logo
  1. Главная страница
  2. Презентации
  3. Общий
  4. O’SISH VA RIVOJLANISHNING UMUMIY QONUNIYATLARI

O’SISH VA RIVOJLANISHNING UMUMIY QONUNIYATLARI

Загружено в:

20.11.2024

Скачано:

0

Размер:

243.04296875 KB
Скачать
MAVZU: O’SISH VA RIVOJLANISHNING UMUMIY QONUNIYATLARI Reja 1. O‘SISH VA RIVOJLANISH TO‘G‘RISIDA MA’LUMOT 2. O‘SISH VA RIVOJLANISHNING YOSHGA OID DAVRLARI 3. GETEROXRONIYA XODISASI HAQIDA TUSHINCHA 4. AKSELERATSIYA HODISASINING FIZIOLO-GIK MOHIYATI O SISH VA RIVOJLANISH TO G RISIDA ʻ ʻ ʻ TUSHUNCHA.  O‘sish va rivojlanish barcha tirik organizmlar kabi odam organizmiga xos xususiyatdir. Organizmning har tomonlama o'sishi va rivojlanishi uning paydo boigan vaqtidan boshlanadi. Bu ikki jarayon murakkab hisoblanib, bir butun va bir-biriga bogiangandir.  O'sish deganda tana hujayralarining ko‘payishi natijasida tirik organizm oichamlarining ortishi, ya’ni bo‘yning cho'zilishi, og‘irlikning ortishi tushuniladi. Bola ma’lum yoshgacha to‘xtovsiz, ammo o‘sish davrida ayrim tana qismlarining nomunosib o'sishi (bosh, oyoq, qo‘l suyaklari, ko'krak qafasi va qorin bo‘shlig‘i ichki organlari) turli yoshda har xil jadallikda boiishi mumkin, shunga qaramasdan barcha to‘qima va hujaylarda ya’ni organlarda o‘sish bir vaqtda, ayollarda o‘rtacha 18- 19 yoshgacha, yigitlarda 19-2O yoshgacha tugallanadi. NOTEKIS RIVOJLANISH YOKI GETEROXRONIYA . Organizmning normal holatida o‘sish va rivojlanish bir-biri bilan juda yaqin aloqada va hamkorlikda bo‘lsa ham, ular bir vaqtda va bir xil jadallikda sodir bo'lmaydi, chunki biron-bir a’zo massasining kattalashishi uni bir vaqtda funksional jihatdan takomillashuvini bildirmaydi. Ontogenezda birinchi navbatda, ontogenezning ushbu bosqichida yoki yaqin kelajagida organizmni yashashi uchun zarur bo‘lgan a’zo va tizimlarning rivojlanish tezligi o'zgaradi. Ushbu bosqichda zarur bo‘lmagan funksional tizimlarning rivojlanishi esa, aksincha orqada qoladi. JISMONIY RIVOJLANISHNING KO‘RSATKICHLARI Yangi tugilgan go‘dak nisbatan kalta qoi-oyoqlari, tanasi va boshining kattaligi bilan farqlanadi. Uning kallasining uzunligi tanasi uzunligining 1/4 qismini, ikki yashar bolada esa - 1/5, olti yasharda - 1/6, o‘n ikki yasharda - 1/7 va voyaga yetgan odamda - 1/8 qismni tashkil etadi. Yosh kattalashgan sari kallaning o‘sishi sekinlashadi, oyoq qo'llarning o‘sishi esa kuchayadi. Jinsiy yetilish davrining»boshlanishiga qadar tana proporsiyalarida farq bo‘lmaydi va ular pubertat davrida yuzaga chiqadi. Tananing bo‘yi va eni o‘rtasidagi proporsiyalarni turlicha boiishining uchta bosqichini ajratish mumkin: 4 yoshdan 6 yoshgacha, 6 dan 15 yoshgacha va 15 dan to voyaga yetgunga qadar. Agar, pubertatoldi davrida umumiy bo‘y oyoqlarining o'sishi hisobiga ortsa, pubertat davrida esa- tananing o‘sishi hisobiga (suyaklarning qalinlashishi va mushak to‘qimalarining o‘sishi) ortadi. Tananing bo‘yiga o'sishining notekisligi quyidagicha namoyon boiadi. Yangi tug‘ilgan bolaning bo‘yi 48-52 sm boiadi. Bola hayotining birinchi yilida uning bo‘yi 25 sm o‘sadi va 75 smni tashkil qiladi. Dddnchi yili tananing o‘sishi sekinlashadi va u faqat 1O sm ga o‘sadi. Keyingi yillarda (6-7 yoshgacha) o‘sish tezligi yanada sekinlashadi. Kichik maktab yoshining boshlanishida bo‘y 6-1O sm, 8-1O yoshga kelib esa - 3-5 sm ga o‘sadi. Jinsiy balog‘atga yetish davrida o‘sish tezligi yana ortadi, har yili o‘sish 5-1O sm tashkil etadi. Tana o‘sishining eng ko‘p ortishi qiz bolalarda 12 yoshga kelib, o‘g‘il bolalarda esa 15 yoshda