunli talqinning o’zboshimchalik darajasi ancha yuqori, shu bilan birga, xulosalar kamroq
ishonchli, chunki agar muhim munosabatlar o’rnatilgan bo’lsa, ko’plab tushuntirishlar (yoki nazariy) mavjud.
Gipotezalar) uning tabiati va yo’nalishi bo’yicha.

Ideal eksperiment
Ideal eksperiment – bu bog’liq o’zgaruvchiga bitta mustaqil
o’zgaruvchidan boshqa hech qanday ta’sir ko’rsatmaydigan
tajriba. Aslida, ko’plab yordamchi omillarning qo’shimcha
ta’sirini istisno qilish mumkin emas. Shuning uchun ideal tajriba
haqiqatan ham amalga oshirilmaydi. Amalda, haqiqiy tajribani
idealga yaqinlashtirish eksperimental protsedura tavsifida
tasvirlangan qo’shimcha o’zgaruvchilarni boshqarish orqali
amalga oshiriladi.
Cheksiz eksperiment – bu butun o’rganilayotgan aholi (umumiy
aholi) uchun barcha mumkin bo’lgan eksperimental vaziyatlarni
qamrab oladigan tajriba. Darhaqiqat, bunday vaziyatlarning
to’plami umumiy aholining ulkan va ko’pincha noma’lum hajmi
va mavzuga ta’sir qiluvchi son-sanoqsiz sonli omillar tufayli
cheksizdir. Bu cheksiz holatlar to’plamini hisobga olish faqat
tadqiqotchining tasavvurida mumkin. O’zining cheksizligi (turli
xilligi va vaqti bo’yicha) tufayli bunday tajriba cheksiz deb
ataldi. Cheksiz eksperimentning amaliy ma’nosizligi empirik
tadqiqotning asosiy g’oyalaridan biri – cheklangan namunada
olingan natijalarni butun populyatsiyaga o’tkazish bilan ziddir. U
faqat nazariy model sifatida kerak.
Flawless – bu ideal va cheksiz tajribalarning xususiyatlarini
birlashtirgan tajriba. To’liq eksperiment uchun standart sifatida,
bu aniq haqiqiy tajribaning to’liqligini va shunga mos ravishda
kamchiliklarini baholashga imkon beradi.

Tajribaning maqsadiga ko’ra
1. Tadqiqot.
Tadqiqot eksperimenti – bu o’rganilayotgan ob’ekt va mavzu
haqida yangi bilim olishga qaratilgan tajriba. Aynan shu
turdagi eksperimentlar bilan odatda “ilmiy eksperiment”
tushunchasi bog’lanadi, chunki fanning asosiy maqsadi
noma’lumni bilishdir. Maqsad-mezon eksperimentining qolgan
ikki turi asosan tabiatda qo’llanilsa, tadqiqot eksperimenti
asosan qidiruv funktsiyasini bajaradi.
2. Diagnostik (izlanish).
Diagnostik (izlanish) eksperiment – sub’ektning undagi biron
bir sifatni aniqlash yoki o’lchash maqsadida amalga
oshiradigan eksperiment-topshiriq. Ushbu tajribalar tadqiqot
mavzusi (shaxs sifati) haqida yangi bilim bermaydi. Aslida, bu
sinov.
3. Namoyish.
Ko’rgazmali eksperiment – bu ta’lim yoki ko’ngilochar
tadbirlar bilan birga olib boriladigan illyustratsion tajriba.
Bunday tajribalarning bevosita maqsadi tinglovchilarni tegishli
eksperimental usul yoki tajribada olingan effekt bilan
tanishtirishdir. Ko’rgazmali eksperimentlar eng ko’p
qo’llaniladi ta’lim amaliyoti. Ularning yordami bilan talabalar
tadqiqot va diagnostika usullarini o’zlashtiradilar. Ko’pincha
qo’shimcha maqsad qo’yiladi – talabalarni tegishli bilim
sohasiga qiziqtirish.

