Mav zu: N ut q v a muomala Reja: 1.Nut q odobi t ushunchasi. 2.Nut qning shak llanishidagi shart -sharoit lar . 3.Nut qiy vaziy at va nut q odobi.

To‘g‘ri, nutq madaniyati muammosi insoniyat sivilizatsiyasining barcha bosqichlarida o‘rtaga qo‘yib kelinganligi ham sir emas. U ta’limot sifatida qadimgi Rim va Afinada shakllangan bo‘lsa ham, shunga qadar Misr va Assuriyada, Hindiston va Xitoyda mavjud bo‘lganligi notiqlik san’ati tajribasidan ma’lum. Gap shundaki, u paytlarda davlat arboblarining obro‘-e’tibori va yuqori lavozimlarga ko‘tarilishi ularning notiqlik mahoratiga ham bog‘liq bo‘lgan. Yunon notig‘i Demosfen  (eramizdan oldingi 384-322) va Rim notig‘i Sitseron (eramizgacha 106-43) larning hayoti bunga misol bo‘la oladi. O‘rta Osiyo madaniyati tarixida ham nutq madaniyati bi lan shug‘ullanish o‘ziga xos mavqega ega bo‘lgan. Ulug‘ turkolog olimlar Mahmud Koshg‘ariyning «Devonu lug‘otit turk» , Yusuf Xos Hojibning «Qutadg‘u bilig» asarlari bu masalaning juda qadimdan o‘rtaga qo‘yib kelinganligidan dalolat beradi. U paytlar «nutq odobi» deb yuritilgan sodda va o‘rinli gapirish, qisqa va mazmundor so‘zlash, ezmalik va laqmalikni qoralash, keksalar va ustozlar oldida gapirganda odob saqlash, to‘g‘ri, rost va dadil gapirish, yolg‘onchilik va tilyog‘lamalikni qoralash singari bir qator qoida va ko ’ rsatmalar bugun biz «nutq madaniyati» deb atab kelayotgan tushunchaning aynan o‘zidir .

Mahmud Koshg’ariy Mahmud Koshg‘ariyning «Devon» ida nutq odobi uchun ahamiyatli bo‘lgan til ma’lumotlari bilan birgalikda nutq, nutq madaniyati, nutqiy go‘zallikka oid qimmatli ma’lumotlar mavjud. Birgina misol: Ko‘p sukutga qush qo‘nar, Ko‘rkluk kishiga so‘z kelar, ya’ni, shoxi ko‘p, shoxlari o‘ralib ketgan daraxtga qush qo‘nadi, yaxshi kishiga so‘z (maqtov) keladi. Yana: Ardam boshi til, ya’ni odob va fazilatning boshi tildir.  

Alisher N av oiy    U lug‘ shoir va mutafakkir Alisher Navoiyning nomini alohida ehtirom bilan tilga olamiz. O‘z ijodi bilan so‘z qudrati va notiqlik san’atini yuksak darajaga ko‘targan alloma nutq madaniyati nazariyasi bilan ham jiddiy shug‘ullangan. U «Mahbub-ul qulub» asarining 24-bobini voizlikka (notiqlik san’atiga) bag‘ishlagan, «Muhokamat-ul lug‘atayn» va «Majolis-un nafois» asarlari esa bevosita tilshunoslikning nazariy muammolarini hal qilishga, turkiy (o‘zbek) tilining boshqa tillar orasidagi o‘rnini belgilab berishga hamda nutq madaniyatini o‘rganishga qaratilgan edi.  «Xamsa» ning har bir dostonida so‘zga bo‘lgan ehtiromini alohida qayd qiladi. Quyida dostonlarning nasriy bayonidan ayrim parchalarni keltiramiz. «Hayratul abror» dan: So‘z gavharining sharafi shunchalik yuksakki, gavhardek qimmat - baho narsa horn unga sadaf bo‘la olmaydi.  So‘z jon bo‘lib, ruh uning qotipidir. Tanida ruhi bor odam unga ehtiyoj sezadi. So‘z dunyodagi barcha ko‘ngillarning qutisidagi javhar, hammaning og‘iz qutisidagi qimmatbaho gavhardir. Agar til bamisoli bir po‘lat zanjir bo‘lsa, so‘z unga qadalgan injulardir. Til shu chamanning ochilgan bo‘lsa, so‘z durlari unga qo‘ngan shabnamlardir. So‘z odamning tanasiga ро k ruh bag‘ishlaydi. So‘zdan tandagi tirik ruh halok bo‘lishi mumkin.

Jumladan ,  uning muomala madaniyati va muloqot odobi haqidagi qarashlari ana shu umuminsoniy fazilatlarning tarkibiy qismi sifatida qaraladi. Koshifiy quyidagilarni yozadi: «Tilning odobi qaysi deb so‘rasalar, bu olti narsaga tilni ochish va sakkiz narsadan tilni saqlash deb aytgil. Tilni ochish kerak bo‘lgan narsalar qaysi deb so‘rasalar, aytgil: hojat zarurati yuzasidan ko‘ngillarda yashirin bo‘lgan rozni izhor etish, mazlumlar faryodiga javob berish va marhumlar imdodi uchun so‘z aytish. Chunki bu so‘zlar orqali zolimning zulmi mazlumlar boshidan ko‘tarilishi mumkin. Tilni saqlash lozim bo‘gan narsalar qaysi deb so‘rasa lar, aytgil:  birinchidan,  yolg‘on gapirishdan, zero, yolg‘onchi xudoning dushmanidir.  Ikkinchi , va’daga xilof gapirish va munofiqona so‘z aytishdan.  Uchinchi ,  g‘iybat va bo‘hton  gaplardan , chunki bo‘hton fosihlar ishidir.  To‘rtinchi  behuda bahsu munoqashadan, ayb qilishdan va gap tashishdan. Bular shayton vasvasasiga kiradi.  Beshinchi,  o‘zini maqtash va ta‘riflashdanki, bu xudbinlikka olib keladi.  Oltinchi , navkar va xizmatkorlarni la’natlashdan.  Yettinchi , qarg‘ashdan, duoibad qilishdan, chunki bu jonu dilning ofatidir. Sakkizinchi, mazax-masxara qilish va hazil - huzuldan».