kuzatiladi. Bo‘yning o‘sishi asosan qiz bolalarda 19 yoshga kelib, o‘g‘il bolalarda к а 2O yoshga kelib tugallanadi. Yangi tug‘ilgan davrdan to voyaga yetgunga qadar insonnmg bo‘yi 3, tanasi - 3,5, qo‘llari - 4, oyoqlari - 5 marotaba uzunlashadi. Tananing bo‘yiga o'sishi hayotning birinchi yilida uning massasini ortishi bilan, keyingi davrda sekinlashishi esa - funksional tizimlarning hujayralari, to'qimalari, azolari differensiyalashuvi jarayonlarini faollashuvi bilan bogiiq boiadi. TANA VAZNINING YOSHGA QARAB O'ZGARISHI. Yangi tug‘ilgan qiz bolalarning o‘rtacha vazni 3,5 kg, o‘g‘il bolalamiki esa 3,4 kg boiadi. Bolaning vazni tug'ilganidan keyin birinchi oyda 6OO g, ikkinchi oyda 8OO g ortadi. Bir yashar bolaning vazni tugilganidagi vaznidan uch marta ortib 9-1O kg ga yetadi. 2 yoshda bolaning vazniga 2,5-3,5 qo‘shiladi. 4, 5, 6 yoshlarda bola vazniga har yili 1,5-2 kg qo‘shilib boradi. 7 yoshdan boshlab uning vazni tez ortib boradi. 1O yoshgacha o‘g‘il bolalar bilan qiz bolalar vazni bir xil o‘zgaradi. Jinsiy yetilish boshlanishi bilan qizlaming vazni 4,5-5 kg dan 14- 15 yoshda har yili 5-8 kg ortadi. O ‘g‘il bolalarda esa 13- 14 yoshdan vazni 7-8 kg ortadi, 15 yoshdan boshlab esa ularning vazni qizlarning vaznidan ortib ketadi. RIVOJLANISHNING UZLUKSIZLIGI. O‘sish va rivojlanish jarayonlari uzluksiz sodir bo‘lishi aniqlangan va u organizmning o‘zgarishlarida, yani uning yangilanishida, yangi hujayralaming paydo bo‘lishida, funksiyalarning va faoliyat turlarining murakkablashishida hamda takomillashishida namoyon bo‘ladi. Yurishning boshlanishi va motorikaning keyingi rivojlanishi, birinchi so‘zlar va nutq funksiyasining keyinchalik rivojlanishi, jinsiy balog‘atga yetish davrida bolaning o'spiringa aylanishi, markaziy asab tizimining va birinchi galda bosh miya po‘stlog‘ining uzluksiz rivojlanishi hamda reflektor faoliyatining murakkablashuvi- rivojlanishning bu bosqichlari organizmdagi ko‘p qirrali va turli xildagi uzluksiz o‘zgarishlaming bir qisminigina tashkil qiladi. Bunda barcha a’zolar va to‘qimalarning rivojlanishi ularning funksional jihatdan takomillashuvi bilan bir vaqtda sodir boiadi. RIVOJLANISHNING INDIVIDUALLIGI Bolalarni individual o‘sish va rivojlanishini e’tiborga olmasdan turib ta’lim- tarbiya ishlarini amalga oshirish mumkin emas. Bolalaming yoshlariga nisbatan aqliy kamol topishi ulaming shaxsiy qobiliyatiga va atrof-muhit sharoitiga ham bog‘liqdir. Ularning aqliy va psixologik rivojlanishi bolalarni o‘rab turgan muhitga va o‘quv-tarbiyaviy ishlarga ham bogiiqdir. Shuni yodda tutish kerakki, bolalarni nisbatan bir necha yil bir xil sharoitda yashashi ularning shaxsiy o‘sish suratiga ta’sir etadi. Shu bilan birga kichik maktab yoshidagi bolalar o'rtasida o‘ta qobiliyatlilari ham uchrab turadi. Bulami «vunderkind»lar (nemis tilida sehrli bolalar) deyiladi. Ko‘pgina atoqli kishilarning yoshligidanoq katta qobiliyatga ega boiganliklari bizga ma’lum. Jumladan, buyuk allomalarimizdan Abu Rayhon Beruniy, Alisher Navoiy va Abu Ah ibn Sinolarni misol keltirishimiz mumkin. Abu Ali ibn Sino 16-17 yoshidanoq mashhur tabib-hakim bo‘lib tanilgan. Dunyoning birinchi vunderkindi deb italiya yozuvchisi Torkvato Tasso e’lon qilingan. U 13 yoshida Balon universiteti talabasi bo‘lgan. Viktor Gyugo esa 12 yoshida Fransiya Akademiyasining rag‘ batnomasini olgan. Yana buyuk kompozitor Motsartni misol qilishimiz mumkin. U 4 yoshida musiqa yozgan. Hozirgi davrda bunday bolalarga mamlakatimizda katta e’tibor berilmoqda. Ular uchun maxsus litsey va gimnaziyalar tashkil etilgan . 