Tadqiqot darajasi bo’yicha
1. Dastlabki (razvedka)
Dastlabki (razvedka) eksperiment – bu muammoni aniqlashtirish va uni adekvat
yo’naltirish uchun o’tkaziladigan tajriba. Uning yordami bilan kam ma’lum
bo’lgan vaziyatlar tekshiriladi, farazlar aniqlanadi, savollar aniqlanadi va keyingi
tadqiqotlar uchun shakllantiriladi. Ushbu razvedka xarakteridagi tadqiqotlar
ko’pincha uchuvchi tadqiqotlar deb ataladi. Dastlabki tajribalarda olingan
ma’lumotlar asosida ushbu yo‘nalishda keyingi tadqiqotlarni o‘tkazish va asosiy
tajribalarni tashkil etish zarurati va imkoniyatlari to‘g‘risida savollar ko‘rib
chiqilmoqda.
2. Asosiy
Asosiy eksperiment eksperimentatorni qiziqtirgan muammo bo’yicha yangi ilmiy
ma’lumotlarni olish maqsadida olib boriladigan keng ko’lamli empirik tadqiqotdir.
Natijada olingan natija nazariy va amaliy maqsadlarda qo’llaniladi. Asosiy
eksperimentdan oldin ham razvedka, ham faktlarni aniqlash xarakteridagi
dastlabki eksperimentlar bo’lishi mumkin.
3. Boshqarish.
Nazorat tajribasi – natijalari asosiy tajriba natijalari bilan taqqoslanadigan
tajriba. Nazorat qilish zarurati turli sabablarga ko’ra paydo bo’lishi mumkin.
Masalan: 1) asosiy tajribalarni o’tkazishda xatolar aniqlangan; 2) protseduraning
to’g’riligiga shubhalar; 3) protseduraning gipotezaga muvofiqligiga shubhalar; 4)
ilgari olinganlarga zid bo’lgan yangi ilmiy ma’lumotlarning paydo bo’lishi; 5)
asosiy tajribada qabul qilingan gipotezaning to‘g‘riligini qo‘shimcha isbotlashga
intilish va uni nazariyaga aylantirish; 6) mavjud faraz yoki nazariyalarni rad etish
istagi. Ko’rinib turibdiki, nazorat tajribalari aniqligi va ishonchliligi bo’yicha
asosiylaridan kam bo’lmasligi kerak.

Eksperimentchilarning aralashuv darajasiga
ko‘ra, sub’ektning hayotiy faoliyati
(eksperimental vaziyat turiga ko‘ra)
1. Laboratoriya (sun’iy).
Laboratoriya (sun’iy) eksperiment – bu sun’iy ravishda yaratilgan sharoitlarda
o’tkaziladigan eksperiment bo’lib, u qat’iy dozalash (mustaqil o’zgaruvchilar) va
sub’ektga boshqa ta’sirlarni (qo’shimcha o’zgaruvchilar) nazorat qilish, shuningdek,
uning javoblarini, shu jumladan qaram o’zgaruvchilarni aniq qayd etish imkonini
beradi. Mavzu o’zining eksperimentdagi rolidan xabardor, lekin uning umumiy niyati
odatda unga ma’lum emas.
2. Tabiiy (dala).
Tabiiy (dala) eksperiment – eksperiment o’tkazuvchi tomonidan uning hayotiga
minimal aralashuvi bilan sinov ob’ekti uchun odatiy sharoitda o’tkaziladigan
tajriba. Mustaqil o’zgaruvchining taqdimoti, go’yo uning normal faoliyatiga tabiiy
tarzda “to’qilgan”. Amalga oshirilgan faoliyat turiga va tegishli vaziyatga qarab,
tabiiy eksperiment turlari ham ajratiladi: aloqa, mehnat, o’yin, o’quv, harbiy
faoliyat, kundalik hayot va dam olish sharoitida. Ushbu turdagi eksperimentning
o’ziga xos turi tergov eksperimenti bo’lib, unda protseduraning sun’iyligi qonunga
xilof harakatlar uchun sharoitlarning tabiiyligi bilan birlashtiriladi.
3. Shakllantiruvchi.
Shakllantiruvchi eksperiment – bu sub’ektga faol ta’sir qilish usuli, uning aqliy
rivojlanishiga hissa qo’shadi va shaxsiy o’sish. Ushbu usulni qo’llashning asosiy
yo’nalishlari – pedagogika, yosh (birinchi navbatda bolalar) va ta’lim psixologiyasi.
Eksperimentatorning faol ta’siri asosan yaratishdan iborat maxsus shartlar va
birinchidan, ma’lum psixik funktsiyalarning paydo bo’lishini boshlaydigan,
ikkinchidan, ularni maqsadli ravishda o’zgartirish va shakllantirishga imkon
beradigan vaziyatlar. Birinchisi ham laboratoriya, ham tabiiy tajribalar uchun
xarakterlidir. Ikkinchisi – ko’rib chiqilayotgan eksperiment shaklining o’ziga xosligi.
Psixika va shaxsiy xususiyatlarning shakllanishi uzoq davom etadigan jarayondir.
Shuning uchun shakllantirish tajribasi odatda uzoq vaqt davomida amalga oshiriladi.
Va bu jihatdan uni uzunlamasına o’rganish sifatida tasniflash mumkin.