1. O‘SISH VA RIVOJLANISH TO‘G‘RISIDA MA’LUMOT Odam organizmi tuxum hujayra shakllanishidan to nobud bo‘lgunicha juda murakkab bo‘lgan o‘sish va rivojlanish jarayonlarini kechadi. Shu davrda sodir bo‘ladigan morfologik va funksional o‘zgarishlar shaxsiy rivojlanish- ontogenezni tashkil qiladi. O‘sish deganda, odam hujayralari soni va og‘irligining ortishi hisobiga gavdasi og‘irligi va o‘lchamining kattalashishi tushiniladi. Hamma to‘qimalar o‘sadi, biroq bu jarayonlarning tezligi odam umrining turli davrlarida bir xil bo‘lmaydi va turli tizimlar tarkibiga kiradigan to‘qimalar va organlar uchun bir vaqtda sodir bo‘lmaydi. O‘sish jarayonining yoshga oid chegaralari mavjud: O‘smir qizlar uchun bu jarayon taxminan 16-18 yoshgacha, o‘smir o‘g‘il bolalar uchun esa 18-20 yoshgacha davom etadi. Hujayralar miqdori ortishi bilan bir vaqtda sifat o‘zgarishlari ham yuz beradi. Odam butun hayoti davomida rivojlanib boradi. O‘SISH VA RIVOJLANISH  Demak, o‘sish-bu organizmning o‘z tuzilishi va shaklini saqlagan xolda miqdor jihatidan ortishidir. Rivojlanish esa organizmning sifat jihatidan yangilanishidir. Odam organizmi doimo o‘sish va rivojlanish hisobiga murakkablashib, takomillashib boraveradi. Yosh bolalarda tana organlarining o‘sishi va rivojlanishi turli yoshda turlicha bo‘ladi. Bola hayotining birinchi yili o‘sish, rivojlanishning eng jadal davri hisoblanadi. Bolalar yana balog‘at yoshida 11- 15 yoshlarda juda jadal o‘sish va rivojlanish davrini o‘taydilar. Bola tug‘ilganida uning bo‘yi 50 sm bo‘lsa, bir yoshga kirganida 75-80 sm gacha o‘sib, rivojlanadi. Gavda og‘irligi yangi tug‘ilgan bolada 3-4 kg bo‘lsa, birinchi yilning oxiriga borib, 9,5-10 kg gacha yetadi. O`SISH VA RIVOJLANISH JARAYONI TURLI YOSH DAVRLARI O’SISH VA RIVOJLANISH  Yangi tug‘ilish davridan toki to‘lig‘icha voyaga yetish yoshigacha tana uzunligi- 3,5 marta, gavda uzunligi-3 marta, qo‘llar uzunligi-4,5 marta, oyoqlar uzunligi esa-5 martagacha ortadi.  2.O‘sish va rivojlanishning yoshga oid davrlari.  Hozirgi vaqtda ko‘pgina rivojlangan mamlakatlarda Jaxon Sog‘liqni Saqlash tashkiloti mutaxassislari ishlab chiqqan tizimga muvofiq odam ontogenezi quyidagi davrlarga bo‘linadi:  1.Chaqaloqlik davri-1kundan-10 kungacha  2.Emadigan davr-10 kundan-1 yoshgacha  3.Erta bolalik (Go‘daklik) davri- 1-3 yosh  4.Birinchi bolalik davri-4-7 yosh  5.Ikkinchi bolalik davri-o‘g‘il bolada-8-12 yosh (qiz bolada 8-11 yosh)  6.O‘smirlik davri-o‘g‘il bolada-13-16 yosh (qiz bolada-12-15 yosh)  7.O‘spirinlik davri-o‘g‘il bolada-17-21 yosh (qiz bolada-16-20 yosh)  8.Yetuklik davri:1-bosqich-erkaklarda 22-35 yosh (ayollarda-21-35 yosh)  2-bosqich-erkaklarda 36-60 yosh (ayollarda-36-55 yosh)  9.Keksalik davri-erkaklarda 61-74 yosh (ayollarda-56-74 yosh)  10.Qarilik davri-erkak va ayollarda-75-90 yosh  11.Umrboqiylik davri-erkak va ayollarda-90 yosh va undan ko‘p YOSHGA OID DAVRLAR  B O L A L I K D A V R L A R I  1.Yasli davri-3 yoshgacha  2.Maktabgacha davr-3 yoshdan-6 yoshgacha  3.Boshlang‘ich maktab davri-6 yoshdan-10 yoshgacha  4.O‘rta maktab davri-11 yoshdan-14 yoshgacha  5.O‘smirlik-15 yoshdan-18 yoshgacha  3.Geteroxroniya xodisasi haqida tushincha.  Organizmning normal holatida o‘sish va rivojlanishi juda uzviy bog‘langan va o‘zaro bir-biriga ta’sir qilsada, biroq ular bir vaqtda sodir bo‘lmaydi xamda turlicha tezlikda boradi. Chunki biror organ to‘qimasining massasi ortishi uning ayni vaqtda funksional jihatdan takomillashivuni bildirmaydi. Bu hodisa-geteroxroniya- ya’ni rivojlanishning notekisligi deb ataladi. U chaqaloqning yashab ketishini ta’minlaydi, chunki hayotiy muhim sistemalar boshqa organlardan tezroq rivojlanadi. Funksional sistemalarning rivojlanishida geteroxroniya quyidagilarda namoyon bo‘ladi: AKSELERATSIYA. Aksleratsiya - lotincha so‘z bo‘lib, acceles - tezlashuv degan m a’noni bildiradi. Akseleratsiya yosh avlodning oldingi tengdoshlariga nisbatan ruhan va jismonan tez rivojlanishidir. Akseleratsiya 1OO yil ya’ni bir asr ichida yaqqol ko‘zga tashlanganligi uchun uni keng ma’noda «sekulyaoniy trend» ya’ni asriy tendensiya deyiladigan bo‘ldi. Akseleratsiyaning ijtimoiy va biologik turlari o‘zaro farqlanadi. Biologik akseleratsiya deganda, insonning biologik rivojlanishiga taalluqli barcha o‘zgarishlarni tushunish kerak. Bunga odamning morfologik va funksional rivojlanishini tavsiflovchi bir qator ko‘rsatkichlar kiradi. Ushbu o‘zgarishlar ma’lum bir ijtimoiy muhitda sodir bo‘ladi va ko‘p jihatdan ijtimoiy sabablar bilan belgilanadi. Ijtimoiy akseleratsiya deganda, bolalar bilimlarining hajmini ulardan 5O-1OO yil ilgari yashagan tengdoshlarinikiga nisbatan ortganligini tushunish kerak. XX asrning 2O-yillaridan boshlab Shvetsiya, Angliya, Germaniya, AQSh, Yaponiya va boshqa mamlakatlardagi 6-14 yoshdagi bolalar o‘z rivojlanishida, ulardan yuz yil ilgari yashagan tengdoshlariga nisbatan ancha o‘zib ketganligi to‘g‘risidagi maiumotlar paydo bo‘la boshladi. Kichik va o‘rta yoshdagi bolalaming bo‘yi 1O-15 sm, og‘irligi esa 8-1O kg ortgani aniqlandi. Ushbu hodisa - bo‘y va ogirlikni asriy ortishi degan nom oldi. Keyingi yillarda akseleratsiya yanada yorqin namoyon boiganligi kuzatilgan. Bundan 5O yil ilgari odamlar bo'yining maksimal uzunligi 25-26 yoshga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, bizning zamonimizda o‘g‘il bolalar 18-19 yoshda, qiz bolalar esa 16-17 yoshda to‘liq jismoniy balog‘atga yetadilar. Yangi tug‘ilgan chaqaloqlar tanasining uzunligi 193O-194O-yillardagiga nisbatan o‘rtacha 1 sm ortiq. Geliogen tezlanish nazariyasi - muallifi doktor Kox (1935), uning nazariyasiga ko‘ra, o‘sishning tezlanishini chaqiruvchi birlamchi qo‘zg‘atgich quyosh hisoblanadi. Yaxshi turmush sharoitlari va yoritilganlik, ochiq havoda uzoq muddat bo‘lish, kaloriyali ovqatlanish, bola organizmini D vitamini bilan ta’minlanganligi, akseleratsiya sodir boiishiga yordam beruvchi omillar hisoblanadi. Lekin, ushbu nazariya shahar va qishloq bolalari, yaxshi va kam ta’minlangan oilalardagi bolalar o‘rtasidagi rivojlanish tezligi darajasidagi farqlanishni tushuntira olmaydi. Lentsning alimentar nazariyasi . Lents bildirgan fikrga ko‘ra, oxirgi 1OO yil davomida AQSh va Yevropa mamlakatlarida go‘sht va yog‘ni iste’mol qilishning ortishi rivojlanishni tezlashishga olib kelgan asosiy sababdir. Oqsillar va yog‘larning akseleratsiyani chaqiruvchi ta’siri Lentsning fikricha gipofiz va qalqonsimon bezning ishtirokida amalga oshiriladi. Lekin, tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, antropometrik ko‘rsatkichlaming kattalashishi ushbu mahsulotlarni iste’mol qilishga nisbatan ortiqdir. Ikkinchi jahon urushi paytida va undan keyingi davrda shahar va qishloqda yashovchi bolalar bir xil ovqatlangan, ayrim hollarda qishloq bolalari yaxshiroq ovqatlanganlar, lekin shunga qaramasdan shaharlik bolalar yirikroq bo‘lganligi aniqlangan. Demak, ovqatlanish muhim omil bo‘lgani bilan akseleratsiyaning yagona sababi sifatida qaralmaydi. Olovli