Favqulodda guruhlash:
1. Haqiqatni takrorlaydigan tajriba.
Haqiqatni takrorlaydigan eksperimentlar – bu aniq hayotiy vaziyatlarni taqlid
qiluvchi, natijalari past darajadagi umumlashtirishga ega bo’lgan tajribalar.
Ularning xulosalari muayyan faoliyat sharoitida aniq odamlarga nisbatan
qo’llaniladi, shuning uchun ular to’liq muvofiqlik tajribalari deb ham ataladi. Bu
tajribalar faqat amaliy maqsadlardir. Bu turdagi eksperiment klassik guruhlash
jihatidan tabiiy turga yaqin.
2. Haqiqatni yaxshilaydigan tajriba.
Haqiqatni kuchaytiruvchi eksperimentlar – bu o’rganiladigan o’zgaruvchilarning
faqat ba’zilari o’zgartiriladigan tajribalar. Qolgan o’zgaruvchilar barqaror. Ushbu
tur umumiy qabul qilingan tasnifga ko’ra laboratoriya tajribasiga o’xshaydi.

O’zgaruvchilar o’rtasidagi munosabatlarni
aniqlash usuli bo’yicha (eksperimental
vaziyatni o’zgartirish tartibi bo’yicha)
1. Intraprotsessual (ichkarida).
Protsedura ichidagi eksperiment (lot. Intra – ichkarida) – bu barcha eksperimental vaziyatlar (aslida mustaqil
o’zgaruvchining barcha qiymatlari) bir xil sub’ektlar kontingentiga taqdim etiladigan tajriba. Agar mavzu
yolg’iz bo’lsa, ya’ni. Individual tajriba o’tkaziladi, keyin esa intraindividual eksperiment haqida gapiriladi. Turli
vaziyatlarda olingan ushbu mavzu bo’yicha javoblarni taqqoslash (uchun turli qiymatlar NP) va o’zgaruvchilar
o’rtasidagi munosabatlarni aniqlash imkonini beradi. Ushbu parametr, ayniqsa, funktsional bog’liqliklarni
aniqlash uchun Npdagi miqdoriy o’zgarishlar uchun qulaydir.
2. Protseduralararo (orada).
Protseduralararo eksperiment (lot. Inter – o’rtasida) – sub’ektlarning turli kontingentlari bir xil eksperimental
vaziyatlar bilan taqdim etiladigan tajriba. Har bir alohida kontingent bilan ishlash turli joylarda yoki turli
vaqtlarda yoki turli eksperimentchilar tomonidan, lekin bir xil dasturlarga muvofiq amalga oshiriladi. Bunday
tajribalarning asosiy maqsadi individual yoki guruhlararo farqlarni aniqlashdir. Tabiiyki, birinchisi bir qator
individual tajribalarda, ikkinchisi esa guruh tajribalarida aniqlanadi. Va keyin birinchi holatda bir kishi
interdividual eksperiment haqida gapiradi, ikkinchi holatda bir guruharo yoki ko’pincha guruhlararo tajriba
haqida gapiradi.
3. O‘zaro protsessual (kesishma).
O’zaro protsessual eksperiment (inglizcha cross – to cross) – bu eksperiment bo’lib, unda sub’ektlarning turli
kontingentlari turli vaziyatlar bilan taqdim etiladi. Agar sub’ektlar yolg’iz ishlayotgan bo’lsa, unda biz o’zaro
individual eksperiment haqida gapiramiz. Agar har bir holat sub’ektlarning ma’lum bir guruhiga to’g’ri
keladigan bo’lsa, u holda bu guruhlararo eksperiment bo’lib, u ba’zan guruhlararo tajriba deb ataladi, bu
terminologik noaniqlikdir. Guruhlararo eksperimentning sinonimi guruhlar o‘rtasida emas, balki guruhlararo
tajribadir. Bu noaniqlik yo chet el manbalarining noto’g’ri tarjima qilinganligidan yoki atamashunoslikka
beparvo munosabatdan kelib chiqadi.

Mustaqil o‘zgaruvchining o‘zgarish turi bo‘yicha
1. Miqdoriy.
Miqdoriy eksperiment – mustaqil o’zgaruvchining
kamayishi yoki ortishi mumkin bo’lgan tajriba. Uning
mumkin bo’lgan qiymatlari diapazoni kontinuum, ya’ni.
Qiymatlarning uzluksiz ketma-ketligi. Ushbu qiymatlar,
qoida tariqasida, raqamlar bilan ifodalanishi mumkin,
chunki NP o’lchov birliklariga ega. NP ning tabiatiga
qarab, uning miqdoriy ifodalanishi turli usullar bilan
amalga oshirilishi mumkin. Masalan, vaqt oralig’i
(davomiyligi), dozasi, vazni, konsentratsiyasi,
elementlar soni. Bu jismoniy ko’rsatkichlar. NP ning
miqdoriy ifodasi psixologik ko’rsatkichlar orqali ham
amalga oshirilishi mumkin: ham psixofizik, ham
psixometrik.
2. Sifat.
Sifatli eksperiment – mustaqil o’zgaruvchining miqdoriy
o’zgarishi bo’lmagan tajriba. Uning ma’nolari faqat turli
sifat o’zgarishlari sifatida namoyon bo’ladi. Misollar:
populyatsiyalardagi gender farqlari, signallardagi
modallik farqlari va boshqalar. NP ni sifatli ifodalashning
cheklovchi holati uning mavjudligi yoki yo’qligi
hisoblanadi. Masalan: shovqinning mavjudligi (yo’qligi).

FAQAT REJALAR VA YANA MUVAFFAQIYATLI REJALAR
Shubhasiz, eksperiment o’tkazishning birinchi sharti uning tashkil etilishi, rejaning mavjudligidir. Ammo har bir rejani
muvaffaqiyatli deb bo’lmaydi. Faraz qilaylik, 1-bobda tasvirlangan tajribalar quyidagi rejalar bo’yicha boshqacha tarzda amalga
oshirildi.
1. Birinchi tajribada to‘quvchiga 13 hafta davomida naushnik kiyishga ruxsat bering, keyin esa ularsiz 13 hafta davomida ishlasin.
2. Aytaylik, Yoko o‘z tajribasida har bir sharbat turidan faqat ikkita bankadan foydalanishga qaror qildi va butun tajriba 36 kun
o‘rniga to‘rt kun davom etdi.
3. Jek dastlabki ikki qismga qisman yodlash usulini, keyingi ikkitasiga esa yaxlit usulni qo’llashga qaror qildi.
4. Yoki bir xil usullar ketma-ketligini saqlagan holda, Jek eksperiment uchun odatda o’rganadigan uzunroq qismlarni emas, balki
qisqa valslarni tanladi.
Biz aniq his qilyapmizki, ilgari tasvirlangan tajribalar bilan taqqoslaganda, bu rejalarning barchasi muvaffaqiyatsizlikka uchradi.
Va agar bizda taqqoslash uchun namuna bo’lsa, unda nega asl rejalar yaxshiroq ekanligini aniq ayta olamiz.