Yer aholisi orasida « Опа » deb nomlangan qabila bo‘lib, ularning bo‘yi 175 sm, boshqasi Yaxgan nomli qabilalarning bo‘yi esa 158 sm dan oshmaydi. Ushbu ikkala qabila bir xil klimatik sharoitlarda yonma- yon yashaydilar va ovqatlanishida ham kam farqlanadi. Bergerning vitaminlar erasi nazariyasiga ko‘ra o‘sish jarayonlarini tezlashishiga Bp B12 va D vitaminlarini ta’siriga katta ahamiyat beriladi. Lekin vitaminlar erasi boshlanishidan avval o‘sish jarayonlaridagi o‘zgarishlar mavjud ekanligi ko‘rsatilgan. Konstitutsional tanlash nazariyasi keng tarqalgan bo‘lib, 1942-yilda Benxolt-Tomsen tomonidan ilgari surilgan. Uning fikricha, akseleratsiya- vegetativ, ichki sekretorli va miya bilan bog‘liq (aqliy) faoliyat turlariga qobiliyati yoki organizmning reaktivligi yuqori bo‘lgan odamlar sonining ko'payishi bilan belgilanadi. Bunday qobiliyatli odamlar bir-biri bilan turmush qurishgan, natijada ularning xususiyatlari ham nasi orqali bolalariga va kelgusi avlodlariga o‘tgan. Radioto‘lqinli nazariyasini 1941-yilda Treyberg ilgari* surgan. Unga ko‘ra, odam gavdasi kattaliklarining ortishini 2O-yillarning boshida radiostansiyalarni qurishni boshlanishi bilan to‘g‘ri keladi. Lekin shu ham ma’lumki garchand radio toiqinlari saqlanib tursa ham atrof muhitni noqulay sharoitlarida (urush, ocharchilik, epidemiya) o‘sish tormozlanadi. Yer sharida rentgen moslamalarini keng tarmog‘ini o‘rnatilganligi hamda odamzotni radiaktiv nurlanishi darajasini ortishi akseleratsiyaga ko‘maklashishi mumkin. Geterozis nazariyasi - F.Yarda nasli genetik omil keyingi avlodlaming o'sishini tezlashishini belgilaydi. Agar yashash sharoitlari yaxshi boisa (ovqatlanish va klimat), ushbu nasliylik xususiyat sifatida o‘sishni tezlashishini ta’minlaydi. Bunga, Geterozis nazariyasi ni ham ko‘rsatish mumkin. XIX asrda, ayniqsa, XX asrda ijtimoiy, diniy, irqiy va millatlararo chegaralami buzilishiga olib kelgan keskin ijtimoiy o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Buning oqibatida millatlararo oila qurishlar oddiy holga aylandi. Hozirgi vaqtda, turli dinga mansub odamlarni turmush qurishiga qarshilik qilish to'siq boimay qoldi. Oila qurishda geografik chegaralar ham keskin kengaydi. Buning barchasi nasliylikni keskin o‘zgarishiga olib keldi va uning oqibatida rivojlanish akseleratsiyasi sodir boidi. Urbanizatsiya nazariyasi - XIX asming ikkinchi yarmi, ayniqsa, XX asr shaharlarini keskin rivojlanishi va qishloq aholisini shaharlarga ko‘chib o‘tishi bilan tavsiflanishini tasdiqlaydi. Shahar turmush tarzi, uning o‘ziga xosligi va hodisalarga boyligi intellektual va seksual rivojlanishni ertaroq sodir boiishiga, bu esa, o‘z navbatida, ertaroq jinsiy balog‘atga yetishiga, o‘sish tezlashishi va shu kabilarga olib keladi. Akseleratsiyaning oqibatlari bir xil boimaydi, chunki o‘sishning tezlashishida organizmning barcha tizimlarini tezkor rivojlanishi ro‘y beradi: yurak qisqarishlari, nafas olish chastotasi tezroq pasayadi, jinsiy balog‘atga yetish erta sodir bo'ladi. Bu esa, hamma vaqt ham ma’qul emas, chunki jismonan pastroq rivojlangan bola akseleratdan chidamliroq bo‘lishi hollari ham kam uchramaydi. Akseleratsiya geteroxroniyani, ya’ni o‘sish va rivojlanishning notekishgini kuchaytiradi. Bola 1O-11 yoshga to‘lganda uning endokrin tizimida gormonlaming ajralishini kuchayganligi tufayli kuchli o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Ular gavda o'sishini rag‘batlantiradi, lekin ko‘krak qafasi o'sishdan orqada qoladi. Akseleratsiya