Mukammal tajriba
Barkamollik eng yaxshi ideal tajriba nuqtai nazaridan
aniqlanadi (Keppel, 1973, 23-bet). Ideal eksperimentda
faqat mustaqil o’zgaruvchining o’zgarishiga ruxsat
beriladi (va, albatta, har xil sharoitlarda turli
qiymatlarni qabul qiladigan qaram o’zgaruvchi). Qolgan
hamma narsa bir xil bo’lib qoladi va shuning uchun faqat
mustaqil o’zgaruvchi bog’liq o’zgaruvchiga ta’sir qiladi.
Bizning uchta yaxshi ishlab chiqilgan tajribamizda bu,
albatta, bunday emas. To quvchilar turli vaqtlarda – juft ʻ
yoki toq haftalarda naushnik kiyib, ularsiz ishlagan. Jek
butun va qisman usullar yordamida yod olgan pyesalar
ham har xil edi. Youko hech qachon ikki xil pomidor
sharbatini bir kunda ichmagan. Har bir holatda mustaqil
o’zgaruvchidan tashqari yana bir narsa o’zgardi. Keyingi
boblarda biz mustaqil o’zgaruvchining har bir sharti
uchun vaqtinchalik o’zgarishlarni (masalan, toq va juft
haftalar) va vazifalardagi farqlarni (yodlangan qismlar)
bartaraf etish uchun turli mavzulardan foydalanadigan
boshqa turdagi tajribani muhokama qilamiz. Lekin hatto
ular ideal eksperimentning barcha talablariga javob
bermaydi, chunki sub’ektlar ham har xil bo’ladi. Ko’rib
turganingizdek, mukammal tajriba imkonsizdir. Biroq,
g’oyaning o’zi foydalidir, biz haqiqiy tajribalarni
takomillashtirishga asoslanamiz.

Cheksiz tajriba
Bechora Yoko! Uning holatida, hatto mukammal tajriba ham benuqson bo’lmaydi. Turli xil bankalarda bir xil navdagi pomidor sharbati sifat jihatidan
farq qilishidan qo’rqishi bejiz emas. Agar u bir vaqtning o’zida bir stakandan ikki xil sharbat ichishga urinib, mukammal tajriba o’tkazsa ham, uning baholari
faqat har bir navning alohida misollariga tegishli bo’ladi. Shunga qaramay, Yoko boshqa imkonsiz ishni amalga oshirib, bankalar bo’ylab sharbat sifatining
o’zgaruvchanligi ta’sirini yo’q qilishi mumkin edi. Unga “barchasi” kerak bo’lgan narsa 36 kundan keyin o’z tajribasini to’xtatmaslik va uni cheksiz davom
ettirishdir. Shunda u nafaqat sharbatning har bir turining o’zgaruvchanligini, balki uning ta’m sifatini baholashda mumkin bo’lgan tebranishlarni ham o’rtacha
hisoblay oladi. Bu cheksiz tajriba. Bu nafaqat imkonsiz, balki ma’nosiz ekanligini ko’rish oson. Axir, eksperimentning umumiy ma’nosi kengroq qo’llanilishiga ega
bo’lgan cheklangan miqdordagi ma’lumotlarga asoslangan xulosalar chiqarishdir. Biroq, cheksiz tajriba, xuddi ideal kabi, bizning asosiy g’oyamiz bo’lib xizmat
qiladi.
Darhaqiqat, Jek Motsart va to’quv sexidagi tadqiqot mualliflaridan ideal tajriba o’rniga cheksiz tajriba o’tkazishni so’rash ham mumkin edi. Agar ideal
eksperimentda Jek qisman usul ushbu alohida qism uchun samaraliroq ekanligini aniqlasa ham, boshqa qismlarni o’rganishda bu usulning afzalliklari davom
etadimi, degan savol qoladi. Birinchi tajriba xuddi shu shubhalarni keltirib chiqaradi: agar to’quvchi faqat tajriba paytida naushniklar bilan yaxshiroq ishlagan
bo’lsa-chi? Biroq, ular (va siz) cheksiz tajribaning ham kamchiliklari borligi haqida ogohlantirishingiz kerak. Subyektlarga eksperimental shartlardan birini taqdim
etish faktining o’zi (o’qish davrida) ularning boshqa sharoitda ishlashiga ta’sir qilishi mumkin. Ehtimol, qisman usul tajriba davomida faqat yaxlit usuldan farqli
o’laroq samaraliroq bo’lgan. Va tajribadan so’ng, bitta usul qo’llaniladi va kontrast omil yo’qoladi. Bularning barchasi na ideal, na cheksiz tajribalar butunlay
benuqson emasligini isbotlaydi. Yaxshiyamki, ular nafaqat turli xil kamchiliklarga, balki turli xil afzalliklarga ham ega va haqiqiy tajribalarni baholashga xizmat
qilishi mumkin, ular beg’uborlikdan uzoqdir.