sodir bo‘layotgan o‘spirinda ushbu disproportsiya kuchayadi. Tana va yurak kattaliklarini mos kelmasligi ancha sezilarli bo‘la boshlaydi. Yurak o‘sishidagi bu ortda qolish qon bilan ta’minlashga va organizmni kislorod va ozuqa moddalari bilan ta’minlashga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Tana o‘sishini tezlashuvi oqibatida qon-tomir tizimi rivojlanishi orqada qolishi bilan bog‘liq gipertoniya xastaligiga uchragan akseleratlar ham uchramoqda. Sekin o‘sayotgan bolalarda bunday hodisa kuzatilmaydi. G Е T Е ROXRONIYA, PUBERTAT DAVR Hayotining birinchi yilida tayanch-xarakatlanish organlari, jadal suratda o‘sadi va rivojlanadi. Tananing uzunligi bir yarim marta,massasi esa uch marta ortadi va bolaning vazni hayotining birinchi yili oxirida 9-12 kg ga ortadi. Uch yoshda bo‘yning yillik o‘sishi 10 sm ga etadi, uch yoshdan yetti yoshgacha esa 6 sm ni tashkil etadi. Yetti yoshga borib bola yuragi 4-5 baravar kattalashadi. Bosh miyasining vazni 1400 g ga yetadi. Qiz va o‘g‘il bolalarda p u b e r t a t nomini olgan bu davr, ya’ni balog‘atga yetish davri hisoblanadi. Bu davr qiz bolalarda 8-9 yoshdan 16-17 yoshgacha, o‘g‘il bolalarda esa 10-11 yoshdan 16-19 yoshgacha davom etadi. Demak, notekis rivojlanish hodisasi –geteroxronizm turli tuman funksional sistemalarni tashkil etgan va ontogenezning muayyan bosqichida organizmning yashab ketishini ta’minlaydigan ayrim organlar va to‘qimalarning o‘sish va rivojlanish holatini qiyosiy o‘rganishda kuzatiladi. 4. AKSELERATSIYA HODISASINING FIZIOLOGIK MOHIYATI Akseleratsiya-terminini 1935 yilda nemis vrachi E. Kox taklif qilgan. U lotinchada tezlashuv, jadallashish degan ma’noni anglatadi. Bu tushunchaga bolalar va o‘smirlarda o‘sish va rivojlanishning tezlashuvi, balog‘atga yetish davrining bir muncha erta boshlanishi, sezgi organlari va asab tizimining tezroq rivojlanishi kiradi. Hozirga kelib akseleratsiya tushunchasi juda kengayib ketdi. Faqat bolalar va o‘smirlarda emas voyaga etgan odamlarda ham akseleratsiya kuzatilmoqda. Masalan qarish davrida ham farzand ko‘rish, tana massasi kabilarning ortishi ham akseleratsiyaga misol bo‘ladi. Olimlarning aniqlashicha, hozirgi bir yoshli bola bundan 50-75 yil oldingi bolalarga nisbatan o‘rtacha 5-7 sm ga uzun, tana og‘irligi esa, 1,5-2 kg ga og‘irroqligi ma’lum bo‘lgan. Akseleratsiyaga sabab, sport bilan shug‘ullanishlar, fan-texnika taraqqiyoti bo‘lishi mumkin. Akseleratsiyaning psixik akseleratsiya turi mavjud bo‘lib, bunga masalan bolani olti yoshdan boshlang‘ich maktabda o‘qishi misol bo‘la oladi. Bolalar o‘sishi va rivojlanishining umumiy qonuniyatlari • tana hujayralarining ko‘payishi natijasida tirik organizm o‘lchamlarining ortishi, ya’ni bo‘yning chuzilishi, og‘irlikning ortishidir. O‘sish ayollarda o‘rtacha 17-18 yoshgacha, yigitlarda 19-20 yoshgacha tugallanadiO’sish • bola organizmi hujayralarining takomillashib, o‘smirlik va yetuk yoshdagi odamlarga xos bo‘lgan bir muncha murakkab to‘qima va organlarga ega bo‘lishidirRivojlanish Организм жисмонан, ақлан ва жинсий ривожланади, яъни, мураккаблашади. Организм ўсиш ва ривожланишида барча этапларни болалик, ўсмирлик, ўспиринлик, ёшлик, етуклик даврларини босиб ўтади. Ўсиш бу организмнинг миқдор кўрсаткичи, ривожланиш сифат кўрсаткичи ҳисобланади. Бу икки жараён нотекислик, узлуксизлик, гетерохроник ва акселерация жараёнлари асосида юзага чиқади Ўсиш ва ривожланиш Бўйнинг ўсиши Боланинг бир ёшигача буйининг узунлиги 25 см. иккинчи йилида 10 см га ўсади. 