To’liq moslik tajribasi
Na mukammal, na cheksiz tajribalar Jek Motsartning sonatalar o‘rniga valslarni yodlash borasidagi
muvaffaqiyatsiz tadqiqotidagi kamchiliklarni bartaraf eta olmaydi. Eng yaxshi holatda, Jek valslar
ustida ajoyib tajriba o’tkazishi mumkin edi – ammo bu ularni sonatalarga aylantirmaydi!
Ushbu turdagi kamchiliklarni to’liq istisno qilish uchun to’liq yozishmalar tajribasi kerak. Bu
tajriba ham ma’nosiz, garchi u amalda amalga oshirilishi mumkin. O’z tadqiqotida, Jek undan
keyin o’rganadigan qismlarni yodlashi kerak edi. Bunday tajribadan, shuningdek, cheksizdan hech
qanday foyda yo’q. Ammo keyin hech kim Jekga o’z tajribasida o’rgangan qismlarning
nomuvofiqligini ko’rsata olmaydi.
Barcha uch turdagi benuqson (deyarli) tajribalar real emas. Ideal tajriba imkonsizdir, to’liq
muvofiqlik tajribasi ma’nosiz va cheksiz tajriba ikkalasi ham. Ular “fikr” tajribalari sifatida
foydalidir. Ular bizga samarali tajriba yaratish uchun nima qilish kerakligini aytadilar. Ideal va
cheksiz tajribalar begona ta’sirlardan qanday qochish kerakligini ko’rsatadi va shu bilan
eksperimental natijalar haqiqatan ham munosabatlarni aks ettirishiga ishonchni oshiradi. Mustaqil
va bog’liq o’zgaruvchilar. To’liq moslik tajribasi bizga boshqa muhim eksperimental
o’zgaruvchilarni nazorat qilish zarurligini eslatib turadi, biz ularni o’zgarishsiz saqlaymiz.

E tiboringiz ʼ
uchun
rahmat!
Xo jamova Kamola
ʻ

Eksperiment va uning turlari REJA: 1.Eksperiment turlari 2.Tajriba va uning turlari 3.Eksperiment natijalarini statistik qayta ishlash 4.Kvazi-eksperiment 5.Ideal eksperiment

Tajriba. Tajriba turlari Faqat rejalar va rejalar yanada muvaffaqiyatli bo’ladi 1. Ideal tajriba (faqat mustaqil va bog’liq o’zgaruvchilar o’zgaradi, unga tashqi yoki qo’shimcha o’zgarishlarning ta’siri yo’q) 2. Cheksiz tajriba (tajriba cheksiz davom etishi kerak, chunki ilgari noma’lum omilning namoyon bo’lish ehtimoli doimo mavjud) 3. To’liq yozishmalar tajribasi (eksperimental vaziyat “haqiqatda” qanday sodir bo’lishi bilan butunlay bir xil bo’lishi kerak) 4. Tajribalarni rejalashtirish shartlari. “Rejalashtirish” atamasining asosiy ma’nolari. Rejalashtirish mazmunli va rasmiydir. Minimal ta’sirni o’rnatish va eksperimental gipotezani rad etmaslik to’g’risida qaror qabul qilish.Gottsdankerning fikricha, benuqson tajriba uchta mezonga javob berishi kerak:

Tajribani rejalashtirish Tajribani rejalashtirish(inglizcha eksperimental dizayn texnikasi) – tajribalarni samarali o’rnatishga qaratilgan chora-tadbirlar majmui. Eksperimentni rejalashtirishning asosiy maqsadi eksperimentlarning minimal soni bilan maksimal o’lchov aniqligiga erishish va natijalarning statistik ishonchliligini saqlashdir. Eksperimentni rejalashtirish optimal sharoitlarni izlashda, interpolyatsiya formulalarini qurishda, muhim omillarni tanlashda, nazariy modellarning konstantalarini baholash va takomillashtirishda va hokazolarda qo’llaniladi.  Tajribani rejalashtirish bosqichlari  Eksperimentni rejalashtirish usullari zaruriy sinovlar sonini minimallashtirishga, ularning turiga va natijalarning talab qilinadigan aniqligiga qarab tadqiqot o’tkazishning oqilona tartibi va shartlarini belgilashga imkon beradi. Agar biron sababga ko’ra testlar soni allaqachon cheklangan bo’lsa, unda usullar bu holatda natijalar qanday aniqlik bilan olinishini taxmin qiladi. Usullar sinovdan o’tgan ob’ektlarning xususiyatlarining tarqalishining tasodifiy tabiatini va ishlatiladigan asbob-uskunalarning xususiyatlarini hisobga oladi. Ular ehtimollar nazariyasi va matematik statistika usullariga asoslanadi.

Tajribani rejalashtirish bir necha bosqichlarni o’z ichiga oladi. 1.Tajriba maqsadini belgilash(xususiyatlari, xossalari va boshqalarni aniqlash) va uning turi (aniqlovchi, nazorat, qiyosiy, tadqiqot). 2. Tajriba uchun sharoitlarni takomillashtirish(mavjud yoki foydalanish mumkin bo’lgan uskunalar, ish shartlari, moliyaviy resurslar, xodimlarning soni va shtatlari va boshqalar). Sinov turlarini tanlash (normal, tezlashtirilgan, laboratoriya sharoitida, stendda, dalada, to’liq miqyosda yoki operatsion). 3. Kirish va chiqish parametrlarini aniqlash va tanlash dastlabki (aprior) ma’lumotlarni to’plash va tahlil qilish asosida. Kirish parametrlari (omillari) deterministik, ya’ni ro’yxatdan o’tgan va boshqariladigan (kuzatuvchiga qarab) va tasodifiy, ya’ni ro’yxatga olingan, ammo boshqarilmaydigan bo’lishi mumkin. Ular bilan bir qatorda o’rganilayotgan ob’ektning holatiga o’lchov natijalariga tizimli yoki tasodifiy xatolik kiritadigan ro’yxatga olinmagan va nazoratsiz parametrlar ta’sir qilishi mumkin. Bular o’lchash uskunasidagi xatolar, tajriba davomida o’rganilayotgan ob’ekt xususiyatlarining o’zgarishi, masalan, materialning qarishi yoki uning eskirishi, xodimlarning ta’siri va boshqalar.

4. O’lchov natijalarining kerakli aniqligini o’rnatish(chiqish parametrlari), kirish parametrlarining mumkin bo’lgan o’zgarishi sohalari, ta’sir turlarini aniqlashtirish. O’rganilayotgan namunalar yoki ob’ektlarning turi ularning holati, qurilmasi, shakli, o’lchami va boshqa xususiyatlari bo’yicha haqiqiy mahsulotga muvofiqlik darajasini hisobga olgan holda tanlanadi.Aniqlik darajasining maqsadiga ob’ektni ishlab chiqarish va ishlatish shartlari ta’sir qiladi, uni yaratishda ushbu eksperimental ma’lumotlardan foydalaniladi. Ishlab chiqarish sharoitlari, ya’ni ishlab chiqarish imkoniyatlari, real erishish mumkin bo’lgan eng yuqori aniqlikni cheklaydi. Ish sharoitlari, ya’ni ob’ektning normal ishlashini ta’minlash shartlari aniqlik uchun minimal talablarni belgilaydi.Eksperimental ma’lumotlarning to’g’riligi ham sezilarli darajada testlar hajmiga (soniga) bog’liq – testlar qanchalik ko’p bo’lsa, natijalarning ishonchliligi shunchalik yuqori bo’ladi (bir xil sharoitlarda).Bir qator holatlar uchun (kam sonli omillar va ularni taqsimlashning ma’lum qonuni bilan) kerakli aniqlik bilan natijalarni olish imkonini beradigan minimal talab qilinadigan testlar sonini oldindan hisoblash mumkin

Eksperiment va uning turlari

15.08.2023

0

821.677734375 KB

Похожие