6 - 7 ёшгача б ў йнинг ўсиши янада секинлашади. Бошланч ғ ич мактаб ёшида бола б ў йи узунлиги 7 - 10 см га ўсади. Жинсий етилиш муносабати билан қ изларда 12 ёшдан, ўғ ил болаларда 15 ёшдан бошлаб б ў йига ўсиш тезлашади. Б ў йига ўсиш қизларда 18 - 19, йигитларда 20 ёшда тухтайди. Бутун ўсиш даврида оёқларнинг узунлиги 5 марта, қў л узунлиги 4 баробар, гавда узунлиги 3 баробар, бош катталиги 2 баробар ортади. Тана вазни ни ўзгари ши Янги ту ғи лган қ из болаларнинг ў ртача вазни 3,5 кг, ўғ ил болаларники эса 3,4 кг., бўлади. Боланинг вазни ту ғ илганидан кейинги биринчи ойда 600 г, иккинчи ойда 800 г ортади. Бир яшар боланинг вазни ту ғ илганидаги вазнидан уч марта ортиб 9 - 10 кг га етади. 2 ёшда боланинг вазнига 2,5 — 3,5 кг қў шилади. 4, 5, 6 ёшларда бола вазнига хар йили 1,5 — 2 кг қўшилиб боради. 7 ёшдан бошлаб унинг вазни тез ортиб боради. 10 ёшгача ўғ ил болалар билан қ из болалар тана вазни бир хилда ўзгаради. Жинсий етилиш бошланиши билан қизларнинг вазни 4-5 кг дан 14-15 ёшда хар йили 5-8 кг ортади. Ў ғил болаларда эса 13-14 ёшдан вазни 7-8 кг ортади. 15 ёшдан бошлаб уларнинг вазни қизларнинг вазнидан ортиб кетади. Акселерация Акселерация – лотинчадан тезлашув маънони билдириб, ва ривожланишдаги содир бўлаётган тезлашувга айтилади. Фанга 1935 йил немис олими Е. КОХ киритган. Сўнгги 100 йил ичида янги туғилган чақалоқларнинг буйи 5-6 смга, кичик ва ўрта мактаб ёшидаги болаларнинг бўйи 10-15 см га, вазни эса 8-10 кг га ортди . 1. Янги туғилган даври 1–10 кун 2. Эмизикли даври 10–1 ёшгача 3. Гўдаклик даври 1–3 ёшгача 4. Биринчи болалик даври 4–7 ёшгача 5. Иккинчи болалик даври 8–12 ёш, ўғил болалар 8–11 ёш, қиз болалар 6. Ўсмирлик даври 13–16 ёш, ўғил болалар 12–15 ёш, қиз болалар 7. Навқиронлик даври 16–20 ёш, қизлар 17–21 ёш, йигитлар 8. Етуклик даврнинг I босқичи 22–35 ёш, эркаклар 21–35 ёш, аёллар 9. Етуклик даврнинг I босқичи 36–60 ёш, эркаклар 36–55 ёш, аёллар 10. Кексалик даври 61–74 ёш, эркаклар 56–74 ёш, аёллар 11. Қарилик даври 75–90 ёш (аёллар ва эркаклар) 12. Узоқ умр кўрувчилар 90 ёш ва ундан ортиқ.Турли ёш даврининг таърифи. 1965 йили Москвада ёш даврларига бағишланган кенгашда қуйидаги ёш даврлари схемаси қабул қилинган: Asosiy adabiyotlar: I. Q.Sodiqov, S.X Aripova, G.A. Shaxmurova. Yosh fiziologiyasi va gigiyena. Toshkent. “Yangi asr avlodi”. – 2009 y. 314 b. II. Rajamuradov Z.T., Bozorov B.M. va boshqalar Yosh fiziologiyasi va gigiyenasi. Toshkent, “Tafakkur bo`stoni”-2013.-400b. III. Алматов К.Т., Л.С.Клемешева, А.Т.Матчанов, Ш.И.Алламуратов Улғайиш физиологияси. Тошкент, 2004. IV. M.S. Kuziyev. Odam va hayvonlar fiziologiyasi fanidan laboratoriya mashg ulotlari. O quv qo llanma. - ʻ ʻ ʻ Samarqanda . - 2020 yil . - 186 bet. V. Махмудов Э., Г. Ким. Возрастная физиология и основы гигиены Ташкент,2007. VI. Махмудов Э.,Алламуродов Ш. Возрастная физиология. Ташкент, 2006. Qo shimcha adabiyotlar: ʻ  Хрипкова А.Г. , Антропова М.В ., Фарбер Д.А . Возрастная физиологии . - M .: Просве щение, 1990. - 320 с.  Клемешева Л.С., Алматов К.Т., Матчанов А.Т. Возрастная физиологии . – T. 2002.  Francis M. Walters, A.M. Physiology and hygiene. D.C. Heath and Co. – Publishers. 2005  Davies D. Child development A Practitioner's Guide// The Guilfordpress. NewYork. –2010.- 494 p. Axborot manbalari (saytlar):  http://bakumedinfo.com/index .  http://bio.olymp.mioo.ru/course/view.php?id=13  http://www.bio.bsu.by/physioha/kursy.html  http://www.fiziolog.ru/  www . ziyonet E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT !

MAVZU: O’SISH VA RIVOJLANISHNING UMUMIY QONUNIYATLARI

Reja 1. O‘SISH VA RIVOJLANISH TO‘G‘RISIDA MA’LUMOT 2. O‘SISH VA RIVOJLANISHNING YOSHGA OID DAVRLARI 3. GETEROXRONIYA XODISASI HAQIDA TUSHINCHA 4. AKSELERATSIYA HODISASINING FIZIOLO-GIK MOHIYATI

O SISH VA RIVOJLANISH TO G RISIDA ʻ ʻ ʻ TUSHUNCHA.  O‘sish va rivojlanish barcha tirik organizmlar kabi odam organizmiga xos xususiyatdir. Organizmning har tomonlama o'sishi va rivojlanishi uning paydo boigan vaqtidan boshlanadi. Bu ikki jarayon murakkab hisoblanib, bir butun va bir-biriga bogiangandir.  O'sish deganda tana hujayralarining ko‘payishi natijasida tirik organizm oichamlarining ortishi, ya’ni bo‘yning cho'zilishi, og‘irlikning ortishi tushuniladi. Bola ma’lum yoshgacha to‘xtovsiz, ammo o‘sish davrida ayrim tana qismlarining nomunosib o'sishi (bosh, oyoq, qo‘l suyaklari, ko'krak qafasi va qorin bo‘shlig‘i ichki organlari) turli yoshda har xil jadallikda boiishi mumkin, shunga qaramasdan barcha to‘qima va hujaylarda ya’ni organlarda o‘sish bir vaqtda, ayollarda o‘rtacha 18- 19 yoshgacha, yigitlarda 19-2O yoshgacha tugallanadi.

NOTEKIS RIVOJLANISH YOKI GETEROXRONIYA . Organizmning normal holatida o‘sish va rivojlanish bir-biri bilan juda yaqin aloqada va hamkorlikda bo‘lsa ham, ular bir vaqtda va bir xil jadallikda sodir bo'lmaydi, chunki biron-bir a’zo massasining kattalashishi uni bir vaqtda funksional jihatdan takomillashuvini bildirmaydi. Ontogenezda birinchi navbatda, ontogenezning ushbu bosqichida yoki yaqin kelajagida organizmni yashashi uchun zarur bo‘lgan a’zo va tizimlarning rivojlanish tezligi o'zgaradi. Ushbu bosqichda zarur bo‘lmagan funksional tizimlarning rivojlanishi esa, aksincha orqada qoladi.

JISMONIY RIVOJLANISHNING KO‘RSATKICHLARI Yangi tugilgan go‘dak nisbatan kalta qoi-oyoqlari, tanasi va boshining kattaligi bilan farqlanadi. Uning kallasining uzunligi tanasi uzunligining 1/4 qismini, ikki yashar bolada esa - 1/5, olti yasharda - 1/6, o‘n ikki yasharda - 1/7 va voyaga yetgan odamda - 1/8 qismni tashkil etadi. Yosh kattalashgan sari kallaning o‘sishi sekinlashadi, oyoq qo'llarning o‘sishi esa kuchayadi. Jinsiy yetilish davrining»boshlanishiga qadar tana proporsiyalarida farq bo‘lmaydi va ular pubertat davrida yuzaga chiqadi. Tananing bo‘yi va eni o‘rtasidagi proporsiyalarni turlicha boiishining uchta bosqichini ajratish mumkin: 4 yoshdan 6 yoshgacha, 6 dan 15 yoshgacha va 15 dan to voyaga yetgunga qadar. Agar, pubertatoldi davrida umumiy bo‘y oyoqlarining o'sishi hisobiga ortsa, pubertat davrida esa- tananing o‘sishi hisobiga (suyaklarning qalinlashishi va mushak to‘qimalarining o‘sishi) ortadi. Tananing bo‘yiga o'sishining notekisligi quyidagicha namoyon boiadi. Yangi tug‘ilgan bolaning bo‘yi 48-52 sm boiadi. Bola hayotining birinchi yilida uning bo‘yi 25 sm o‘sadi va 75 smni tashkil qiladi. Dddnchi yili tananing o‘sishi sekinlashadi va u faqat 1O sm ga o‘sadi. Keyingi yillarda (6-7 yoshgacha) o‘sish tezligi yanada sekinlashadi. Kichik maktab yoshining boshlanishida bo‘y 6-1O sm, 8-1O yoshga kelib esa - 3-5 sm ga o‘sadi. Jinsiy balog‘atga yetish davrida o‘sish tezligi yana ortadi, har yili o‘sish 5-1O sm tashkil etadi. Tana o‘sishining eng ko‘p ortishi qiz bolalarda 12 yoshga kelib, o‘g‘il bolalarda esa 15 yoshda kuzatiladi. Bo‘yning o‘sishi asosan qiz bolalarda 19 yoshga kelib, o‘g‘il bolalarda к а 2O yoshga kelib tugallanadi. Yangi tug‘ilgan davrdan to voyaga yetgunga qadar insonnmg bo‘yi 3, tanasi - 3,5, qo‘llari - 4, oyoqlari - 5 marotaba uzunlashadi. Tananing bo‘yiga o'sishi hayotning birinchi yilida uning massasini ortishi bilan, keyingi davrda sekinlashishi esa - funksional tizimlarning hujayralari, to'qimalari, azolari differensiyalashuvi jarayonlarini faollashuvi bilan bogiiq boiadi.

Похожие

GEOGRAFIK QOBIQ VA UNING UMUMIY QONUNIYATLARI
Rivojlanish va o‘zaro aloqadorlikning umumiy qonuniyatlari. Falsafiy qonunlar
FUNKSIYALARNING O’SISH VA KAMAYISHI VA YAGONALIK TEOREMALARI
Tarbiyaning umumiy metodlari
Adabiyotning umumiy xususiyatlari